Saepe boni domini caris famulantur alumnis

Mente pia, patrio subiecta tuentur amore

Mancipia hisque fauent cura propiore fouendis,

Quos magis indiguos opis et uirtute carentes

5

Affectu rimante uident. et si quis eorum,

Moris ut humani sollemnis postulat usus,

Votum aliquod celebrare uelit neque possit egenis

Id patrare opibus, studio curatur erili

Seruus inops, cui diues opum, qua pauper egebat,

10

Contulerit dominus cumulandae impendia mensae.

Haec mihi condicio est data sub Felice patrono;

Nulla mihi ex me sint, ut sint mihi cuncta per illum;

Namque ad natalem nunc ipsius, ut quidem et ante

Praeteritis quibus ista dies mihi floruit annis,

15

Non erat unde epulum uotis sollemne pararem,

Instabatque dies, nec adhuc mihi prompta facultas

Ex aliquo suberat; subito ecce patronus abundans

Vnde dapem largam struerem geminos dedit una

Cum iunice sues, quorum de carne cibatis

20

Pauperibus nos materiam ex animalibus isdem

Sumpsimus, egregiis quoniam miracula signis

Per pecudes ipsas nuper deus edidit, alta

Destimulans ratione homines attendere Christo

Nec desiderium carnis praeferre fidei;

25

Namque ad auaritiae nostrae lacrimabile probrum

Per pecora humanae rationis egentia summum

Signa dedisse deum, series recitanda docebit.

Non afficta canam, licet arte poematis utar.

Historica narrabo fide sine fraude poetae;

30

Absit enim famulo Christi mentita profari.

Gentibus hae placeant ut falsa colentibus artes;

At nobis ars una fides et musica Christus,

Qui docuit miram sibimet concurrere pacem

Disparis harmoniae quondam, quam corpus in unum

35

Contulit assumens hominem, qui miscuit almum

Infusa uirtute deum, ut duo conderet in se

Distantesque procul naturas redderet unum;

Vt deus esset homo, deus est homo factus ab ipso

Qui deus est genitore deo, cui gratia non est,

40

Sed natura, quod est summi patris unicus heres,

Solus habens proprium, quod munere praestat habere

His, quibus alma fides dederit diuina mereri.

Ille igitur uere nobis est musicus auctor,

Ille Dauid uerus, citharam qui corporis huius

45

Restituit putri dudum compage iacentem,

Et tacitam ruptis antiquo crimine chordis

Assumendo suum dominus reparauit in usum,

Consertisque deo mortalibus omnia rerum

In speciem primae fecit reuirescere formae,

50

Vt noua cuncta forent, cunctis abeunte ueterno.

Hanc renouaturus citharam deus ipse magister

Ipse sui positam suspendit in arbore ligni

Et cruce peccatum carnis perimente nouauit.

Atque ita mortalem numeris caelestibus aptam

55

Composuit citharam uariis ex gentibus unam,

Omnigenas populos compingens corpus in unum.

Inde lacessitis fidibus de pectine uerbi

Vox euangelicae testudinis omnia complet

Laude dei, toto Christi chelys aurea mundo

60

Personat innumeris uno modulamine linguis,

Respondentque deo paribus noua carmina neruis.

Sed referam ad mea coepta pedem; nam tempus et hora est

Promissas offerre dapes, apponere uobis

Prandia sollicitas caste sumenda per aures.

65

Non ueteri repetam quae sum dicturus ab aeuo;

Ante dies paucos istic spectata profabor.

Venerat huc quidam placitum sibi soluere uotum

Vrbis Abellinae de finibus aduena nostris

Sedibus. hic porcum studio curante paratum

70

Dilatumque diu, ut simul annis atque sagina

Cresceret, huc illinc perduxerat; atque ubi uenit,

Pingue pecus uoti iugulat de more uouentum.

Fama suis magni per egentum accenderat acrem

Ora famem et cuncti magnae spe partis hiantem

75

Tendebant ad opima senes conuiuia faucem.

Interea largitor inops non partibus aequis.

Diuidit incisas carnes, medium suis aufert

Sinciput et tantum secti coquit intima uentris

Solaque pauperibus caesi uitalia porci

80

Diuidit ac totum sibi corpus habere relinquit,

Et uotum complesse putat laetusque redire

Incipit, ausus eas iumento imponere secum

Reliquias, et in his placiti se pignora uoti

Sancta referre domum male credulus, in quibus idem

85

Damnum animae nodumque uiae portabat auarus.

Denique mox nec mille uiam permissus abire

Passibus elucente die simul aggere plano,

Non tenebris pauitante nec offendente salebris,

Lapsus equo et quasi fixus humi se tollere rursus

90

Ad consistendum reparato robore surgens

Non potuit coepitque pedes clamare ligatos

Idque probare iacens plantis quasi compede iunctis.

Hic aliud mirum casu sociatur in ipso;

Nam dum illum tanta cum debilitate iacentem

95

Maesta propinquorum circumstat turba suorum,

Iumentum, cui sola oneri porcina manebat,

Ascensore sui uacuum et ductore relictum

Sponte sua sese nullo flectente refrenans,

Tamquam offendiculi causam cognosceret ultro

100

Aut aliquem prohibere uiam, qua coeperat ire,

Vidisset, sic fugit, iter cursumque retorsit,

Et properante gradu recucurrit ad hospita tecta

Omnibus anteuolans, quos lapsi attenta tenebat

Cura uiri, qua paulatim quasi corpore fracto

105

Nitentem et genibus rigidis prodire negantem

Caecaque uincla pedum pariter meritumque ruinae

Illius et poenae lacrimosa uoce fatentem

Luce palam, manibus graue subuectantibus aegri

Corpus, fida cohors sanctas referebat in aulas,

110

Orantem medici Felicis ad ipsa reduci

Limina, mox illic certum reperire medellam.

Illum homines interque manus interque cateruas

In sacra uectatum mirantibus atria turbis,

Dispositi trino per longa sedilia coetu

115

Obstipuere senes, inopum miserabile uulgus

Et socio canae residentes agmine matres.

Praeterea multi, sua quos deuotio sanctis

Aedibus attulerat diuersis eminus oris,

Viderunt insigne pium, cum tempore eodem,

120

Immo die, tam mira foret mutatio rerum.

Idem homo, qui paulo ante suo digressus ab isdem

Liminibus gressu, nunc ipse redux alienis

Infertur pedibus, subuecto corpore pendens.

Parte alia stratus nullo seruante sequentum

125

Hospitis ante fores etiam nunc carne suilla

Stabat onustus equus, neque quisquam notior illi

Astiterat, cui cura foret releuare grauatum

Fasce suo et notis reducem subducere tectis.

Ille tamen uelut humana ratione repletus

130

Quaerentique suos et protinus opperienti

Astiterat similis, certo uestigia seruans

Fixa loco, simul aure micans et naribus efflans

Assuetorum hominum notos quaerebat odores.

Mirum erat hospitibus, quaenam fuga, qui status ille

135

Esset equi, notumque animal faciebat amicis

Ambiguum noua forma rei, neque quisquam erat index

Accidui, cunctis illum stipantibus intus,

Qui fuerat manibus sanctam portatus in aulam

Martyris, aeger ubi sancto pro limine fusus,

140

Corpore proiecto et complexis postibus haerens,

Oscula figebat supplex fletuque lauabat

Seque recognoscens proprii caput esse doloris,

Tales sese ipsum dabat accusando querellas:

O mihi, qui talem merui desumere poenam

145

Hac in sede miser, qua, si miser adueniat quis,

Efficitur felix! sed iustum parque maligno

Me fateor merito exitium cepisse patique,

Vt reus ipsa inter modo limina puniar ardens

Exurente pedes simul et stringente dolore,

150

In quibus, heu demens! oblati munera uoti

Fraude fidem uiolans conuerti in damna salutis.

Est tamen, est aliquid, fateor, quod dicere possim

Iam mihi mutari grata uice tristia laetis

Atque ipsas animo iam prosperiora tuenti

155

Infractis coepisse malis dulcescere poenas,

Ex quibus haec nunc ipsa mihi bene gratia uenit,

Qua factum est mihi nunc, ut tam cito tangere rursus

Limina Felicis misero ueneranda liceret.

Nam mihi si nullus uel si leuis iste fuisset

160

Casus, ut arreptum possent pertendere cursum,

Tunc magis infelix de prosperitate fuissem,

Mansisset quia culpa nocens neque uulnus adactum

Intus in ossa animae sensissem carne rebelli.

Occultasset enim meriti discrimen iniquo

165

Corporis illaesi uigor et uinxisset inertem

Mens durata reum, nisi lapsum poena ligasset.

Ergo potens medice in domini tu nomine Christi

Felix, iam satis hoc tibi sit dominoque potenti,

Quod non ira mihi, pietas sed amica saluti

170

Supplicium peperit, deuinctum ut corpore culpa

Solueret. ecce malum seruum refugamque uoracem

Iure retraxisti iniectis pro crimine uinclis.

Debitor infelix teneor constringor aduror,

Propositus cunctis diuini forma timoris.

175

Mentibus haec omnes trepidis attendite, quae nunc

Me miserum reliquis documento ferre uidetis.

Numquid enim hoc errore carent aliqui? sed in uno

Exemplum fieri placuit, quo sit mea poena

Et praeiudicium quibus emendatio non est.

180

Sed iam parce tuo misero, precor, optime Felix,

Parce libens, succurre fauens; dolor ultimus urget

Clamosas iterare preces; festinus adesto,

Ne mors praeueniat medicum festina morantem.

Sed scio quod domini manus haec, quae uerberat et quae

185

Parcet in ore tuo; mihi tantum tu modo fesso

Iamque fatiscenti propera laxare catenam,

Quam tu, sancte, uides, ego sentio; sicut operto

Clam tacitus uinclo fugitiui membra ligasti,

Sic inuisibili medicina solue reuersum.

190

Talia clamantem, dum postibus haeret in ipsis

Felicis sancti lambensque per oscula tergit,

Attonitis illum pia turba et cernit et audit

Coetibus; ipse iacens etiam nunc erigitur spe

Increpitatque moras omnes et tarda suorum

195

Obsequia afferri porcum totasque iubet mox

Pauperibus reddi partes, sibi uiuere tantum

Concedi petit atque inopum saturamine pasci.

Certatim socii cito iussa fidelia curant.

Itur ad hospitium notum, deponitur illic

200

Sarcina iumento, carnes in frustra secantur

Et diuisa coquit spumantibus ignis aenis.

Cocta importantur patulis numerosa catinis.

Exsaturata fames inopum gratantia reddit

Verba deo et ueniam petit ut placata datori.

205

Nec mora, confestim uoti ratione soluta

Debitor ille intus meritae compago catenae

Soluitur et pedibus domino miserante refectis

Tamquam liber equus uel ruptis cassibus ales

Euolat et cerui salientis imagine currit.

210

Mira fides oculis obtenditur. omnia gaudent

Tam facili pietate dei tantumque ualenti

Felicis merito, ut coram adsit Christus in illo,

Pro meritis hominum moderans in utroque potenter,

Vt resipiscenti medicus sit et ultor iniquo.

215

Cernite enim, quantae fuit illa iniuria fraudis,

Qua miser ille prius diuiserat inter egentes

Seque suem atque istic, ubi totum reddere uotum

Debuerat, solum caput intestinaque porci

Carpserat et reliquam toto sibi corpore partem

220

Fecerat imprudens atque improbus, et tamen ipsa,

Qua miser extiterat, factus mox fraude beatus

Commutante deo pietatis uerbere culpam.

Talis enim censura dei est, sic temperat alti

Pondera iudicii deus arbiter et pater et rex,

225

Omnibus ut placidam moderato examine libret

Iustitiam, et leuior mixta bonitate potestas

Ante reos moneat stimulo quam fulmine perdat,

Vt si profuerit praemissi uerberis ictus,

Salua salus homini redeat commissa pigenti.

230

At si quis sacri monitus terrore flagelli

Noluerit sentire plagam, incuratus abibit

Seruatusque neci perfectam sentiet iram.

Ille igitur miser ante, dehinc mox ipse beatus

Tali sanatus carnemque animamque medella.

235

Sed quia cognouit causam agnoscensque iacenter

Paenituit, meritum curae sibi semet in ipso

Repperit inque breui est expertus utrumque, quod omnes

Iusta lege manet diuinae pacis et irae

Ius et opus, maneat uindex ut iure superbos

240

Poena reos, pietas seruet miserata fatentes.

Ergo relaxatis alacer uestigia uinclis

Idem ex incolumi cito debilis et cito liber

Ex modo captiuo laeta cum uoce redibat,

Insultans uelut ille olim, quem matris ab aluo

245

Claudentem in uerbo domini Petrus atque Iohannes

Iusserunt ualidis in saltum exsurgere plantis.

Dignus et hic pauper speciosae limine portae,

Quem deus ipse, Petri deus et Felicis, eadem

Nunc uerbi uirtute sui sanauit apud nos

250

De casu claudum modo, qua sanauerat olim

Ex utero claudum, qua nunc ope laetus abibat;

Quique preces maestas in uulnere fuderat intus,

Ecce foris sano reddebat corpore grates:

Quidnam ego Felici possim redhibere patrono?

255

Quas illi referam tanto pro munere digne

Tam cito de tanto sanatus uulnere grates?

Non pretium statui medico aut fastidia lecti

Tristia sustinui, neque per scalpella uel ignes

Aut male mordaces uario de gramine sucos,

260

Saeuior et morbis et uulneribus medicina

In corpus grassata meum est, uelut accidit illis,

Quos humana manus suspecta uisitat arte

Semper et incerto trepidos solamine palpat.

En ego per breue nunc spatium perlatus ad ipsum

265

Felicis sancti solium et proiectus in ipso

Limine tam gelido quam duro in marmore fractus

Atque dolens iacui, et solus mihi sermo precandi,

Sola fides medicina fuit; nullum affore uidi

Et sensi medicum. quisnam hic medicus nisi Christus

270

Ipse uel a Christo Felix de nomine Christi

Et uirtute potens? neutrum illo in tempore sensi,

Et tamen ipse fuit praesens in utroque, uel ut me

Peccantem argueret cito sanaretque dolentem.

Par modus in specie uaria mihi castigantis

275

Parcentisque fuit domini. sanator et ultor

Luminibus latuit, poena atque medella refulsit.

Nunc ego iam pleno perfectis ordine uotis

Ibo domum gaudens medico tutusque patrono

Aeternum Felice mihi; non iam ulla uerebor

280

Occursura mihi uelut ante pericla uiarum;

Namque periclum aberit, quia causa soluta pericli est.

Non resoluta fides me uinxerat, et modo soluit

Rite soluta fides; tamen alliget, oro, tuus me

Semper amor, Felix. istam mihi necte catenam,

285

Qua tibi me numquam nec mors nec uita resoluat.

Verum omnes, quicumque meos uidere dolores

Inque tuo merito magnis insignibus altam

Conspexere manum Christi, cognoscere debent,

Quantum illis mea poena boni prouiderit, ut iam

290

Praecaueant de terrenis sibi parcere rebus

Et, lucra dum captant, adquirere damna salutis.

Nam si de uili pecudis mihi carne alimentum

Pauperibus fraudasse malo fuit, ecquid in illis,

Qui male diuitias uano amplectuntur amore

295

Defossisque suo pariter cum corde metallis

Incubitant atque haec latitare superflua produnt,

Quae proprio longe secreta tuentur ab usu?

Quid facient? quidnam pro se tibi, Christe, loquentur,

Tantorum qui partem inopum inuasere nec ullam

300

Apposuere sibi de re superante salutem?

Vnus abit missus. nunc mensae grata secundae

Fercula ponemus; sed quamuis rursus eandem

Diuerso carnem conditam iure feremus.

Namque aliud uobis iterum, quod de sue mirum

305

Lusit opus Felix, mira nouitate retexam.

Tempore res prior est; sed nostris ante libellis

Praeterita, in praesens tempus seruata canetur.

Nec refert, quod opus quo sit sub tempore gestum,

Vnus erit quoniam uariis operator in annis,

310

Qui diuersa facit sanctorum in laudo suorum

Omnibus in terris rerum miracula Christus.

Agricolae quidam de nostris longius oris

Apula trans urbem Beneuentum rura colentes

De grege saetigero multis a fetibus unum

315

Lactea adhuc tenero pulsantem sumina rostro

Excerpsere sibi et curatum tempore multo

Pauerunt in uota suem, et coepere paratum

Ducere sacratam sancti Felicis ad aulam,

Corpore de magno ut multos mactatus egenos

320

Pasceret et saturo gauderet paupere martyr.

Sed grauis aruina porcus superante pedum uim

Non potuit se ferre diu primoque uiarum

Limine succubuit sibimet neque deinde moueri

Voce manu stimulis potuit. liquere iacentem

325

Hospitibusque suis commendauere relictum

Maerentes domini. mens anxia nutat in anceps;

Nam uoti reuocare uiam pia pectora nolunt;

Rursum Felicis ueneratum limina longe

Ire pudet uacuos deuoti muneris. ergo

330

Ambiguis talis sententia mentibus haesit,

Vt totidem lectos eadem de gente minores

Ad sua uota legant, quot erat prouectus in annos

Ille, sua pressus qui mole manebat iners sus,

Quod deuota fides obstricti debita uoti

335

Maturare parans tali ratione putauit,

Pluribus ut modicis unum pensaret opimum.

Ergo sacrum huc uenere locum uotisque patratis

Hospitium rediere suum non comminus istinc.

Nam tum forte domos, quae circa martyris aulam,

340

Implerat solitis denseta frequentia turbis.

Propterea procul hinc secreto in rure remotam

Contenti subiere casam, qua mane parabant

Ad reditum proferre pedem, cum prima ruberet

Parturiens aurora diem. tuguri fore aperta

345

Hospes homo egreditur tecto notumque suem uir

Conspicit ante fores mirando astare paratu.

Tamquam se missum domino loqueretur adesso

Atque salutanti similis uestigia lambit

Gaudentis domini et gestu subgrunnit alumno

350

Blandus et olfaciens motando dat oscula rostro

Seque quasi uotum debere agnoscat erile,

Ingerit et tardos inuitat gutture cultros.

Quo duce, quaeso, uias ignotis finibus egit

Quosue pedes, tam longe ut posset currere, sumpsit,

355

Qui breuibus spatiis in primo fine uiarum

Defecit fluidae depressus mole saginae?

Certe nulla manus tantum pecus aggere longo

Nec sinus aduexit nec mens sua tam spatiosam

Ignota regione uiam penetrare subegit,

360

Quando homines etiam et mentis ratione uigentes

Perque ignota regi faciles interprete lingua,

Si tamen hi careant duce, quo uia luceat illis,

Caecus in externis regionibus implicat error.

Quisnam igitur direxit iter suis? unde uoluntas,

365

Qua dominos sequeretur, ei uel sensus, ut esset

Conscius ad uotum se longa aetate paratum?

Vnde haec cura fuit pecori, quae rara fideles

Excitat, ut, tamquam proprio culpabilis actu

Pigra remansisset, sancto sus icta timore

370

Contractam remanendo sibi ueniendo piare

Curaret culpam et uitium pensaret inertis

Desidiae, quamuis sero comitata profectos

Obsequio dominos? patet admirabile monstrum

Caelesti dicione datum tanto suis auso,

375

Solus ut iret iter longum, tantoque fuisse

Ingenio porcum, ignotis ut tramite recto

Dirigeret spatiis. quid et hoc quam grande, quod illum

Transbeneuentanis huc finibus aduenientem,

Publica seu medii se strata per aggeris audas

380

Miserit, occursus nusquam cepere frequentes,

Siue per occultos egit uestigia saltus,

Nulla manus ferro, fera uel fuit obuia morsu.

Quae solum duxit manus aut protexit euntem?

Nempe oculos aliqua celatus nube fefellit

385

Aere uel raptus uento mage quam pede uenit

Et subita hospitium domini delapsus ab aura

Constitit ignoto pro limine quadrupes hospes.

Dicam aliud prope uicini mirabile signi.

Nam genere abiunctam, pecus armentale, iuuencam

390

Quidam homines aeque longinqua huc sede profecti

Secretam primo lactantis ab ubere matris

Nutrierant nostris uotiuo munere pactam

Pauperibus, magna quos istic plebe coactos

Larga ope multorum Felicis gratia pascit.

395

Ergo ubi iam membris uitula exsultabat adultis,

Facta per excretum iam corpus idonea uoto,

Promouere domo; sed, qui mos esse uidetur

Persoluenda piis longe sua uota ferentum

Martyribus plaustro subiungere, quo ueherentur,

400

Aggressi hanc uoluere iugo subiungere, quamuis

Insuetam, tamen ut mitem iam mente subacta

Vsibus humanis, quibus illam e congrege coetu

Sustulerant domini paruam et tectisque cibisque

Miscuerant; hinc ut domita feritate putantes

405

Sub iuga se facilem docili ceruice daturam,

Sollicitant palpante manu et conantur in artum

Ducere; at illa sibi solitos alludere tactus

Credula consentit primum sequiturque uocantes.

Verum ubi iam propiata iugo conspexit habenas

410

Ceruicique suae persensit lora parari,

Indignata dolis et permutata repente

Fit fera, nec ceruice iugum nec uincula collo

Suscipit et uictis manibus lorisque recussis

Prosilit a coetu retinentum et deuia longe

415

Rura petit, fugiens dominos assuetaque tecta.

Nec procul ex oculis hominum de more ferino

Se rapit et caecis fugitiuam saltibus abdit;

Nam fugiens dominos abeuntes eminus astans

Sic fugit, ut non se patiatur rure relinqui.

420

Denique ubi iunctum gemino boue tendere plaustrum

Conspicit, humanum sapit et quasi conscia uoto

Deberi sese, comes incipit esse profectis.

Nec longe comes est, tardis comes orbibus ire

Spernit, et excursu uelut insultante gementes

425

Praeteruecta rotas lenti moliminis agmen

Respicit anteuolans nec iam timet ad iuga cogi,

Inuisoque prius fit amica et praeuia plaustro,

Donec sacratam uentum Felicis ad aulam.

Illic sponte gradum sistit seseque uacanti

430

Applicat et tamquam uoti rea gaudet in ipso

Stare loco, propriam cui debet uictima caedem.

Illa rebellis et humanis non subdita uinclis

Ducitur ad placidam nullo luctamine mortem;

Intemerata iugis summittens colla securi,

435

Pauperibus factura cibos de corpore caeso,

Laeta suum fundit dominorum in uota cruorem.

Quorsum istaec? numquid pecudum est, ut apostolus inquit,

Cura deo? sed qui propter nos omnia fecit,

Omnia pro nobis operatur in omnibus aucto

440

Atque per ignaras pecudes operantia nobis

Signa facit, brutas per clara insignia mentes

Sollicitans firmare fidem et confidere uero,

Vt dominum dociles linguis in uerba solutis

Non taceant homines, quem signis muta loquuntur.