Talia mente gerens uenturaque saecula cernens

Non prius officii quicquam mortalis inire

Prisca Noe quam sacra deo gratesque rependat

Constituit. niueo surgunt altaria saxo;

5

Nulla quibus saeptis cum se circumdaret aedes,

Vndique diffusi conuexo tramite caeli

Templum mundus erat. septenis hostia praeceps

Affluit e gregibus, mollis quos sustinet aer,

Quos generat terrae † sternuntur Eois

10

Aut Arabum siluis. ignis demissus Olympo

Libat odoratos quos crine exedit honores

Ambrosiumque deo fragrant holocausta uaporem.

Qui mitis semperque bonus pro munere nostro

Accipiens quicquid recipit gaudensque piorum

15

Officiis hominum, quorum non indiget usu,

Sed quis nos redimat, placido sic numine fatur:

"Etsi parua fuit tanto pro nomine poenae

Vltio uindicibus pluuiis et gurgite molli

Tot scelerum damnasse reos sedemque nocentum

20

Terras diffuso potius renouasse profundo,

Non tamen offensi feriemus uerbere tali

Vlterius mortale genus, quamuis ruituras

Per uarium facinus per crimina pristina rursus

Humanas mentes uideam gentesque profanas.

25

Nam quia mortales plectenda ammittere numquam

Cessabunt, meritis semper condigna referre

Nos cessare decet. laeti uos crescite alumni

Crescite securi fecundaque prole replete

Arua nouosque greges cunctis distendite terris.

30

Seruabunt elementa uices cunctisque diebus

Seminibus propriis reddetur debita messis.

Curret opus mundi compar discordibus horis:

Aestati certabit hiems ac tempora librans

Veris et autumni fugiens replicabitur annus.

35

Vosque, quibus regnum solidi permisimus orbis,

Quos tremit et dominos sentit genus omne animantum

Hoc legis seruare loco iurisque seueri

Praescriptis uinctos semper meminisse iubemus:

Inter tot species rerum, quas sponte mouentes

40

Membra animis uestros bis iam largimur id usus,

Lurida ne quisquam permixto sanguine turpis

Membra cibos faciat, quod crimen non secus acris

Olim iudicii plectet sententia quam si

Hauriat humanum quisquam ferus ense cruorem,

45

Quem semper repetam uindex adeoque requiram,

Vt mihi non solus pendat rationis abundans

Supplicium, sed bruta quoque: cruor omnibus aeque

Sit sacer humanus, nostra quae luce fruuntur.

Et sint signa, quibus caelo radiante remissas

50

Diluuii testemur aquas, quippe aere denso

Cum leuis in tenuis nebulas suspenditur umor

Et nigras iam cogit aquas in concaua nubes,

Effundam radios et pulchrum circite summo

Arcum curua mihi decorabit solis imago

55

Pingentem conuexa poli qui luce calorans

Exsiccet pluuias et in aera dissipet imbres

Vsque adeo, ut possit mundi pars altera poenae

Hoc sibi uenturi specimen praesumere signi,

Quod plus ignis habet rutilans et iam minus imbris."

60

Talibus attoniti imperiis, quae cuncta tremiscunt,

Promissisque piis alacres, quibus omnia gaudent,

Certatim limo dulcique uligine laeta

Arua Noe natique simul, quis firmius aeuum,

Infindunt rastris et semine rura maritant.

65

Iam uere effusis late densissima campis

Herba cibi ex calamis in frugem lacte gelato

Reddit multiplicem cumulato fenore messem

Et noua praegrauido iam palmite uinea diti

Luxuriat fructu, quem dulci nectare tendens

70

Parturit ac duro nascuntur pocula ligno.

Forte Noe domini celebrat dum laetus honores

Indulgens epulis et dulcia pocula libans

Persensit uiuos latices somnoque grauante

Victus membra toro posuit neglecta fideli:

75

Et reuoluta simul uestis secreta retexit

Corporis ac risum tibi, Cham deterrime, mouit

Fons et origo tui, fratresque aspergine culpae

Sem primum summumque Iaphet miscere parasti.

Disce quid exposcat quod <laeta>rere cachinno

80

Tu solus: fratrum melior sententia dignum

Officii putat esse locum; nam tegmine rapto

Et pos terga dato sensim properante recessu

Auersi patrium manibus texere pudorem

Et palmam fratri rapuit pietatis uterque

85

Sublatam medio. nam postquam libera somno

Corda Noe repetunt diuini nuntia sensus,

Natorum meritum tali mercede rependit:

"Cham maledicte, tuo dubius seruire parenti

Fratrum seruus eris, sancto tu, maxime natu

90

Sem, benedicte deo uiues fratremque minorem

<Semine iam> dominus multo distendet in orbe

Donec et in fratris domibus numerosa propago

Constituat sedem populisque admixta propinquis

Impleat adiunctas et quas construxerit urbis"

95

Haec fatus senior, cum iam decurrerat annos

Mille minus decies quinos, quos summa recusat,

Conscia uenturi resolutus pectora leto

Cessit et hunc orbem natis curasque relinquit;

Quippe datum culpa uacuis uitioque remotis

100

Et post peccatum, prima quod morte piatur,

Cum deus electae penitus sacraria mentis

Spiritus implesset pectusque rigasset amicum,

Omnia nosse simul coramque oblata tueri

Quae fugiens rapuit quaeque est quaeque afferet olim

105

Saecula uenturis carpenda nepotibus aetas

Quodque hominum uarios conceptum fundit in usus

Terra grauis, liquidum pelagus, uegetabilis aer

Atque auidus nimio quod fomite gignit et ignis.

Sed postquam tantum munus damnata propago

110

Perdidit et miseris nil praeter scisse remansit

Maiores arcana suos, reuocare parentum

Quisque memor secum monitus et cuncta reuoluens

Quae quibus apta modis, qua rerum parte iuuarent,

Condere in hoc fixis olim sermonum elementis

115

Aut signis, solida mandantes uerba figura.

Hinc artes traxere caput, quas littera seruans

Priscorum in tardos misit commenta nepotes

Et ueterum studiis miscens inuenta nouorum

Spem dedit attonitis uanaque cupidine motos

120

Traxit ad illicitum praeceps indago futuri:

Siue dedit mundo, quem quidam errore caduco

Corporeum dixere deum, quod solus habebat

Conditor omnipotens sparsitque per omnia membra

Rerum signa mouens uenturi nuntia saecli,

125

Vt se per totam molem testetur alumnis

Semper et auctorem fateatur mentis imago

Sitque palam rebus positum, regnator abundans

Quid praestare queat populis, quid tollere possit,

Quid quandoque suos, caeli quis regna parantur

130

Scire uetet famulos, quod uerum testis achates

Pyrri gemma, probat, Musis et Apolline clauso

Edita cum mundo -quid non per cuncta putemus

Significasse deum, quando et mendacia mundi

Prodidit anticipans et post fingenda notauit,

135

Seu simplex potius mundi fert omnia motus,

Seu grauis inuentor leti cessare capacem

Fraudis materiam non passus cuncta maligno

Subdidit arbitrio, quo fatum induceret orbi.

Nam dum dinumerat cursus uariosque recursus

140

Astrorum et miro fruitur discrimine caeli,

Tempora sic dubii posuit sibi certa fauoris

Atque facultatem pronam metasque nocendi

Effectu uario uariis conuentibus edens

Spargat <ut> inuidiam stellis et crimina sacro

145

Adleget caelo mundumque ornantibus astris,

Cum fingat populis quicquid facit ipse futurum.

Hinc ars est, quod fibra tremit, quod pinna coruscat

Nubibus elisis quod fulmina nuntia signant.

Nam quia praecipites motus cunctosque sagaci

150

Amplexus casus studio quid publicus hostis

Prae ... is reddat meminit, diuina putare

Persuasit populis falsi commenta ueneni.

Haud secus Aethiopum canibus, <quis> regna, tyrannis

Libertas regitur: cum rebus congrua certis

155

Corporis ignari petitur sententia motu

Et casum praecepta putant. nec signa minora

Haec pro se ualido praesumit opinio sensu;

Nam gemmam Pyrri Galbae Fortuna refutat;

Qui potuit quippe statuam tot fingere lustris,

160

Et lapidem simulare potest. his fraudibus usus

Illusit captis noscendi ardore futuri

Vincendique dehinc fati stimulante timore

Sollicitis studio magicae scelus intulit artis,

Qua semet potius colerent arisque dicatis

165

Impia tura darent, cum prodita turba parente.

Moxque parum sano genitus de stemmate Nembrod,

Mole et mente gigans, Babylonis praeditus aulae,

Persarum capiens animos uenerator iniquus

A ueri sacris domini transduxit ad ignem.

170

Nec tantum cupidis nimium sic arte sagaci

Ille, caput scelerum, mundi reus et suus hostis

Illusit curis hominum, sed mentibus ipsis

Irruit et sensus penitus descendit in omnes,

Mox et in affectus. nam cum patris unica proles

175

Spem generis leto secum traxisset acerbo,

Infelix genitor, lacrimis noctesque diesque

Continuans hebetique trahens plangore querelas

Dum furit et raptum quaerit per singula natum

Exuuiasque tenet dulces puerilibus annis

180

Aut trans fata pius solatur imagine luctum,

Sic desideriis accensum pauit amorem,

Vt totam Pario statuens de marmore formam

Crediderit demens incluso uiuere sensu

Et questus audire suos arisque dicatis

185

Auctoris summi cultum transferret ad umbras.

Omnibus iste reis grauior transcendit et illum

Doctorem scelerum, magicas qui condidit artes.

Ille palam furiis reus est et mente profana,

Hic pietate nocens. facinus plus inquinat istud,

190

Quod speciem uirtutis habet; nam protinus omnes

Amplexae gentes scelus hoc sine fine litantes

Manibus inferias, uti nunc testantur Alani,

Pro dis quaeque suis caros habuere parentes,

Post etiam reges, quorum sub nomine mendax

195

Graecia, dum ueris falsa insinuare laborat,

Addidit obscuras uanis rationibus umbras,

Excusans tumulos et condita nomina bustis

Donec per species etiam dementia cunctas

Tenderet et rebus minimis membrisque pudendis

200

Fingeret esse deos; quippe assistebat in oris

Talibus erroresque fouens responsa ciebat

Inuentor leti miris in partibus orbis,

Vsus ad insidias aut igni aut fonte calenti

Aut antris. uentos terra spirante loquacis

205

Lusit et ante Themis, populis post falsus Apollo

Imposuit sedesque dehinc mutare coactus

Leucorum factus medicus nunc Gallica rura

Transmittens profugus Germanas fraude nocenti

Sollicitat gentes et barbara <pectora> fallit.

210

Sed redeo ad summam, qua sum degressus, ad istam

Maiorum seriem. cum multiplicata creando

Cuncta Noe suboles terras implesset Eoas

Et Senaar artos decrescere cerneret agros

Per uarias orbis partes spargenda iuuentus

215

Rupit in haec maestas tristissima uerba querelas:

"Heu quam non certus uitae status ordine coepto

Fert homines factamque fidem sic prospera fallunt

Per uarios cursus, ut uoti summa petiti

Tendat in aduersum. iam nos, si dicere fas est,

220

Quod sperata patrum precibus numerosa nepotum

Creuit turba, piget; spargenda est quippe per orbem

Exilio generata manus: peritura propinquis

Et pariter perdens, quod sit magis acre dolori,

Viua morte suos referat, quod funere tristi

225

Damnamur miseri, quod festinante senecta

Denos centenos, quos prisca excesserat aetas,

Vix ter centenos iam fessi accedimus annos,

Ne patria extorres nuda et sine nomine membra

Ignotis demus passim tumulanda sepulcris.

230

Quare agite, o iuuenes, dum uires turba ministrat,

Quae uobis superesse queat finemque seuerum

Nesciat, aeternam factis extendite famam.

Vrbem condamus, cuius sub nomine turrem

Tanto attollamus, donec pingentia mundum

235

Sidera et excelsi conuexa irrumpat Olympi,

Vt nos posteritas, terras quod liquimus istas,

In caelum migrasse putet." sic mota iuuentus

Contemnit cautes et quicquid monte reciso

Caeditur: edomitae fictos de uiscere terrae

240

Constringunt igni lateres operisque futuri

Materiam proprio malunt debere labori.

Hanc interstratum sic uincit utrimque bitumen,

Vt solidas simulent circumdata moenia cautes.

Iam turris properata subit, iam uertice nubes

245

Transilit et fruitur caeli propiore sereno

Cum pater haec propriis regni consortibus infit:

"En terrena phalanx quid non furiosa resignet,

Mortali quae structa manu contingere celsos

Credat posse polos et ad aethera ducere nostrum.

250

Nullus terreno uestitus corpore caelum

Ascendit, nisi qui caelo descenderit alto.

Sed quia (gens una est, eadem quoque forma loquendi)

Adsensu cupido suadentes praua secuta est

Turba nec excussit, quid fas permitteret, audens

255

Ardua quae fieri per se natura uetaret,

Impunita ferant tam uani damna laboris

Vt tamen et uetitum norint, quod posse negatum

Iam descendamus tumefactaque corda superbo

Consensu uarii turbemus uocibus oris

260

Vt quod peccauit concors in crimina uulgus,

Confusae damnet melior discordia linguae."

Dixit et intentos operi molemque leuantes

Mentibus attonitis obliuio subdita primum

Intrat et ignotae subiit perfectio linguae.

265

Increpitant operis studio cessante magistri

Cunctantes socios; sed uocem nemo remittit

Non intellectis, et si quis temptat hiare,

Sibilat aut rupti fremitu sermonis anhelat

Aut stridit gemituque minas imitatur acuto.

270

Sic uanum praua susceptum mente laborem

Destituit frustrata manus: iam nemo propinquum,

Nemo patrem sequitur; quem quisque intellegit <aptat>

Agglomeratque sibi; periit cognatio tota,

Gentem lingua facit; sparguntur classibus aequis

275

Diductasque petunt uario sub sidere terras.

Haud aliter uolucres campi per mollia plana,

Quas gregibus mixtis errare et quaerere uictum

Persuasit secura dies, cum nocte propinqua

Frondea tecta petunt, extemplo congrege turba

280

Vulgus quaeque suum sequitur rapidoque uolatu

Miscentur, similis qua duxerit aut color aut uox:

Sic tunc in partes populus se dissicit unus

Et species fit quaeque genus longeque remotis

Considunt terris atque orbem gentibus implent.

285

Nec tamen hoc sacri, cum sit sua poena nocentum,

Muneris est uacuum; nam quamuis ultio iusta

Haec fuit, ut quos non tetigit reuerentia caeli

Quae sedis propria est mundi rerumque parenti,

Nec se cognoscant, plus est quod praestat alumnis

290

Talis poena reis: ne quod persuasio culpae

Paucorum intulerit rursum contaminet omnis

Et faciat commune nefas, ne bella cruenta

Et rabido populis mors arcessenda furore

Sit semper, ciues et alumnis linquere pulsis

295

Cognatos graue sit. nam ne desideret umquam

Exul turba suos, opus est et ut oderit ultro;

Atque ideo hoc uaria procurat lingua, suorum

Ne quisquam meminisse uelit. mansit tamen oris

Hebraei sonitus et sermo antiquus in illis,

300

Qui culpae expertes pars non iniusta fuerunt

Natorum, quos Sem genuit, quos sacra parentis

Cura iuuat tangit<que dei> reuerentia ueri.

Sed postquam toto dementia percita mundo,

Vt taceam magici scelus intestabile monstri

305

In truncos et saxa etiam durique metalli

Arte cauas species et cassas luce figuras

Impegit mortale genus mentisque superna

Spectantes fregit terraeque addixit inerti,

Hos quoque conuoluit foedae contagio labis.

310

Non secus Aethiopum feruentibus excita terris

Nubila morborum corrupto tramite caeli

Implicuere auida † uictoris peste lacunas

Cum quisquis celeri percussum fulmine leti

Ingemuit, simul ipse ruit, quicumque cadentem

315

Conspexit, cecidit, congestaque funera passim

Dira luis strauit campis bellumque peregit:

Sic tunc praecipiti complexus mole furoris

Et quos praeteriit repetens comprenderat error

Donec succiduis gradibus decursa propago

320

Fons et origo cui Sem clarum praestitit ortum

In Tharan exiret, summa qui sede relicta

Chaldaei generis cuncta cum stirpe suorum

Vrbem aliam moresque nouos sedemque requirens

Mansit in Assyriis demum nouus accola Carris.

325

Et cum quinque super bis centum exegerat annos,

Lapsus more patrum est. huius sed filius Abram,

Vir dignus caelo, iam primo a limine uitae

Verum mente deum uenerans gentilia sacra

Auersatus erat. quem postquam morte parentis

330

Iussa sequi iam posse dei sine fraude licebat,

His dominus famulum monitis dignatus adire est:

"Quandoquidem toto te solum inuenimus orbe,

Quem sincera fides iuuat et reuerentia nostri

Linque procul sedes patrias terrasque nocentes

335

Pollutamque domum: cognatio tota profana est

Et fugienda tibi. terrae melioris in agros

Me duce peruenies, ne sis pars gentis iniquae,

Qui sanctae caput esse potes. tunc sacra dicabo,

Quae maneant, benedicte, tibi, nomenque per omnes

340

Magnificum reddam populos bona cuncta rependens

Aut mala pro meritis, quorum diuersa uoluntas

Te circum fuerit, per quem benedictio fusa

Spargetur tribubus cunctis aeuoque renato."

Dixit et imperiis mentem qua seruiat indit

345

Promissisque piis credat. mora nulla retentat:

Cum gregibus uarii generis famulisque paternis,

Coniuge cum fida, cari cum pignere fratris,

Cui Loth nomen erat, digressus limite recto

Ignotum sibi carpit iter. mollissima laetas

350

Praebent arua uias blandumque fauentibus austris

Adridens nullis turbatur motibus aer,

In Chanaas donec populorum, quos genuit Cham,

Intraret terras et rura uberrima Sichae.

Quae postquam concessa sibi prolique futurae

355

Audit uoce dei, deuotas excitat aras

Et ueteres reuocans cultor nouus auget honores.

Inde petit Bethlem, sedes quae lecta beati

Hospitiis sacrata uiri est cunctasque superbis

Excessit meritis terras, quandoque, secundo

360

Post iam commemoranda loco cum sede superna,

Dignior ista, dei quae pignus lege salutis

Emissum mundo tantum mirante paratum

Exciperet, uisa est, hominemque remitteret astris.

Hic quoque sollemnis Abram pater excitat aras

365

Et linquenda nouis habitacula ponit in aruis.

Namque fame rursum sedem mutare coactus

Castra mouet totamque domum famulosque gregesque

Secum agit et rebus commercia iusta rependens

Intrat in Aegyptum. sed nomine pulchra sororis

370

Protegitur coniunx, ne barbara pectora sancti

Hospitis in caedem stimulet furiosa libido.

Denique mox Pharao radiantis imagine formae

Ductus inardescit thalamosque et foedera certa

Lege parat; sed tota pauor formidine mersa

375

Ingruit et subito quatit improba corda tumultu

Exterretque animos niger horror et implicat artus,

Vt rex sacrilegae gentis tam tristia uota

Sentiret damnasse deum, qui tale profecto

Consilium infudit famulis, ut barbarus hostis

380

Tutius esse uirum Sarae tum nosceret Abram

Cum foret expertus, quam non impune profano

Appeteret ferro, quem nec uiduare liceret.

Sponte igitur nulla uiolatam labe marito

Restituit culpamque refert tutumque frequenti

385

Custode et multa cumulatum fruge remittit

In Sichem Bethlemque suam; laetique receptos

Exercent campos et pinguia pascua late

Immixtis carpunt gregibus. sed iurgia crebra

Inter pastores; nullo nam limite cuiquam

390

Discretus pandebat ager. plenissimus ergo

Venturi, iuris sed seruantissimus aequi,

Vt dirimat lites et iurgia tollat auara,

Abram, qui senior, concessos diuidit agros.

Iunior elegit, qua dulcibus undique fusis

395

Rura maritat aquis ripisque umbrantibus amnis

Labitur et teretes saltus Iordanis amoenat.

His capitur patruique domum iustumque rigorem

Declinans Sodomae iunctos Loth migrat in agros,

Cum deus hac Abram maesti spe pectora firmans:

400

Ne carparis", ait, "fratris quod prole relictus

Damna patris tuleris sancti. innumerabile uulgus

Tu mihi solus eris, populi qui regna tenebis,

Quae primo cum sole uides, quae uersus in arcton

Prospicis et tepido quae subdita respicis austro

405

Ac maris effusi circumdata litore claudi.

Haec tibimet prolique tuae populisque tuorum

Concedam aeternum semper uiuentibus aeuum.

Quis tu ut iam terris longe lateque fruaris,

Surge et quid pateant gressu prius hospite lustra."

410

Sic ait: ille libens paret sedemque relinquens

Emigrat Chebronque subit subque ilicis atrae

Dispensata comis figit tentoria Mambrae

Auxiliumque nouis ductor catus addere castris

Hic quoque sollemnes domino struit, ut colat, aras.

415

Interea magno circum turbante tumultu

Hostis adest auidus, uaria quem dote referta

Sollicitat tellus; campis illisa resultat

Vngula et effusis errat populator habenis.

Loth cum rege simul portis erumpit apertis

420

Et uicina manus regum socia arma ferentum;

Secum equites peditesque trahunt, distenditur agmen,

Confligunt acies, pariter sternuntque caduntque.

His satis auxilii est, quod bellum inferre parantes

Praecepere animis casuros clade repente;

425

Istos sola tenet causae melioris imago.

Sed turpi Sodomae luxu emollita iuuentus,

Vt rursum exarsit repetitus clamor in iras,

Vertunt terga metu: rapido pars moenia cursu,

Pars montes siluasque petunt, pars saepta cateruis

430

Porrigit ignauas ad tristia uincula palmas.

Loth captum patruus ut primum comperit Abram,

Non fletu (quid enim fletus conferret inanis?),

Sed ratione pius, ter centum deligit omni

De grege bisque nouem famulos, quos instruit armis,

435

Et sensim sequitur, qua tendere prodidit hostem

Lentum praeda grauis, curatque ut prima quietis

Nocte superueniat, cum iam languentia corda

Irrigat et fessos dulcis sopor alligat artus.

Sic, cum ieiuni rabies uaesana leonis

440

In pecudum saltu penetrauit saepta uolucri,

Cunctas dente, pede exanimat cupidamque uorandi

Differt ira famem clauditque doloris acerbi

Oppressis gemitum patientia mira timoris:

Haec tum forma ducis. somno uinoque sepultos

445

Sternentes tacitis populum regesque trucidant

Vulneribus. nullus confundit castra tumultus,

Nemo gradum sentit, nisi quem iam mens fugit et uox,

Nemo sonum caedis, nisi quem mors excitat, audit.

Sanguine cuncta madent, siccis resoluta serenis

450

Tellus tabe coit, gressumque morante cruore

Lubrica signato titubant uestigia campo.

Nec tamen omne simul gladiis conciditur aeuum:

Seruantur praedae (tanta est moderatio iusti

Victoris), quos iam cunctis sine fraude licebat

455

Posse capi; reliquos sparsit fuga turpis et agros

Vsque Chobarrenos instans formido secuta est.

At uictor tanti nil motus laude triumphi

Inter equos pecudumque greges populumque receptum

Aut captum gazasque, auido quae pondere uictos

460

Victoresque grauant, tanta inter gaudia mitis

Et casus hominum reputans sub pectore, paene

Victi merce redit praedamque et praemia belli

Direptis passim populis regique reformat,

Non sibi se pugnasse docens. decimam tamen offert

465

Hostibus excussae, quae uera est hostia, praedae

Melchisedech, cui tum summi pia cura parentis,

Testatus uicisse deum meruitque futuri

Mystica praemonitus iam tunc libamina sacri

Sumere. et accepto maiora ad praemia cursu

470

Voce sacerdotis tanti bona cuncta precantis,

Hoc famulum alloquii dominus quoque munere donat:

"Quandoquidem nullis cupidum te praeda subegit

Illecebris, pretium fidei mercesque laborum

Mecum plena tibi est teque et tua cuncta tuebor

475

Heredi seruanda tuo, quem germine sero

Ventre tuo potius natum pius auctor amabis,

Quem iam mente cupis, pro quo placet iste Damascus

Ascitus grege de famulo, dum dulcis alumni

Accendit patrios stimulans infantia sensus

480

Et festinantem natorum fallit amorem.

Suspice conuexum quam denso lumine caelum

Picta nocte micet, quantis congesta premantur

Sidera sideribus numerumque obiecta recusent:

Seminis hoc exemplar habe stirpisque futurae

485

Hinc formam meritumque tene." sic fatus; at ille

Credidit et nudae fidei consensio sola

Pro uirtute fuit meritisque ornata laboris

Plenam iustitiae tribuit reputata coronam.

Atque ideo hic sancti uirtus tam nobilis Abram

490

Prodit quod bene sit diuino credere Christo,

Qui, uox uiua patris, rursum sic fatus ad Abram:

"Omnipotens ego sum dominus, qui teque tuosque

Chaldaea de gente tuli tandemque paternis

Exemptum uitiis terra meliore locaui,

495

Vt per te genitus populus meus arua beata

Incolat et seriem longe lateque propaget

Gentibus expulsis, quas foedo errore parentum

Sacrilegas ritus olim fecere profani.

Quod quia cunctaris dubiusque ita credere peccas,

500

Trimam sume mihi torua iam fronte iuuencam,

Cum qua par annis blando grege lecta capella

Aequaeuus<que> aries nostro mactetur honori;

Cumque columba sacrum casto cum turture iuncta

Clauserit et summam confecerit ordo litandi,

505

Vlterius uolucrum non sentiat hostia ferrum.

At pecudes uteris mediae scindantur apertis

Inque duas abeant tantum tria corpora partes

Quas sic diductas mundis distingues harenis,

Conferat ut membris altrinsecus aemula membra

510

Ordo quater duplex. tunc <quae> sperare iuberis,

Sponte sub aspectum uenient oculisque probabis."

Dixit; at ille dei monitis seruire libenter

Assuetus raptim properat mandata patrare.

Sed cum dispositam quo iussa est ordine terrae

515

Strauisset seriem, subito globus ingruit ater

Importunarum praeda inuitante uolucrum.

Quae ne contactu uiolarent sacra profano,

Vndique sollicitus cauet et circumspicit Abram.

Sed cum operi attonitum tanto nec sole cadente

520

Vinceret officii moles tam magna recepti,

Ecce niger terror, tremor horridus et sopor intrat,

Nuntia iussa ferens uenturaque saecula formans.

Credo, uidebatur saeptum sibi cernere Nilum

Hebraeae gentis populis serosque nepotes

525

Et quae se ad summum numerent cognoscere turbas;

Inde truces motus deductaque castra suorum,

Transmissum pelagus sicco pede, mersa profundo

Agmina, naufragium nulla cum classe secutam

Terrestrem fecisse manum; dehinc tota beatae

530

Regna Palaestinae populo patuisse reuerso.

Talibus attonito uisis non defuit almus

Interpres: "praenosce tuos subolemque tuorum,

Crescet in externis quae post uos edita terris

Niliaci famulare iugum sensura tyranni,

535

Quam, quadringentos cum duro expleuerit annos

Seruitio, eripiam dominosque ulciscar iniquos

Et reddam terris, blando quas gurgite cingunt

Nilus et Euphrates, sed cum peccata nocentum

Gentis Amorraeae populi<que> haec regna tenentis

540

Explerint summam scelerum dignique paternis

Sedibus expelli fuerint. at tu tamen ante

Longaeuo felix decedens limite uitae

Laudatus natis cum pace et munere nostro

Ad sanctos migrabis auos." sic fatus; et alto,

545

Cum iam nox terris densas induceret umbras

Signum monte dedit; claro nam clibanus igne

Emicuit raptim crinemque in prona retorsit

Et diuisa petit mediumque inuecta paratum

Praecipiti cursu delibans flamma sacrauit.

550

Haud aliter crasso uibrantes aere corpus

Obliquum per inane uolant undantque coruscae

Nocturno splendore faces crinemque rubentem

Mendax stella trahit concussaque nubila uentis

Excutiunt pronum, qui terram euerberet, ignem.

555

Interea certus regni prolisque futurae

Accelerare patrem cupit Abram, casta sed uxor

Abnuit officium, quod inane effeta senectus

Iam signo cessante probat; sed dulce mariti

Pignus spemque nouam quacumque ex pelice fusam

560

Esse suam credens famulam, cui iunior aetas

(Agar nomen erat, Nilotica tellus origo)

Surrogat in thalamos precibusque adgressa maritum

Progeniem uili concredere perpulit aluo.

Pro seruile nefas! ut primum uiuere sensit

565

Agar uentris onus, fastu tumefacta superbo

Despexit dominam et dominam, cui matris amorem

Debebat, causamque sui furiosa tumoris.

Recte igitur flagris hanc uir iustissimus Abram

Coniugis addixit, quorum magis acta pudore

570

In deserta procul secretaque lustra ferarum

Abditur indignans; nec quod perpessa refugit,

Sed rursum dominam nimios mentita timores

Contemnit, quo more potest, mauultque pericla

Secretae perferre uiae, ni missus Olympo

575

Angelus occurrat famulamque ad pristina iura

Restituat miti dominae magnoque refectam

Hortatu melius iubeat sperare reuersam

Et nomen nati doceat moresque manusque

Innumerosque greges populi de stirpe nepotum.

580

Quo maiore redit uoto iam certa futuri

Et partu dominum fecit prior ipsa parentem,

Cum iam decursi spatiis felicibus aeui

Octoginta super bis ternos clauderet annos.

Qui cum bis senas unam super ordine coepto

585

Adderet aestates, solito hunc rursum pater almus

Alloquio dignatus adit iussitque trementem

Degere felicem; simul et promissa reuoluit,

Quae merces uirtutis erat (tunc corpore prono

Abram suppliciter dominum prostratus adorat)

590

Et post multa, quibus percursis uota fidelis

Laxauit famuli, signo discernere cunctis

Se iussit tacito populis, ut sponte resecta

Carne superuacua prompte liquidoque pateret

Corporeis uitiis dominum iussisse recisis

595

Progeniem seruare nouam prolemque futuram.

Quod res ipsa tacens loquitur: resecare pudenda

Sic monuisse deum puerosque a matre recentes

Atque rudis uitae, dum mens ignara dolendi est

Praeputio exutos octaua luce sacrari,

600

Quod qui tam sanctum corrumpere testamentum

Auderet cessans legi inseruire rogatae,

Exheres fieret regni uitaeque futurae.

Et simul, ut uero sibi crederet argumento

Innumeras gentes propria de stirpe creandas,

605

Hoc ipsum ut resonent, commutans nomina dixit:

"Littera te renouet, te syllaba plena reformet,

Vt non Sara tibi coniunx, sed Sarra uocetur

Et tu non Abram, sed nomine clarior aucto

Abraham populis posthac uocitere futuris.

610

Quod commune ideo tibimet cum coniuge uera est

Promissi, quoniam saeclis uoluentibus aeuum

Mater erit generis teque annum sole remenso

Esse patrem faciet. quamuis ridenda putetis

Virtutis promissa meae, quis uestra senectus

615

Praescribat, quod erit diuini gloria iuris,

Sic ut praestiterim fieri potuisse putetur.

Sed tamen ignoscam dubiis pueroque futuro

Imponam nomen, quod culpam hanc arguat, Isac,

Qui solus nostri cuncta cum stirpe suorum

620

Heres erit certus seruato foedere pacti.

Nec tamen hic sacrae, quem solum amplecteris, Ismael

Expers dotis erit; nostro nam munere fultus

Milia multa uirum, ualido cum stemmate gentes,

Bis senis pariter ducibus regnanda creabit."

625

Dixit; at ille auidus pactum accelerare receptum

Iam centum pulsans annos, iam pubere nato

Se primum pignusque suum cunctosque clientes

Ac famulos signo, quo iussum est, eximit aeuo

Et populum facit esse nouum fontemque piorum,

630

Vna eademque uia (tanta est deuotio) legem

Accipiens explensque dei. quid non mereatur

Tam praesens ueloxque fides? iam non timor istud,

Sed sincerus amor famulique probatio plena est

Quod libet imperium placida sic mente subire,

635

Vt placeat iussisse deo. quippe antea tantum

Audiri solitus meritum post tale ministri

Iam patitur cerni nec, cum indignatio iusta

Vltorem stimulet, mortales numine miti

Respuit aspectus. nam cum damnare pararet

640

Crimina terrarum flammisque abolere nocentes,

Aut uerum aut qualem norat se posse uideri

Et numen numerumque suum confessus alumni,

Quamuis caelitibus famulis comitatus adiret,

Visibus obiecit. iuxta aedes quippe sedenti

645

Tres subito astiterunt augusta luce micantes.

Abraham tanti stimulatus imagine uisus

Procurrit dominumque solo prostratus adorat

Vnum, cum tres miretur, cupidusque placendi,

Vt sibi mente pia liceat seruire, precatur,

650

Vt refici in medios aestus tendentibus horis

Non dedignentur famuli mensisque cibisque.

Vsque adeo uisus inter sensusque uigentes

Errabat dubitans, hominem quod forma referret,

Quem norat mens esse deum tamen. annuit ore

655

Officiumque pii non aspernatur alumni

Omnipotens uisusque cibos mensasque sacrare,

Vt sibi deuotus credat concessa minister,

Pura sacerdotis claraque occurrit imago

Verum hominem rursus uultuque et corpore toto

660

Sumendum quandoque deo Christique futuri

Argumenta daret promissa<que> mira retexens

Ederet et praesens famulum dubitare uetaret.

Inde mouens gressus lateri comes haeret euntum

Hospes ouans dulcique quatit concussa pauore

665

Pectora et attonitum uenerabilis attrahit horror.

Quippe uidet uultus tacitos uisusque seueros

In Sodomam Gomoramque deum uibrasse simulque

Emissos famulos pacisque iraeque ministros.

Et cum cognosset tanta quid mole pararet

670

Arcana pandente deo causamque docente

Aduentus, ut qui didicit, quae praemia uitae

Electos maneant, etiam metuenda caueret,

Vltro ausus dominum scitari, an perderet urbem

Errantis populi per crimina cuncta nocentum,

675

Quinquaginta probos ciues si forte tulisset.

Non perdam", dixit. dehinc percunctatio blanda

Deducens sensim numerum ueniamque lacessens

Suppliciter summasque ipsis minuente recursu

Vsque decem meruit responsum auferre parentis,

680

Et, se ne totam domini clementia mitis

Proderet, in medio famulum sermone reliquit

Tendentem ulterius seque in sua regna recepit.

Interea Sodomam missi Loth forte sedentem

Ante fores urbis iam terris sole propinquo

685

Inueniunt. qui cum miro splendore uideret

Angelicos radiare uiros, ratus adfore caelo,

Cui mentem deus ipse dabat, prostratus adorat

Inuitatque domum noctemque auertere tecto

Euincit precibus simul et conuiuere suadet

690

Innocuosque cibos et pocula parca ministrat.

Ecce sub occasum lucis noctisque recursum

Foeda manus uulgi, si fas dixisse, uirilis

Prosilit et iuuenum furias puerique senesque

Certatim exacuunt: claro Loth nomine clamant

695

Dederet exceptos. pudet heu meliusque profecto est

A quantum reticere nefas quam prodere uerbis,

Vel dum damnatur, quod iam tunc more sinistro

Infandae lex urbis erat. mollire furentis

Loth cupiens natas, quibus illibata manebat

700

Virginitas, offert quos plebs uoluisset in usus,

Per sexum factura minus. sed corda profana

Vile putant quodcumque licet gaudentque uetari,

Vt sit quod cupiant. ipsum ergo affligere certant

Auctorem fidei, morum iustique magistrum.

705

Vt uis iam maior, quam quae uirtute repelli

Humani ualeat nisus, tunc hospes uterque

Angelicas nudant mentito corpore uires

Et Loth subreptum retrahunt caecantque furentis

Seruauit morem iuris sententia recti:

710

Quod poenam anteuenit, damnandis lumina clausit.

Tunc ad Loth sancti trepidum uix mente recepta

Condicione sui <non> dissimulata ministri

Iam semet sensisse animo, quod <et> ipse timebat,

Qui sint, quid ueniant, quae sint praecepta, fatentur,

715

Quae praestare uelint. generis, si credere digni,

Nuntiet excidium Loth quippe euadere iussum

Permixtamque domum, cuius per plurima nomen,

Colligat et generos; sed turpis origo timorem

Non meruit sentire dei. ne quis tamen istos

720

Difficilis fidei credat, cum linquere sedes

Loth quoque dissimulet. quem postquam luce propinqua

Cunctantem pigrasque moras sine fine trahentem

Hospes uterque uidet, manibus cum coniuge raptum

Virginibusque suis procul extra moenia ducunt

725

Et celerare iubent montisque euadere in altos

Tali lege data, ne quis quae praeterit ultra

Pos se respiciat cautus male. sed metuens Loth,

Ne tardum uelox poenae praeuerteret ira

Ipse Segor lacrimis petiit placuitque rogando,

730

Quod dominum multos pariter seruare coegit

Concessumque sibi donum speciale salutis

Pluribus impertit meritumque e munere fecit.

Et iam non solitas raptim obducentia caelum

A patria uirtute deo miscente coacta

735

Nubila densarant nebulas, sed quas rotat Aetna

Quas uomit Inarime, calidis quas Aponus undis

Exhalat, quas uicino concussa Veseuo

Eructat tellus, Lyciae quas saeua Chimaerae

Ora sinu uasto trinae fornacis anhelat

740

Et quocumque loci fallentia sulphura uelox

Spiritus inflammans angusto tramite fusus

Effluit in lucem rupta tellure uaporans:

Non quod non possit pluuias quoque uertere in ignis,

Totum de nihilo licuit cui condere mundum,

745

Sed maiore bonus iudex damnare paratu

Mauult quos miserans orbis morumque ruinae

Punit in exemplum. cuncta ergo ex omnibus oris

Concurrunt undante globo stipataque flatu

Quaeque suo coeunt flammarum pabula in unum,

750

Corpus et ut solidum terrasque urbisque nocentes

Sulphurei testudo tegit curuata metalli,

Quam citus et uires angusto tramite sumens

Spiritus incussam tanto crepitare fragore

Compulit et crebro tonitrus referente corusco

755

Consternare animos, coniunx miserabilis ut Loth

Lumina, quod uetitum, pauitans conuersa referret

Et poenas raptim uiolata lege subiret

In statuam conuersa salis; spoliataque luce

Sic animam infelix cum corpore perdidit omni,

760

Vt nullum extaret forma remanente cadauer.

Ocior inde Segor luctum pellente timore

Horrificoque malo stupefactus ingreditur Loth.

Et sol exoritur toto feruentior igne

Irato fulgore micans radiosque seueros

765

Dirigit in Sodomam. qui postquam lumina flammis

Inuoluere suis resolutaque sulphura nexos

Secum praecipitant ignes siccoque liquore

Dispensata suis stillant incendia toris,

Fulmineus denso praeceps cadit aere nimbus

770

Inuoluitque urbes et totis saeuit in agris

Ac mixto stridore tonat uincit<que> querelas

Flammea tempestas, quae, postquam pabula terris

Repperit oppressis atque ipsis sedit harenis,

Erigit immensam coniuncto fomite metam

775

Ignis et a terris redeunt in sidera flammae,

In cineres donec cautes tellusque resultans

Transeat ac penitus mersae soluantur harenae

Depressisque cauos consumpto caespite campis

Pandant arua sinus uenisque effusus apertis

780

Consocians uires, qui terras strinxerat, umor

Priuatum gignat pelagus. quidnam esse putamus

Quod raptim lacus est mira uirtute refertus,

Qui fuit ante rogus? cunctisne abolere elementis

Damnatos iudex uoluit bonus an mage finem

785

Designat tacitum mitis clementia poenae

Quod flammas compressit aquis, requiemque futuri

Forsan iudicii calidis contraria prodit

Materies sanctusque lacum Iordanis inundans,

Qui primus hominum meruit peccata lauare?