Sidera si caelo possunt, si gramina terris
Defore, mella fauis, aqua fontibus, uberibus lac,
Sic poterunt linguis laudes cessare piorum,
In quibus et uitae uirtus et gloria mortis
5
Ipse deus, pro quo uitam uoluere pacisci
Et moriendo piam sancire fidem populorum
Mercarique sacrum pretioso sanguine regnum,
Sanguine quo totum spargentes martyres orbem
Gentibus innumeris semen caeleste fuerunt.
10
Horum de numero procerum confessor in ista
Vrbe datus Felix longe lateque per orbem
Nominis emicuit titulo. sed Nola sepulti
Facta domus tamquam proprio sibi sidere plaudit.
Omnis enim quacumque iacet mandatus in ora
15
Martyr stella loci simul et medicina colentum est.
Namque tenebrosum ueteri caligine mundum
Languentesque animas miseratus in orbe creator
Sic sacra disposuit terris monumenta piorum,
Sparsit ut astrorum nocturno lumina caelo.
20
Et licet una fides, par gratia et aemula uirtus
Martyribus cunctis maneat, tamen omnibus isdem
Dissimiles operum formas extare uidemus.
Atque alibi tacitis meritum sublime sepulchris
Excolimus memores, alibi clamantia signa,
25
Conspicuas miramur opes. ubi, credo, mali plus
Durior impietas retinet, maiorem ibi morbus
Poscit opem grauior, uel adhuc ubi caecior altam
Perfidiae noctem trahit error et aegra laborat
In populo titubante fides, ibi lumina prorsus
30
Accendi maiora decet mundique tenebras
Illustrante deo perimi mentesque retusis
Attonitas oculis trepidasque intendere ad ipsos
Diuini ueri radios, caligine taetra
Soluere collyrioque medentis inungere Christi.
35
Quod per apostolicas curandis sensibus artes
Cote pia teritur, quia lene iugum et leue Christi
Est onus ad Christum puro iam lumine uersis
Atque euangelico suffusis pectora suco,
Quo bene purgantur nebulae, quibus interiorem
40
Obducunt aciem mundi fallentis amores,
Qui magnum per inane uagos sine remige sensus
Circumagunt hebetantque graui caligine captos
Mollibus illecebris, ut frangant robora uitae
Sectenturque cauas per gaudia lubrica pompas.
45
Hos igitur nobis cupiens auertere morbos
Omnimedens dominus, sanctos mortalibus aegris
Per uarias gentes medicos pietate salubri
Edidit; utque suam diuina potentia curam
Clarius exereret, potioribus intulit illos
50
Vrbibus, et quosdam licet oppida parua retentent
Martyras, at proceres deus ipsos moenibus amplis
Intulit et paucas functos diuisit in oras,
Quos tamen ante obitum toto dedit orbe magistros.
Inde Petrum et Paulum Romana fixit in urbe,
55
Principibus quoniam medicis caput orbis egebat
Multis insanum uitiis caecumque tenebris.
Sed potiore deo nostram reparare salutem
Quam Satana captos etiam nunc fraude tenere
Rarescunt tenebrae mundi, et iam paene per omnes
60
Praeualuit pietas et mortem uita subegit.
Crebrescente fide uictus dilabitur error,
Et prope iam nullis sceleri mortique relictis
Tota pio Christi censetur nomine Roma,
Irridens figmenta Numae uel fata Sibyllae.
65
Cumque sacris pia turba refert pastoribus Amen
Per numerosa dei regnantis ouilia laetum.
Laudibus aeterni domini ferit aethera clamor
Sanctus et incusso Capitolia culmine nutant.
In uacuis simulacra tremunt squalentia templis
70
Vocibus icta piis impulsaque nomine Christi.
Diffugiunt trepidi desertas daemones aedes.
Liuidus incassum serpens fremit ore cruento
Lugens humanam ieiuna fauce salutem
Seque simul pecudum iam sanguine defraudatum;
75
Praedo gemens frustra siccas circumuolat aras.
Sic deus et reliquis tribuens pia munera terris
Sparsit ubique loci magnas sua membra per urbes.
Sic dedit Andream Patris Ephesoque Iohannem,
Vt simul Europam atque Asiam curaret in illis
80
Discuteretque graues per lumina tanta tenebras.
Parthia Matthaeum complectitur, India Thomam,
Lebbaeum Libyes, Phryges accepere Philippum,
Creta Titum sumpsit, medicum Boeotia Lucam.
Marcus, Alexandria, tibi datus, ut boue pulso
85
Cum Ioue nec pecudes Aegyptus in Apide demens
In Ioue nec ciuem coleret male Creta sepultum,
Nec Phryges exsectis agerent Cybeleia Gallis
Impuram foedo solantes uulnere matrem,
Et tandem castis fronderet montibus Ida
90
Intactas referens securo uertice pinus,
Vana nec ulterius mutos iam Graecia Delphos
Consuleret spernensque suum calcaret Olympum
Altius in Sion gradiens, ubi collis alumni
Lene iugum celso fastigat uertice Christus.
95
Fugit et ex Epheso trudente Diana Iohanne
Germanum comitata suum, quem nomine Christi
Imperitans Paulus pulso Pythone fugauit.
Fugit et Aegypto Satanas, ubi mille figuras,
Nomina mille sibi uariis accommoda monstris
100
Sumpserat, ut Serapi sanctum formaret Ioseph,
Nomine ferali abscondens uenerabile nomen,
Cum tamen ipsa fidem simulacri forma doceret,
Qua modius capiti superest, quia frugibus olim
Ante famem domino sic inspirante coactis
105
Innumeras gentes Aegypti ex ubere pauit
Et steriles annos annis saturauit opimis.
Sed ne ultra sanctus coleretur honore profano,
Mens arcana dei deuotae pectora plebis
Immissis acuit stimulis cultumque nefandi
110
Daemonis euerso fractoque Serapide clausit.
Non Pelusiacis uaga saltibus Isis Osirim
Quaerit haruspicibus caluis, qui pectore tunso
Deplorant aliena suo lamenta dolore,
Moxque itidem insani sopito gaudia planctu
115
Vana gerunt eadem mentiti fraude repertum,
Qua non amissum sibi quaesiuere uagantes.
Heu quo stultitiae merguntur gurgite mentes
Luce dei uacuae! nam quid, rogo, caecius illis,
Qui non amissum quaerunt nusquamque manentem
120
Inueniunt, planguntque alii quod non dolet ipsis?
Elige quid facias, miser error. quid colis aut quid
Plangis? non coeunt quae iungis; luctus honorem
Non sequitur, lamenta colis lugendaque credis
Quae diuina putas. si di sunt, nec miseri sunt;
125
Aut si sunt miseri, di non sunt atque homines sunt
Et miseri. miserare igitur mortalia passos
Aut laetos uenerare deos; nam caecus aperte est
Hic furor aut miseros colere aut lugere beatos.
Ergo dea est Isis? mulier dea? si dea, corpus
130
Non habet, et sexus sine corpore uel sine sexu
Partus abest. unde ergo illi quem quaerit Osirim?
Atque ubi quaerat eum nescit dea? sed dea numquam
Esse potest mater nec femina. nam deus unus,
Virtus trina, deus pater unus et unus in ipso
135
Filius, ex ipso simul unus cum patre uerbi
Spiritus; haec tria sunt deus unus nomina semper.
Sola dei natura deus, quod filius et quod
Spiritus et pater est; sed filius ex patre natus,
Spiritus ex patre procedens. nihil hic habet ulla
140
Commune aut simile in rebus natura creatis.
At Carthago potens Cypriano martyre floret,
Cuius et ore simul profusi et sanguine fontes
Fecundauerunt Libyae sitientis harenas.
Nec procul inde Vticam collatis candida massa
145
Martyribus magno uenerandae caedis aceruo
Extulit; unus enim benedicti caespitis agger
Corpora multa tegens alte caput extulit aruis
Et meritis altos testatur monte sepulchri.
Inde deo dudum iam fertilis Africa Christo
150
Multiplicat largas tanto de semine fruges
Et parit egregios uerboque fideque magistros.
Nec minor occiduis effulsit gratia terris.
Ambrosius Latio, Vincentius extat Hiberis.
Gallia Martinum, Delphinum Aquitania sumpsit.
155
Multaque praeterea per easdem largiter oras
Semina sanctorum positis diffusa sepulchris
Illustrant totum superis uirtutibus orbem
Et toto antiquum detrudunt orbe draconem,
Qui genus humanum per nomina mille deorum,
160
Quae tamen ex obitis mortalibus et sibi sumpsit
Ipse suisque dedit coluber, quatit arte nocendi,
Princeps in uacuo taetrum gerit aere regnum
Daemonibusque caput nobis inimicus oberrat.
Sic itaque et nostra haec Christi miserantis amore
165
Felicis meruit muniri Nola sepulchro
Purgarique simul, quia caecis mixta ruinis
Orbis et ipsa etiam moriens in nocte iacebat
Saxicolis polluta diu cultoribus, in qua
Prostibulum Veneris simul et dementia Bacchi
170
Numina erant miseris, foedoque nefaria ritu
Sacra celebrabat sociata libido furori.
Et quis erat uitae locus hic, ubi nec pudor usquam
Nec metus ullus erat? quis enim peccare timeret
Hic, ubi sanguineus furor atque incesta libido
175
Religionis erant? et erat pro numine crimen
His, qui crediderant esse ullum in crimine numen,
Atque erat in toto quasi sanctior agmine cultor,
Qui Veneris sacris pollutius incaluisset,
Plenus ut ille deo reliquisque beatior esset,
180
Qui magis infuso sibi daemone saeuius in se
Desipiens propriisque litans furialia sacra
Vulneribus sanam meruisset perdere mentem.
O caecis mens digna animis et numina digna!
Auersis seruire deo Venus et nemus illis
185
Sint deus; ebrietas demens, amor impius illos
Sanctificent; abscisa colant miserumque pudorem
Erroris foedi matris mysteria dicant.
Digna fides illis, quibus almo in lumine ueri
Legibus et castis et magno nomine Christi
190
Nulla fides et nullus amor, ideoque nec ullum
Indignae pretium uitae est in sanguine Christi.
Sit deus his uenter uel cetera gaudia carnis,
Quis deus ipse deus non est, quibus in cruce Christi
Gloria nulla subest, quia non dignatur adire
195
Degeneres animos uirtus crucis. inde beatus
Felix, ut reliqui diuerso martyres orbe
Nolanis medicus fuit, estque perennis ope ista,
Nec modo Nolanis sed et omnibus, a quibus idem
Imploratus erit, dabit isto iure salutem,
200
Si crucis alma fides in pectore supplicis adsit.
Ista fides genus humanum curatque piatque;
Haec ubi defuerit medicina, morabitur illic
Omne mali regnum, nec in illo desinet umquam
Cypris adulteriis, furiis regnare Lyaeus,
205
In quo defuerit Christi pudor et crucis ardor.
Ignis enim diuinus inest, ubi uis crucis intus
Ardescente fide cruciat male conscia corda
Viuificatque animam uitiis in carne peremptis.
Hostibus his obtrita diu corruptaque tantis
210
Pestibus ingentem poscebat Nola medellam,
Atque ideo pensante deo discrimen opemque
Felicem accepit medicum, qui uinceret omnem
Quamlibet antiquam miserorum in cordibus atris
Perniciem et meriti uirtute potentior altis
215
Vulneribus ductum super ulcera putria callum
Scinderet, ut saniem suffusa labe coactam
Exprimeret sinibus ruptis ac deinde lacunam
Vulneris expleret plana cute ducta cicatrix.
Ergo ubi Nolanis Felix ut stella tenebris
220
Fulsit ab ore dei ueniens uerbumque medendi
Ore gerens, tamquam uenturo sole serenus
In matutino laetum iubar exserit ortu
Phosphorus occiduisque nouus praefulget in astris
Nuntius instantis cessura nocte diei:
225
Sic iam euangelio totum radiante per orbem
Et propiante deo cunctis mox iudice terris
Aduentus uexilla sui praetendit ubique
Perque suos Christus sua signa coruscat amicos.
Ex quibus hac uoluit sibi praelucere sub ora
230
Felicem, ut nostras isto decerperet umbras
Sidere et antiquos ista quoque pelleret urbe
Daemonas, ut pulsis hominum de corde colonis
Talibus intraret puras deus incola mentes,
Et uice mutata nobis pietate solutis
235
Nostra prius nostros premerent modo uincla leones
Frustra in oues Christi uincta feritate frementes.
Et manet haec nobis etiam nunc gratia, quae nos
Peccatis prece sanctorum exorante resoluit
Atque isdem sanctis ultoribus alligat illos
240
Discruciatque hostes, qui nos uincire solebant.
Hi modo ut illato deprensi lumine fures
Atque in uincla dati, nunc ignea flagra piorum,
Vt meruere, ferunt, aut iam infernis male trusi
Carceribus trepidant, uicinum instare fatentes
245
Iudicium domini solis sibi triste suisque
Omnibus, in Satanae partem quos scaeua uoluntas
Verterit et Satanae sociauerit aemula uita,
Istic nequitiae socios homines, ibi poenae.
Ecce dies accepta deo, modo uera salutis
250
Lux micat, omnia iam nobis bene uersa uidemus;
Diffugere doli, cecidit Bel, interit error,
Quique colebantur totis quasi numina templis
Daemones, hi per templa dei torquentur inermes,
Et qui diuinos audebant sumere honores,
255
Hi modo ab humana plectuntur lege subacti.
Namque isti, quos nunc celebri Felicis in aula
Torqueri clamare rapi per capta uidemus
Corpora, corporibus uincti retinentur in ipsis,
In quae se trusere ipsi, poenamque uolentes
260
Humanam inuenere suam. nunc ergo reorum
Personae exululant poenis, qui numine falso
Di fuerant, et qui mentito numine uiuos
Ante dei cultum sibi nil caeleste uidentes
Dediderant homines, hi nunc, ubi lumine Christi
265
Vera fides patuit, non possunt ferre sepultos.
Sed magis ut pateat quia nunc hi, qui cruciantur
Daemones ante fores aut ante sepulchra piorum,
Idem sint illi, quibus olim serua litabat
Gens hominum et sacros demens libabat honores,
270
Ipsa docet uocum species; nam saepius illa
Voce gemunt, solitum ut noscas clamore furorem.
Sic plerumque uelut resoluto laxius ore
Dente fremunt, spumant labris horrentque capillis,
Vtque manu prensante comam excutiuntur in altum
275
Et pede pendentes stant crinibus; interea illic
Sacrorum memores ueterum, quibus exta solebant
Lambere caesarum pecudum aut libamine pasci
Lasciuosque choros hederatis ducere pompis,
Nunc etiam sua testantes sacra illa fuisse,
280
In quibus insanos dabat ebria turba tumultus,
Euhoe, Bacchi sonum, fractis imitantur anheli
Vocibus et lento iactant sua colla rotatu.
Sed quia non poterat mortalis et unius aetas
Sufficere, ut longo contagia tempore tracta
285
Dilueret paucis quos corpore uiueret annis
Confessor Felix et presbyter, ore magister,
Elogio martyr, merito officioque sacerdos,
Omnipotens dominus finitum corporis aeuum
Felici potiore uia persistere fecit,
290
Continuans medicos operosi martyris actus,
Virtutes ut eas idem celebraret humatus,
Quas in carne manens Christi uirtute gerebat,
Atque ita susceptae nec mortuus aforet urbi
Corpore, cum tantum positi sanator adesset
295
Spiritus et desideriis latitaret amantum
Ad tempus cari facies subtracta patroni,
Prompta sed aegrorum semper medicina saluti
Adforet. inde perennis honos et gloria sanctum
Felicem meritis sine fine uirentibus ambit;
300
Et licet a ueteri tumulis absconditus aeuo,
Qua mortalis erat, lateat telluris operto,
Viua tamen uegetante deo membrisque superstes
Gratia diuinum spirantia martyris ossa
Clarificat populis merito uiuente sepulti,
305
Et magni solium breue confessoris adorat
Iugiter e uariis conferta frequentia terris.
Sed deus ut cunctorum hominum sator, omnibus istam
De sanctis indulsit opem procedere terris,
Vt iam de tumulis agerent pia dona beati
310
Martyres et uiuos possent curare sepulti.
Nec satis hoc donum domino fuit, ut sua tantum
Nomine siue opibus loca martyres illustrarent;
Ex isdem tumulis etiam monumenta piorum
Multiplicans multis tribuit miserator eosdem
315
Gentibus. et referam uarias ab origine causas,
Ex quibus haec orta est uariis benedictio terris.
Nam quia non totum pariter diffusa per orbem
Prima fides ierat, multis regionibus orbis
Martyres afuerant, et ob hoc, puto, munere magno
320
Id placitum Christo nunc inspirante potentes,
Vt Constantino primum sub Caesare factum est,
Nunc famulis retegente suis, ut sede priori
Martyras accitos transferrent in noua terrae
Hospitia; ut sancto non olim antistite factum
325
Nouimus Ambrosio, qui fultus munere tali,
Postquam ignoratos prius et tunc indice Christo
Detectos sibimet mutata transtulit aula,
Reginam prompta confudit luce furentem.
Nam Constantinus proprii cum conderet urbem
330
Nominis et primus Romano in nomine regum
Christicolam gereret, diuinum mente recepit
Consilium, ut quoniam Romanae moenibus urbis
Aemula magnificis strueret tunc moenia coeptis,
His quoque Romuleam sequeretur dotibus urbem,
335
Vt sua apostolicis muniret moenia laetus
Corporibus. tunc Andream deuexit Achiuis
Timotheumque Asia; geminis ita turribus extat
Constantinopolis, magnae caput aemula Romae,
Verius hoc similis Romanis culmine muris,
340
Quod Petrum Paulumque pari deus ambitione
Compensauit ei, meruit quae sumere Pauli
Discipulum cum fratre Petri. iam quanta per istam
Sanctorum per longa uiam diuortia terrae
Creuerit utilitas ad nostrae munia uitae,
345
Ipsa docent hodieque loca, in quibus illa beati
Raeda capax oneris posita statione resedit
Omnibus in spatiis, quacumque aut mansio sanctis
Corporibus requiesque fuit uectantibus illos
Sacratos cineres, miris clamantia signis.
350
Nam diuina manus medica uirtute per omnes
Est illic operosa uias, qua corpora sancta
Impressere sacro uestigia uiua meatu.
Inde igitur suadente fide data copia fidis
Tunc comitum studiis, quaedam ut sibi pignora uellent
355
Ossibus e sanctis merito decerpere fructu,
Vt quasi mercedem officii pretiumque laboris
Praesidia ad priuata domum sibi quisque referrent.
Ex illo sacri cineres quasi semina uitae
Diuersis sunt sparsa locis, quaque osse minuto
360
De modica sacri stipe corporis exiguus ros
Decidit in gentes, illic pia gratia fontes
Et fluuios uitae generauit gutta fauillae.
Inde in nos etiam stillauit copia Christi
Diues et in minimis; nam hoc quoque sumpsimus istic,
365
Carnis apostolicae sacra pignora puluere paruo,
Quae sanctus nostri dominusque paterque cubilis
Et custos animae nostrae et tutela salutis
Felix uicina sibi comminus aede recepit,
Quae reliquis eius aetate recentior aulis
370
Exiguos cineres et magnos seruat honores
Seruaturque magis custodibus ipsa patronis;
Absit enim, ut seruari umquam uideantur egere
Qui seruare solent tamen et curare suorum
Commoda alumnorum patrio dignantur amore
375
Atque dicatorum sibi tutamenta locorum
Diligere; hoc sanctis studium pietatis inesse
Spiritibus miranda fide documenta dederunt.
Vnde recens etiam paucis opus eloquar orsis;
Dignum etenim sancti Felicis munera in ipso
380
Natali eiusdem gratantibus edere uerbis.
Non peregrina locis neque tempore prisca profabor;
Finibus in nostris et in ista sede patratum
Nuper opus referam, quod forte renoscere uobis
Promptum erit, in medio quoniam res lumine gesta est.
385
Credo ex hoc numero uestrum prope nullus in isto
Sit nouus auditu, quia per longinqua remotis
Fama uolans ierit. certe adfueritis in ista
Vrbe aliqui per idem tempus, quo contigit, ut fur
Illicitis animo stimulis agitatus auaras
390
Mitteret in sacra dona manus et ab omnibus unam
Improbus et demens uenerandae insignibus aulae
Eligeret praedae speciem crucis, inscius illam
Indicio sibi, non spolio fore, quam uelut hamum
Piscis edax hausit capta capiendus ab esca.
395
Quis, rogo, latronem tam grandi spiritus auso
Impulit armauit caecauit praecipitauit,
Vt nec ad excubias uigilum nec ad ipsa, quod est plus,
Quae cineres reuerenda tegunt altaria sacros
Pulueris et sancti uirtutem halantia fragrant,
400
Corde repercusso fugeret neque numine tantum,
Sed specie simul et pretio praestantia ferret?
Multa etenim suberant alia, ut nouistis, in ipso
Ornamenta loco quae sumeret, ut crucis auro
Parceret; intus enim latitabant mystica uasa
405
Sumendis mandata sacris. sed praeter et aulae
Ipsius in spatio uariis insignia formis
Munera erant de more sita haec, quae cernitis illic
Omni prompta die uel circumfixa per omnes
Ordine dimenso quasi candelabra columnas,
410
Depictas exstante gerunt quae cuspide ceras,
Lumina ut inclusis reddantur odora papyris.
At medio in spatio fixi laquearibus altis
Pendebant per aena caui retinacula lychni,
Qui specie arborea lentis quasi uitea uirgis
415
Bracchia iactantes summoque cacumine rami
Vitreolos gestant tamquam sua poma caliclos
Et quasi uernantes accenso lumine florent
Densaque multicomis imitantur sidera flammis
Distinguntque graues numerosa luce tenebras
420
Et tenerum igniculis florentibus aethera pingunt,
Dumque tremunt liquidos crines crebrumque coruscant,
Assiduis facibus sparsa caligine noctis
Ambiguam faciem miscent lucem inter et umbras
Et dubium trepidis conspectibus aera turbant.
425
Ergo iste haec licet in patulo sibi prompta uideret
Tutius et furanda sibi, quoniam minus esset
Criminis et pretii suspensam altaris ab ora
Longius argentoque leuem amandare lucernam,
Sed miser ambitiosus et ipsa in fraude superbus
430
Tamquam uile nefas argentea sumere furto
Spreuit et audacem porrexit in aurea dextram,
Quae simul e uariis scite distincta lapillis
Viderat, et magnis inflarat pectora notis,
Vt pariter gemmis gauderet diues et auro.
435
Sed tantum sceleris magni cumulatus iniquo
Pondere peccato mansit grauis et leuis aere;
Sacrilegum sua poena manet, sua praeda latronem
Deseruit. spolio furti, non crimine nudus
Viuit inops fructu, sed uulnere fraudis abundans.
440
Quamquam illum non hoc magno sine numine Christi
Consilioque putem permissum crimen adisse,
Vt, quia uel quicquam de sacris tollere rebus
Mente recepisset, sineretur ad illa uenire,
In quibus admissi impietas insignior esset.
445
Ante dies paucos idem confugerat illuc
Militiam simulans fugere et susceptus amice
Hospes ab aedituis sacram curantibus aulam.
Toto paene latens ubi mense cubilia somnos
Tempora custodum simul explorauerat et cum
450
Cepisset placitas meditati criminis horas,
Nocte nefas tacita arripuit nulloque labore
Nec strepitu foribus clausis inclusus ut unus
Seruantum, quibus hospes erat, primos ubi somnos
Non uigiles uigiles coepere silentibus umbris
455
Carpere et oppressis obliuia ducere curis,
Ille locum sumens sceleri, qua nouerat usu
Appositam lychnis per noctem ex more parandis
Machinulam gradibus scalas praebere paratis
Et male securo sibi iam custode relictam,
460
Qua crucis instar erat, quod et est modo, perpete uirga
Directum geminos transuerso limite gestans
Cantharulos, unum de calce catenula pendens
Sustinet. in tribus his scyphulis inserta relucent
Lumina, cum fert festa dies; tunc uero sine usu
465
Luminis ad speciem tantum suspensa manebat.
Sed paulo crucis ante decus de limite eodem
Continuum scyphus est argenteus aptus ad usum.
Hunc importuno sibi lumine praedo micantem
Protinus extinguit; namque id quoque nouerat idem
470
Saepe solere mori, cum stuppa perarida longam
Conderet in noctem consumpto lumen oliuo,
Nec miraturum uigilem, si forte tenebras
Cerneret obducto subducere culmina lychno,
More putaturus noctem, non crimine factam.
475
Non igitur quasi fur, quod erat latro, sed quasi custos
Aufert illicitam securus praedo rapinam,
Nec fugit impauidusque manet. tegit una latentem
Cellula de multis, quae per latera undique magnis
Appositae tectis praebent secreta sepultis
480
Hospitia. harum una fur abditur; atque ubi mane
Claustra patere uidet, reserata prosilit aula
Et latebram linquens portat scelus; ire parabat
Romuleam, ut post iam captus narrabat, ad urbem,
Illic infandae acturus commercia fraudis.
485
Interea ignaris nostris nox illa diesque
Totus obit; sero solitum iam uespere munus
Curantes posuere gradus; ut scandere coepit
Facturus lychnum, nihil inuenit; orba manebat
Virga crucis solitae pulchro spoliata monili.
490
Pallescunt miseri neque damnum criminis audent
Prodere, noscentes etiam sibi iure reatum
Competere. abscedunt trepidi fugiuntque latronem
Sectantes profugum. nusquam uestigia lapsi
Vlla legunt. omnes adeunt diuersa uiarum
495
Scrutanturque sitos diuerso litore portus.
Effluxere dies frustra quaerentibus octo
Siue decem et cunctis uacua iam indage reuersis;
Vnus quaerentum puer irritus ipse laboris
In cassum fusi longa regione redibat,
500
Et prope iam Nolam ueniens subsistit in ipso
Aggere et ingenti gemitu fletuque profuso
Felicem clamans praesumit corde fideli
Non remeare domum nisi cum cruce; moxque peractum
Promptus iter relegit. fit et ilicet obuius illi
505
Quidam homo, qui furem non furem sed quasi ciuem
Norat. eum noster primus rogat unde uiator
Adforet; ille refert. rursus de fure rogatur,
Si uidisset eum; respondit at ille propinquis
Inde locis agere, et regio illa indicta prope ipsos,
510
Dum loquerentur, erat monti coniuncta Veseuo,
Quintus ab urbe lapis Nola. sed uesperis ortus
Consilium differt. placet ut lux crastina rursus
Iungat utrumque sibi. fit mane, reuertitur index;
Perducit nostros, capitur fur, praeda refertur.
515
Forte sacrata dies illuxerat illa beati
Natalem Prisci referens, quem et Nola celebrat
Quamuis ille alia Nucerinus episcopus urbe
Sederit. ecce ipsam sancti Felicis in aulam,
Quam tunc sollemni populus stipauit honore,
520
Post sacra iam soluente pios antistite coetus
Tempore prouiso diuinitus egredientis
Plebis in occursum subito introducitur ille
Furaces post terga manus nodata reuinctus.
Laetitia populus, formidine praedo repletur,
525
Vtque nouum ad monstrum tota concurritur urbe.
Turba furens odiis popularibus ibat in illum,
Laetitia incertos miscebat et ira tumultus.
Pertimui, fateor, ne forte diabolus illa
Qua solet inuidia uiolaret sanguine pompam
530
Et peiore prius curaret uulnere uulnus.
Eripitur populo cellaque includitur ipsa,
Quod sic forte reo capto tunc accidit, in qua
Delituit rapta cruce; qua post ipse reperta
Clauditur, ut uiuat. tunc ergo ut mente recepta
535
Ipse suum facinus reus atque obstacula coepit
Mirandis narrare modis, fassusque per illos
Octo decemue dies, quibus ire parauerat urbem
Romuleam, implicitis ita se pedibus retroactum,
Semper ut ire parans, semper retrahente rediret
540
Nescio quo rursusque illam remearet ad oram
Veseui, qua iussus erat quasi carcere claudi
Angelica nectente manu; tamen ille putabat
Arbitrii miser esse sui, quod corpore liber
Esse uidebatur, quem non extante catena
545
Fortior arcanis retinebat dextera uinclis.
Vltor eum digno Felix errore ligabat
Et tali amentem uertigine circum agitabat,
Semper ut abscedens nusquam discederet et cum
Prosiliente gradu coepisset abire, rediret.
550
Mira fides! ibat stando, remanebat eundo,
Nescius hoc ipso, pro quo fugitare parabat,
Ne fugeret fieri et secum sua uincla manere
Irruptamque sibi proprium scelus esse catenam.
Namque sinu clausae mandauerat insita praedae
555
Pondera, et hinc auidus quasi captus mente latebram
Quaerens, luce tamen campis errabat apertis
Seque latere putans extabat in aequore claro.
Conscia sic mentem impietas caecauerat, ut nec
Effugeret fugiens nec celaretur aberrans.
560
Sensibus aduersis metus hinc, stupor inde nocentem
Miscuerant animam; uitabat strata uiarum,
Secretos metuebat iners accedere saltus,
Ipsa etiam in siluis sibi forte silentia tantum
Clamatura nefas metuens aut tristia formis
565
Occursura putans ultricum monstra ferarum.
Inde miser celebri seductus ab aggere iuxta
Deuius in quodam spatiabatur sibi rure
Securum ignaris simulans, sed corde timorem
Vt facinus sub ueste premens; nam uestis in altum
570
Succinctae sinibus clausum mandauerat aurum.
Nam neque uel tacitae furtum committere terrae
Ausus erat specubusue cauis de more latronum,
Indicium metuens, credendae fraudis auarus.
Inde suae tantum tunicae sua furta nefandus
575
Crediderat, qua restrictum nodarat amictum
Suspendens fluidam nudato poplite uestem.
Hanc sibi praedo penum sceleris tunc semet in ipso
Struxerat, et digne tali est formidine uinctus,
Crederet ut nullis miseri consortia furti,
580
Vt sceleris tanti contagia solus haberet
Et sinus illius fieret custodia furti,
Cuius sacrilegam fuerat manus ausa rapinam,
Ipse suum sibi ferret onus solumque grauaret
Pollueretque suae letalis sarcina praedae,
585
Vt nihil ex illo uacuum impietate maneret,
Qui spolium sceleris sacris ex aedibus actum
Includens habitu cincto constringeret ipsum
Atque suis signum praetenderet ipse catenis.
Namque breui captus mutauit cingula uinclis,
590
Vtque aurum sinibus discincta ueste solutis
Decidit, es ipsa fuerat qua cinctus habena
Vinctus eas quas in sacra dona tetenderat audax
Praedo manus, proprii captus nodamine lori,
Rettulit et praedae uacuas et reste repletas.
595
Verum si penitus totam spectare uelimus
Ordinis exacti seriem magis ac magis omni
In specie, uel qua latuit scelus atque reclusum
Claruit, admiranda dei cernemus operta
Felicem gessisse manu. iam plurima retro
600
Diximus, ut fugiens non fugerit utque redactis
Passibus emensos sua per uestigia cursus
In cassum totiens uoluente relegerit orso
Longinquis exclusus et ad uicina recussus.
Nunc aliud Felicis opus, quod dextera Christi
605
Edidit, ut meritum cari monstraret alumni,
Commemorabo, pari specimen mirabile signo,
Quod reus ipse tremens confesso prodidit auso.
Ante tamen, quia res ita postulat, ipsius instar
Enarrabo crucis, qualem et pictura biformem
610
Fingere consueuit, baculo uel stante bicornem
Vel per quinque tribus dispensam cornua uirgis.
Forma crucis gemina specie componitur: et nunc
Antemnae speciem naualis imagine mali
Siue notam Graecis solitam signare trecentos
615
Explicat existens, cum stipite figitur uno,
Quaque cacumen habet, transuerso uecte iugatur;
Nunc eadem crus dissimili compacta paratu
Eloquitur dominum tamquam monogrammate Christum.
Nam nota, qua bis quinque notat numerante Latino
620
Calculus, haec Graecis chi scribitur, et mediat rho,
Cuius apex et sigma tenet, quod rursus ad ipsam
Curuatum uirgam facit o uelut orbe peracto.
Nam rigor obstipus facit, quod in Hellade iota est.
Tau inde breui stilus ipse retro aque cacumine ductus
625
Efficit, atque ita sex, quibus omni nomine nomen
Celsius exprimitur, coeunt elementa sub uno
Indice, et una tribus formatur littera uirgis.
Sex itaque una notas simul exprimit, ut tribus una
Significet uirgis dominum simul esse ter unum,
630
Et deus in Christo est, quem sumpto corpore nasci
Pro nobis uoluit trinae concordia mentis.
Idque sacramenti est, geminae quod in utraque uirgae
Vt diducta pari fastigia fine supinant,
Infra autem distante situ parili pede constant
635
Affixaeque sibi media compage cohaerent
Et paribus spectant discreta cacumina summis.
Has inter medio coeuntibus insita puncto
Virga quasi sceptrum regale superbius extat,
Significans regnare deum super omnia Christum,
640
Qui cruce dispensa per quattuor extima ligni
Quattuor attingit dimensum partibus orbem,
Vt trahat ad uitam populos es omnibus oris.
Et quia morte crucis cunctis deus omnia Christus
Extat in exortum uitae finemque malorum,
645
Alpha crucem circumstat et o tribus utraque uirgis
Littera diuersam trina ratione figuram
Perficiens, quia perfectum est mens una, triplex uis.
Alpha itidem mihi Christus et o, qui summa supremis
Finibus excelsi pariter complexus et imi
650
Victor et inferna et pariter caelestia cepit
Effractisque abysis caelos penetrauit apertos,
Victricem referens superata morte salutem.
Vtque illum patriae iunxit uictoria dextrae,
Corporeum statuit caelesti in sede tropaeum
655
Vexillumque crucis super omnia sidera fixit.
Illa igitur species, quam fur agitatus auaris
In cassum furiis pendente refixerat unco
Pollutaque manu sancta amandauerat aula,
Hoc opere est perfecta, modis ut consita miris
660
Aeternae crucis effigiem designet utramque,
Vt modo, si libeat spectari comminus ipsam,
Prompta fides oculis; nam reddita fulget in ipso
Quo fuerat prius apta loco et uelamine clausi
Altaris faciem signo pietatis adornat.
665
Ergo eadem species formam crucis exerit illam,
Quae trutinam aequato libratam stamine signat
Surrectoque iugum concors temone figurat,
Siue superciliis a fronte iugantia uultum
Lumina transuersis imitatur cornibus arbor
670
Ardua, qua dominus mundo trepidante pependit
Innocuum fundens pro peccatore cruorem.
Huic autem, solido quam pondere regula duplex
Iungit, in extrema producti calce metalli
Parua corona subest uariis circumdata gemmis.
675
Hac quoque crux domini tamquam diademate cincta
Emicat aeterna uitalis imagine ligni.
Hanc fur ille sui toto de corpore furti
Intactam ferro, quo cetera fregerat, unam
Liquit, et ut capto tunc discinctoque refusis
680
Vestibus elapsae ceciderunt fragmina praedae,
Visa rei species tunc inuentoribus ipsis
Ancipiti motu confudit pectora. gaudent
Inuentis, sed fracta dolent; cum quaerere causam
Incipiunt, cautum simul audacemque latronem
685
Mirantes, caecum fractis cautumque relictis,
Tunc ille attonitis crimen numenque fatetur;
Mente etenim totum conciderat, hoc tamen unum
Numine seruarat, quo crux inclusa uetabat
Quamlibet audacem segni uirtute latronem.
690
Ipse fatebatur mentis scelus atque crucis uim
Contestans, quotiensque manus armasset in illam
In cruce consertam socia compage coronam,
Ceu fractas totiens ictu cecidisse recusso
Brachiaque aegra sibi neruis stupuisse solutis.
695
Hic libet in miserum paucis insurgere furem:
Infelix, quae tanta tuam dementia mentem
Verterat, ut tanto reprehensus lumine ueri
Non festinares omnem praeuertere cursu
Indagem reuolans, ut furtum sponte referres?
700
Tantane uis animum tenebris oppressit auarum,
Auderes illam ut gremio tibi condere partem,
Quam totiens arcente deo uiolare timebas?
Dic mihi, qua pauor ille tuus fugiebat et unde
Rursus, ut intrepidum praeceps audacia sensum
705
Tam male durabat, pauidus contemptor et idem
Eiusdem sceleris speciem diuersus abibas
Perfidiaeque fidem diuiso pectore miscens?
Virtutem crucis et signum inuiolabile Christi
Credebas metuendo idem contingere ferro
710
Et quod noscebas metuens portando negabas?
Sed tamen impietas tua nec tibi profuit, et nos,
Stultitiam confesse tuam diuinaque signa,
Fecisti magno crucis exultare triumpho.
Ergo relinquamus captum iam incessere furem,
715
Cui satis ad poenam est spoliatae fraudis egestas.
Nunc ad te, ueneranda dei crux, uerto loquellas
Gratantesque tua concludam laude profatus:
O crux magna dei pietas, crux gloria caeli,
Crux aeterna salus hominum, crux terror iniquis
720
Et uirtus iustis lumenque fidelibus. o crux,
Quae terris in carne deum seruire saluti
Inque deo caelis hominem regnare dedisti;
Per te lux patuit ueri, nox impia fugit.
Tu destruxisti credentibus eruta fana
725
Gentibus, humanae concors tu fibula pacis
Concilians hominem medii per foedera Christi.
Facta hominis gradus es, quo possit in aethera ferri.
Esto columna piis tu semper et anchora nobis,
Vt bene nostra domus maneat, bene classis agatur
730
In cruce nixa, fide et de cruce nancta coronam.