Velocem potius reditum mirabere, lector,
Tam cito Romuleis posse carere bonis.
Quid longum toto Romam uenerantibus aeuo?
Nil umquam longum est quod sine fine placet.
5
O quantum et quotiens possum numerare beatos
Nasci felici qui meruere solo!
Qui Romanorum procerum generosa propago
Ingenitum cumulant urbis honore decus!
Semina uirtutum demissa et tradita caelo
10
Non potuere aliis dignius esse locis.
Felices etiam qui proxima munera primis
Sortiti Latias obtinuere domos!
Religiosa patet peregrinae Curia laudi,
Nec putat externos quos decet esse suos;
15
Ordinis imperio collegarumque fruuntur
Et partem Genii quem uenerantur habent:
Quale per aetherios mundani uerticis axes
Concilium summi credimus esse dei.
At mea dilectis fortuna reuellitur oris,
20
Indigenamque suum Gallica rura uocant.
Illa quidem longis nimium deformia bellis,
Sed quam grata minus, tam miseranda magis.
Securos leuius crimen contemnere ciues:
Priuatam repetunt publica damna fidem.
25
Praesentes lacrimas tectis debemus auitis:
Prodest admonitus saepe dolore labor.
Nec fas ulterius longas nescire ruinas
Quas mora suspensae multiplicauit opis:
Iam tempus laceris post saeua incendia fundis
30
Vel pastorales aedificare casas.
Ipsi quin etiam fontes si mittere uocem
Ipsaque si possent arbuta nostra loqui,
Cessantem iustis poterant urgere querelis
Et desideriis addere uela meis.
35
Iamiam laxatis carae complexibus urbis
Vincimur et serum uix toleramus iter.
Electum pelagus, quoniam terrena uiarum
Plana madent fluuiis, cautibus alta rigent.
Postquam Tuscus ager postquamque Aurelius agger,
40
Perpessus Geticas ense uel igne manus,
Non siluas domibus, non flumina ponte coercet,
Incerto satius credere uela mari.
Crebra relinquendis infigimus oscula portis:
Inuiti superant limina sacra pedes.
45
Oramus ueniam lacrimis et laude litamus,
In quantum fletus currere uerba sinit:
"Exaudi, regina tui pulcherrima mundi,
Inter sidereos Roma recepta polos,
Exaudi, genetrix hominum genetrixque deorum,
50
Non procul a caelo per tua templa sumus:
Te canimus semperque, sinent dum fata, canemus:
Sospes nemo potest immemor esse tui.
Obruerint citius scelerata obliuia solem,
Quam tuus ex nostro corde recedat honos.
55
Nam solis radiis aequalia munera tendis,
Qua circumfusus fluctuat Oceanus.
Voluitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus
Eque tuis ortos in tua condit equos.
Te non flammigeris Libye tardauit harenis,
60
Non armata suo reppulit Vrsa gelu:
Quantum uitalis natura tetendit in axes,
Tantum uirtuti peruia terra tuae.
Fecisti patriam diuersis gentibus unam:
Profuit iniustis te dominante capi.
65
Dumque offers uictis proprii consortia iuris,
Vrbem fecisti quod prius orbis erat.
Auctores generis Venerem Martemque fatemur,
Aeneadum matrem Romulidumque patrem:
Mitigat armatas uictrix clementia uires,
70
Conuenit in mores nomen utrumque tuos:
Hinc tibi certandi bona parcendique uoluptas:
Quos timuit superat, quos superauit amat.
Inuentrix oleae colitur uinique repertor
Et qui primus humo pressit aratra puer;
75
Aras Paeoniam meruit medicina per artem,
Factus et Alcides nobilitate deus:
Tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis,
Foedere communi uiuere cuncta facis.
Te, dea, te celebrat Romanus ubique recessus
80
Pacificoque gerit libera colla iugo.
Omnia perpetuo quae seruant sidera motu,
Nullum uiderunt pulchrius imperium.
Quid simile Assyriis conectere contigit armis?
Medi finitimos condomuere suos;
85
Magni Parthorum reges Macetumque tyranni
Mutua per uarias iura dedere uices.
Nec tibi nascenti plures animaeque manusque,
Sed plus consilii iudiciique fuit.
Iustis bellorum causis nec pace superba
90
Nobilis ad summas gloria uenit opes.
Quod regnas minus est quam quod regnare mereris:
Excedis factis grandia fata tuis.
Percensere labor densis decora alta tropaeis
Vt si quis stellas pernumerare uelit;
95
Confunduntque uagos delubra micantia uisus:
Ipsos crediderim sic habitare deos.
Quid loquar aerio pendentes fornice riuos,
Qua uix imbriferas tolleret Iris aquas?
Hos potius dicas creuisse in sidera montes;
100
Tale giganteum Graecia laudet opus.
Intercepta tuis conduntur flumina muris;
Consumunt totos celsa lauacra lacus.
Nec minus et propriis celebrantur roscida uenis
Totaque natiuo moenia fonte sonant.
105
Frigidus aestiuas hinc temperat halitus auras,
Innocuamque leuat purior unda sitim.
Nempe tibi subitus calidarum gurges aquarum
Rupit Tarpeias hoste premente uias.
Si foret aeternus, casum fortasse putarem:
110
Auxilio fluxit, qui rediturus erat.
Quid loquar inclusas inter laquearia siluas,
Vernula qua uario carmine ludit auis?
Vere tuo numquam mulceri desinit annus;
Deliciasque tuas uicta tuetur hiemps.
115
Erige crinales lauros seniumque sacrati
Verticis in uirides, Roma, recinge comas.
Aurea turrigero radient diademata cono,
Perpetuosque ignes aureus umbo uomat!
Abscondat tristem deleta iniuria casum:
120
Contemptus solidet uulnera clausa dolor.
Aduersis sollemne tuis sperare secunda:
Exemplo caeli ditia damna subis.
Astrorum flammae renouant occasibus ortus;
Lunam finiri cernis, ut incipiat.
125
Victoris Brenni non distulit Allia poenam;
Samnis seruitio foedera saeua luit;
Post multas Pyrrhum clades superata fugasti;
Fleuit successus Hannibal ipse suos:
Quae mergi nequeunt nisu maiore resurgunt
130
Exsiliuntque imis altius acta uadis;
Vtque nouas uires fax inclinata resumit,
Clarior ex humili sorte superna petis.
Porrige uicturas Romana in saecula leges,
Solaque fatales non uereare colos,
135
Quamuis sedecies denis et mille peractis
Annus praeterea iam tibi nonus eat.
Quae restant nullis obnoxia tempora metis,
Dum stabunt terrae, dum polus astra feret!
Illud te reparat quod cetera regna resoluit:
140
Ordo renascendi est crescere posse malis.
Ergo age, sacrilegae tandem cadat hostia gentis:
Summittant trepidi perfida colla Getae.
Ditia pacatae dent uectigalia terrae:
Impleat augustos barbara praeda sinus.
145
Aeternum tibi Rhenus aret, tibi Nilus inundet,
Altricemque suam fertilis orbis alat.
Quin et fecundas tibi conferat Africa messes,
Sole suo diues, sed magis imbre tuo.
Interea et Latiis consurgant horrea sulcis,
150
Pinguiaque Hesperio nectare prela fluant.
Ipse triumphali redimitus harundine Thybris
Romuleis famulas usibus aptet aquas;
Atque opulenta tibi placidis commercia ripis
Deuehat hinc ruris, subuehat inde maris.
155
Pande, precor, gemino placatum Castore pontum;
Temperet aequoream dux Cytherea uiam,
Si non displicui, regerem cum iura Quirini,
Si colui sanctos consuluique patres;
Nam quod nulla meum strinxerunt crimina ferrum,
160
Non sit praefecti gloria, sed populi.
Siue datur patriis uitam componere terris,
Siue oculis umquam restituere meis,
Fortunatus agam uotoque beatior omni,
Semper digneris si meminisse mei."
165
His dictis iter arripimus: comitantur amici
Dicere non possunt lumina sicca "uale."
Iamque aliis Romam redeuntibus haeret eunti
Rufius, Albini gloria uiua patris;
Qui Volusi antiquo deriuat stemmate nomen
170
Et reges Rutulos teste Marone refert.
Huius facundae commissa palatia linguae:
Primaeuus meruit principis ore loqui.
Rexerat ante puer populos pro consule Poenos;
Aequalis Tyriis terror amorque fuit.
175
Sedula promisit summos instantia fasces:
Si fas est meritis fidere, consul erit.
Inuitum tristis tandem remeare coegi:
Corpore diuisos mens tamen una tenet.
Tum demum ad naues gradior, qua fronte bicorni
180
Diuiduus Tiberis dexteriora secat.
Laeuus inaccessis fluuius uitatur harenis
Hospitis Aeneae gloria sola manet.
Et iam nocturnis spatium laxauerat horis
Phoebus Chelarum pallidiore polo.
185
Cunctamur temptare salum portuque sedemus,
Nec piget oppositis otia ferre moris,
Occidua infido dum saeuit gurgite Plias
Dumque procellosi temporis ira calet.
Respectare iuuat uicinam saepius urbem
190
Et montes uisu deficiente sequi,
Quaque duces oculi grata regione fruuntur,
Dum se, quod cupiunt, cernere posse putant.
Nec locus ille mihi cognoscitur indice fumo,
Qui dominas arces et caput orbis habet
195
(Quamquam signa leuis fumi commendat Homerus,
Dilecto quotiens surgit in astra solo);
Sed caeli plaga candidior tractusque serenus
Signat septenis culmina clara iugis.
Illic perpetui soles atque ipse uidetur
200
Quem sibi Roma facit purior esse dies.
Saepius attonitae resonant Circensibus aures;
Nuntiat accensus plena theatra fauor:
Pulsato notae redduntur ab aethere uoces,
Vel quia perueniunt uel quia fingit amor.
205
Explorata fides pelagi ter quinque diebus,
Dum melior lunae se daret aura nouae.
Tum discessurus studiis urbique remitto
Palladium, generis spemque decusque mei.
Facundus iuuenis Gallorum nuper ab aruis
210
Missus Romani discere iura Fori.
Ille meae secum dulcissima uincula curae,
Filius affectu, stirpe propinquus, habet:
Cuius Aremoricas pater Exuperantius oras
Nunc postliminium pacis amare docet;
215
Leges restituit libertatemque reducit
Et seruos famulis non sinit esse suis.
Soluimus Aurorae dubio, quo tempore primum
Agnosci patitur redditus arua color.
Progredimur paruis per litora proxima cymbis,
220
Quorum perfugio crebra pateret humus.
Aestiuos penetrent oneraria carbasa fluctus:
Tutior autumnus mobilitate fugae.
Alsia praelegitur tellus, Pyrgique recedunt
Nunc uillae grandes, oppida parua prius.
225
Iam Caeretanos demonstrat nauita fines:
Aeuo deposuit nomen Agylla uetus.
Stringimus hinc effractum et fluctu et tempore Castrum:
Index semiruti porta uetusta loci.
Praesidet, exigui formatus imagine saxi,
230
Qui pastorali cornua fronte gerit:
Multa licet priscum nomen deleuerit aetas,
Hoc Inui castrum fama fuisse putat,
Seu Pan Tyrrhenis mutauit Maenala siluis
Siue sinus patrios incola Faunus init;
235
Dum renouat largo mortalia semina fetu,
Fingitur in uenerem pronior esse deus.
Ad Centumcellas forti defleximus Austro:
Tranquilla puppes in statione sedent.
Molibus aequoreum concluditur amphitheatrum,
240
Angustosque aditus insula facta tegit;
Attollit geminas turres bifidoque meatu
Faucibus artatis pandit utrumque latus.
Nec posuisse satis laxo naualia portu;
Ne uaga uel tutas uentilet aura rates,
245
Interior medias sinus inuitatus in aedes
Instabilem fixis aera nescit aquis;
Qualis in Euboicis captiua natatibus unda
Sustinet alterno bracchia lenta sinu.
Nosse iuuat tauri dictas de nomine thermas;
250
Nec mora difficilis milibus ire tribus.
Non illic gustu latices uitiantur amaro
Lymphaue fumifico sulphure tincta calet:
Purus odor mollisque sapor dubitare lauantem
Cogit qua melius parte petantur aquae.
255
Credere si dignum famae, flagrantia taurus
Inuestigato fonte lauacra dedit,
Vt solet excussis pugnam praeludere glebis,
Stipite cum rigido cornua prona terit:
Siue deus, faciem mentitus et ora iuuenci,
260
Noluit ardentis dona latere soli;
Qualis Agenorei rapturus gaudia furti
Per freta uirgineum sollicitauit onus.
Ardua non solos deceant miracula Graios!
Auctorem pecudem fons Heliconis habet:
265
Elicitas simili credamus origine lymphas,
Musarum ut latices ungula fodit equi.
Haec quoque Pieriis spiracula comparat antris
Carmine Messallae nobilitatus ager;
Intrantemque capit discedentemque moratur
270
Postibus affixum dulce poema sacris.
Hic est qui primo seriem de consule ducit,
Vsque ad Publicolas si redeamus auos;
Hic et praefecti nutu praetoria rexit.
Sed menti et linguae gloria maior inest.
275
Hic docuit qualem poscat facundia sedem:
Vt bonus esse uelit, quisque disertus erit.
Roscida puniceo fulsere crepuscula caelo:
Pandimus obliquo lintea flexa sinu.
Paulisper litus fugimus Munione uadosum:
280
Suspecto trepidant ostia parua salo.
Inde Grauiscarum fastigia rara uidemus,
Quas premit aestiuae saepe paludis odor;
Sed nemorosa uiret densis uicinia lucis,
Pineaque extremis fluctuat umbra fretis.
285
Cernimus antiquas nullo custode ruinas
Et desolatae moenia foeda Cosae.
Ridiculam cladis pudet inter seria causam
Promere, sed risum dissimulare piget.
Dicuntur ciues quondam migrare coacti
290
Muribus infestos deseruisse Lares!
Credere maluerim Pygmaeae damna cohortis
Et coniuratos in sua bella grues.
Haud procul hinc petitur signatus ab Hercule portus:
Vergentem sequitur mollior aura diem.
295
Inter castrorum uestigia sermo retexit
Sardoam Lepido praecipitante fugam;
Litore namque Cosae cognatos depulit hostes
Virtutem Catuli Roma secuta ducis.
Ille tamen Lepidus peior ciuilibus armis
300
Qui gessit sociis impia bella tribus,
Qui libertatem Mutinensi Marte receptam
Obruit auxiliis urbe pauente nouis.
Insidias paci moliri tertius ausus
Tristibus excepit congrua fata reis.
305
Quartus, Caesareo dum uult irrepere regno,
Incesti poenam soluit adulterii.
Nunc quoque- sed melius de nostris fama queretur:
Iudex posteritas semina dira notet.
Nominibus certos credam decurrere mores?
310
Moribus an potius nomina certa dari?
Quicquid id est, mirus Latiis annalibus ordo,
Quod Lepidum totiens reccidit ense malum.
Necdum discussis pelago permittimur umbris:
Natus uicino uertice uentus adest.
315
Tenditur in medias mons Argentarius undas
Ancipitique iugo caerula curua premit;
Transuersos colles bis ternis milibus artat;
Circuitu ponti ter duodena patet:
Qualis per geminos fluctus Ephyreius Isthmos
320
Ionias bimari litore findit aquas.
Vix circumuehimur sparsae dispendia rupis,
Nec sinuosa graui cura labore caret:
Mutantur totiens uario spiramina flexu:
Quae modo profuerant uela repente nocent.
325
Eminus Igilii siluosa cacumina miror,
Quam fraudare nefas laudis honore suae.
Haec proprios nuper tutata est insula saltus,
Siue loci ingenio seu domini genio,
Gurgite cum modico uictricibus obstitit armis
330
Tamquam longinquo dissociata mari:
Haec multos lacera suscepit ab urbe fugatos,
Hic fessis posito certa timore salus.
Plurima terreno populauerat aequora bello
Contra naturam classe timendus eques:
335
Vnum mira fides uario discrimine portum
Tam prope Romanis, tam procul esse Getis.
Tangimus Vmbronem; non est ignobile flumen,
Quod tuto trepidas excipit ore rates:
Tam facilis pronis semper patet alueus undis,
340
In pontum quotiens saeua procella ruit.
Hic ego tranquillae uolui succedere ripae;
Sed nautas auidos longius ire sequor.
Sic festinantem uentusque diesque reliquit:
Nec proferre pedem nec reuocare licet.
345
Litorea noctis requiem metamur harena:
Dat uespertinos myrtea silua focos:
Paruula subiectis facimus tentoria remis:
Transuersus subito culmine contus erat.
Lux aderat: tonsis progressi stare uidemur,
350
Sed cursum prorae terra relicta probat.
Occurrit Chalybum memorabilis Ilua metallis,
Qua nihil uberius Norica gleba tulit;
Non Biturix largo potior strictura camino,
Nec quae Sardonico caespite massa fluit.
355
Plus confert populis ferri fecunda creatrix
Quam Tartessiaci glarea fulua Tagi.
Materies uitiis aurum letale parandis:
Auri caecus amor ducit in omne nefas:
Aurea legitimas expugnant munera taedas,
360
Virgineosque sinus aureus imber emit:
Auro uicta fides munitas decipit urbes:
Auri flagitiis ambitus ipse furit.
At contra ferro squalentia rura coluntur;
Ferro uiuendi prima reperta uia est:
365
Saecula semideum, ferrati nescia Martis,
Ferro crudeles sustinuere feras:
Humanis manibus non sufficit usus inermis,
Si non sint aliae ferrea tela manus.
His mecum pigri solabar taedia uenti,
370
Dum resonat uariis uile celeuma modis.
Lassatum cohibet uicina Faleria cursum,
Quamquam uix medium Phoebus haberet iter.
Et tum forte hilares per compita rustica pagi
Mulcebant sacris pectora fessa iocis:
375
Illo quippe die tandem reuocatus Osiris
Excitat in fruges germina laeta nouas.
Egressi uillam petimus lucoque uagamur:
Stagna placent septo deliciosa uado.
Ludere lasciuos intra uiuaria pisces
380
Gurgitis inclusi laxior unda sinit.
Sed male pensauit requiem stationis amoenae
Hospite conductor durior Antiphate!
Namque loci querulus curam Iudaeus agebat,
Humanis animal dissociale cibis:
385
Vexatos frutices, pulsatas imputat algas,
Damnaque libatae grandia clamat aquae.
Reddimus obscaenae conuicia debita genti
Quae genitale caput propudiosa metit:
Radix stultitiae, cui frigida sabbata cordi,
390
Sed cor frigidius religione sua.
Septima quaeque dies turpi damnata ueterno,
Tamquam lassati mollis imago dei.
Cetera mendacis deliramenta catastae
Nec puerum in somnis credere posse reor.
395
Atque utinam numquam Iudaea subacta fuisset
Pompeii bellis imperiisque Titi!
Latius excisae pestis contagia serpunt,
Victoresque suos natio uicta premit.
Aduersus surgit Boreas; sed nos quoque remis
400
Surgere certamus, dum tegit astra dies.
Proxima securum reserat Populonia litus,
Qua naturalem ducit in arua sinum.
Non illic positas extollit in aethera moles
Lumine nocturno conspicienda Pharos;
405
Sed speculam ualidae rupis sortita uetustas,
Qua fluctus domitos arduus urget apex,
Castellum geminos hominum fundauit in usus,
Praesidium terris iudiciumque fretis.
Agnosci nequeunt aeui monumenta prioris:
410
Grandia consumpsit moenia tempus edax.
Sola manent interceptis uestigia muris:
Ruderibus latis tecta sepulta iacent.
Non indignemur mortalia corpora solui:
Cernimus exemplis oppida posse mori.
415
Laetior hic nostras crebrescit fama per aures:
Consilium Romam paene redire fuit.
Hic praefecturam sacrae cognoscimus urbis
Delatam meritis, dulcis amice, tuis.
Optarem uerum complecti carmine nomen,
420
Sed quosdam refugit regula dura pedes.
Cognomen uersu ueniet, carissime Rufi:
Illo te dudum pagina nostra canit.
Festa dies pridemque meos dignata Penates
Poste coronato uota secunda colat:
425
Exornent uirides communia gaudia rami:
Prouecta est animae portio magna meae.
Sic mihi, sic potius, placeat geminata potestas:
Per quem malueram, rursus honore fruor.
Currere curamus uelis Aquilone reuerso,
430
Cum primum roseo fulsit Eous equo.
Incipit obscuros ostendere Corsica montes,
Nubiferumque caput concolor umbra leuat:
Sic dubitanda solet gracili uanescere cornu
Defessisque oculis luna reperta latet.
435
Haec ponti breuitas auxit mendacia famae:
Armentale ferunt quippe natasse pecus,
Tempore Cyrnaeas quo primum uenit in oras
Forte secuta uagum femina Corsa bouem.
Processu pelagi iam se Capraria tollit;
440
Squalet lucifugis insula plena uiris.
Ipsi se monachos Graio cognomine dicunt,
Quod soli nullo uiuere teste uolunt.
Munera Fortunae metuunt, dum damna uerentur:
Quisquam sponte miser, ne miser esse queat?
445
Quaenam peruersi rabies tam stulta cerebri,
Dum mala formides, nec bona posse pati?
Siue suas repetunt factorum ergastula poenas,
Tristia seu nigro uiscera felle tument,
Sic nimiae bilis morbum assignauit Homerus
450
Bellerophonteis sollicitudinibus:
Nam iuueni offenso saeui post tela doloris
Dicitur humanum displicuisse genus.
In Volaterranum, uero Vada nomine, tractum
Ingressus dubii tramitis alta lego:
455
Despectat prorae custos clauumque sequentem
Dirigit et puppim uoce monente regit.
Incertas gemina discriminat, arbore fauces
Defixasque offert limes uterque sudes:
Illis proceras mos est adnectere lauros
460
Conspicuas ramis et fruticante coma,
Vt praebente algam densi symplegade limi
Seruet inoffensas semita clara notas.
Illic me rapidus consistere Corus adegit,
Qualis siluarum frangere lustra solet.
465
Vix tuti domibus saeuos tolerauimus imbres:
Albini patuit proxima uilla mei.
Namque meus, quem Roma meo subiunxit honori,
Per quem iura meae continuata togae.
Non exspectatos pensauit laudibus annos;
470
Vitae flore puer, sed grauitate senex.
Mutua germanos iunxit reuerentia mores,
Et fauor alternis creuit amicitiis.
Praetulit ille meas, cum uincere posset, habenas;
At decessoris maior amore fuit.
475
Subiectas uillae uacat aspectare salinas;
Namque hoc censetur nomine salsa palus,
Qua mare terrenis decliue canalibus intrat
Multifidosque lacus paruula fossa rigat.
Ast ubi flagrantes admouit Sirius ignes,
480
Cum pallent herbae, cum sitit omnis ager,
Tum cataractarum claustris excluditur aequor,
Vt fixos latices torrida duret humus.
Concipiunt acrem natiua coagula Phoebum,
Et grauis aestiuo crusta calore coit;
485
Haud aliter quam cum glacie riget horridus Hister
Grandiaque astricto flumine plaustra uehit.
Rimetur solitus naturae expendere causas
Inque pari dispar fomite quaerat opus:
Vincta fluenta gelu concepto sole liquescunt,
490
Et rursus liquidae sole gelantur aquae.
O, quam saepe malis generatur origo bonorum!
Tempestas dulcem fecit amara moram;
Victorinus enim, nostrae pars maxima mentis,
Congressu expleuit mutua uota suo.
495
Errantem Tuscis considere compulit agris
Et colere externos capta Tolosa Lares.
Nec tantum duris nituit sapientia rebus:
Pectore non alio prosperiora tulit.
Conscius Oceanus uirtutum, conscia Thule
500
Et quaecumque ferox arua Britannus arat,
Qua praefectorum uicibus frenata potestas
Perpetuum magni faenus amoris habet.
Extremum pars illa quidem discedit in orbem,
Sed tamquam media rector in urbe fuit.
505
Plus palmae est illos inter uoluisse placere,
Inter quos minor est displicuisse pudor.
Illustris nuper sacrae Comes additus aulae
Contempsit summos ruris amore gradus.
Hunc ego complexus uentorum aduersa fefelli,
510
Dum uideor patriae iam mihi parte frui.
Lutea protulerat sudos Aurora iugales:
Antemnas tendi litoris aura iubet.
Inconcussa uehit tranquillus aplustria flatus;
Mollia securo uela rudente tremunt.
515
Adsurgit ponti medio circumflua Gorgon
Inter Pisanum Cyrnaicumque latus.
Auersor scopulos, damni monumenta recentis;
Perditus hic uiuo funere ciuis erat.
Noster enim nuper iuuenis maioribus amplis,
520
Nec censu inferior coniugioue minor,
Impulsus furiis homines terrasque reliquit
Et turpem latebram credulus exsul adit.
Infelix putat illuuie caelestia pasci
Seque premit laesis saeuior ipse deis.
525
Num, rogo, deterior Circaeis secta uenenis?
Tunc mutabantur corpora, nunc animi.
Inde Triturritam petimus: sic uilla uocatur,
Quae iacet expulsis insula paene fretis.
Namque manu iunctis procedit in aequora saxis,
530
Quique domum posuit condidit ante solum.
Contiguum stupui portum, quem fama frequentat
Pisarum emporio diuitiisque maris.
Mira loci facies: pelago pulsantur aperto
Inque omnes uentos litora nuda patent;
535
Non ullus tegitur per bracchia tuta recessus,
Aeolias possit qui prohibere minas;
Sed procera suo praetexitur alga profundo
Molliter offensae non nocitura rati,
Et tamen insanas cedendo interligat undas;
540
Nec sinit ex alto grande uolumen agi.
Tempora nauigii clarus reparauerat Eurus;
Sed mihi Protadium uisere cura fuit:
Quem qui forte uelit certis cognoscere signis,
Virtutis specimen corde uidere putet:
545
Nec magis efficiet similem pictura colore
Quam quae de meritis mixta figura uenit.
Aspicienda procul certo prudentia uultu,
Formaque iustitiae suspicienda micat.
Sit fortasse minus, si laudet Gallia ciuem:
550
Testis Roma sui praesulis esse potest.
Substituit patriis mediocres Vmbria sedes:
Virtus fortunam fecit utramque parem.
Mens inuicta uiri pro magnis parua tuetur,
Pro paruis animo magna fuere suo.
555
Exiguus regum uictores caespes habebat,
Et Cincinnatos iugera pauca dabant.
Haec etiam nobis non inferiora feruntur
Vomere Serrani Fabriciique foco.
Puppibus ergo meis fida in statione locatis
560
Ipse uehor Pisas qua solet ire pedes.
Praebet equos, offert etiam carpenta tribunus,
Ex commilitio carus et ipse mihi,
Officiis regerem cum regia tecta magister
Armigerasque pii principis excubias.
565
Alpheae ueterem contemplor originis urbem,
Quam cingunt geminis Arnus et Ausur aquis;
Conum pyramidis coeuntia flumina ducunt:
Intratur modico frons patefacta solo;
Sed proprium retinet communi in gurgite nomen,
570
Et pontum solus scilicet Arnus adit.
Ante diu quam Troiugenas fortuna Penates
Laurentinorum regibus insereret,
Elide deductas suscepit Etruria Pisas,
Nominis indicio testificata genus.
575
Hic oblata mihi sancti genitoris imago,
Pisani proprio quam posuere foro.
Laudibus amissi cogor lacrimare parentis:
Fluxerunt madidis gaudia maesta genis.
Namque pater quondam Tyrrhenis praefuit aruis,
580
Fascibus et senis credita iura dedit.
Narrabat, memini, multos emensus honores
Tuscorum regimen plus placuisse sibi;
Nam neque opum curam, quamuis sit magna, sacrarum
Nec ius quaesturae grata fuisse magis;
585
Ipsam, si fas est, postponere praefecturam
Pronior in Tuscos non dubitabat amor.
Nec fallebatur, tam carus et ipse probatis:
Aeternas grates mutua cura canit;
Constantemque sibi pariter mitemque fuisse
590
Insinuant natis qui meminere senes.
Ipsum me gradibus non degenerasse parentis
Gaudent, et duplici sedulitate fouent.
Haec eadem, cum Flaminiae regionibus irem,
Splendoris patrii saepe reperta fides:
595
Famam Lachanii ueneratur numinis instar
Inter terrigenas Lydia tota suos.
Grata bonis priscos retinet prouincia mores
Dignaque rectores semper habere bonos,
Qualis nunc Decius, Lucilli nobile pignus,
600
Per Coryti populos arua beata regit.
Nec mirum, magni si redditus indole nati
Felix tam simili posteritate pater.
Huius uulnificis satira ludente Camenis
Nec Turnus potior nec Iuuenalis erit.
605
Restituit ueterem censoria lima pudorem;
Dumque malos carpit, praecipit esse bonos.
Non olim sacri iustissimus arbiter auri
Circumsistentes reppulit Harpyias?-
Harpyias, quarum discerpitur unguibus orbis,
610
Quae pede glutineo quod tetigere trahunt,
Quae luscum faciunt Argum, quae Lyncea caecum,
Inter custodes publica furta uolant;
Sed non Lucillum Briareia praeda fefellit,
Totque simul manibus restitit una manus.
615
Iamque Triturritam Pisaea ex urbe reuersus
Aptabam nitido pendula uela Noto,
Cum subitis tectus nimbis insorduit aether;
Sparserunt radios nubila rupta uagos.
Substitimus. quis enim sub tempestate maligna
620
Insanituris audeat ire fretis?
Otia uicinis terimus naualia siluis,
Sectandisque iuuat membra mouere feris.
Instrumenta parat uenandi uillicus hospes
Atque olidum doctas nosse cubile canes.
625
Funditur insidiis et rara fraude plagarum
Terribilisque cadit fulmine dentis aper,
Quem Meleagrei uereantur adire lacerti,
Qui laxet nodos Amphitryoniadae.
Tum responsuros persultat bucina colles,
630
Fitque reportando carmine praeda leuis.
Interea madidis non desinit Africus alis
Continuos picea nube negare dies.
Iam matutinis Hyades occasibus udae:
Iam latet hiberno conditus imbre Lepus,
635
Exiguum radiis sed magnis fluctibus astrum,
Quo madidam nullus nauita linquit humum
Namque procelloso subiungitur Orioni
Aestiferumque Canem roscida praeda fugit.
Vidimus excitis pontum flauescere harenis
640
Atque eructato uertice rura tegi;
Qualiter Oceanus mediis infunditur agris,
Destituenda uago cum premit arua salo,
Siue alio refluus nostro colliditur orbe
Siue corusca suis sidera pascit aquis.