Paulinus Nolanus carmina 18

Other sections


Lex mihi iure pio posita hunc celebrare quotannis

Eloquio famulante diem, sollemne reposcit

Munus ab ore meo, Felicem dicere uersu,

Laetitiamque meam modulari carmine uoto

5

Et magnum cari meritum cantare patroni,

Quod per iter durum, qua fert uia peruia paucis,

Alta per arta petens superas penetrauit ad arces.

Concordate meis, precor, et complaudite, fratres,

Carminibus castoque animos effundite luxu.

10

Gaudia sancta decent et carmina casta fideles;

Nam cui fas hominum, cui Christus amorque timorque est,

Non gaudere hodie et uacuum procedere uoti,

Qua quis possit ope ingenii linguaeque reique,

Caelicolas Christo quando adgaudere ministros

15

Ipsa etiam festo produnt elementa colores

Cernite laetitiam mundi in splendore diei

Elucere sacris insignibus; omnia laetus

Candor habet, siccus cineris a nubibus imber

Ponitur et niueo tellus uelatur amictu,

20

Quae niue tecta, solum niue siluas culmina colles

Compta senis sancti canos testatur honores;

Angelicaque docent et luce et pace potiri

Felicem placida clarum in regione piorum,

Lactea qua tacito labuntur uellera caelo.

25

Christe deus Felicis, ades, da nunc mihi uerbum,

Sermo deus, da perspicuam, sapientia, mentem.

Non opis humanae facundia dicere laudes

Posse tuas; tua namque tui sunt gloria sancti.

Cedo, alii pretiosa ferant donaria meque

30

Officii sumptu superent, qui pulchra tegendis

Vela ferant foribus, seu puro splendida lino

Siue coloratis textum fucata figuris.

Hi leues titulos lento poliant argento

Sanctaque praefixis obducant limina lamnis.

35

Ast alii pictis accendant lumina ceris

Multiforesque cauis lychnos laquearibus aptent,

Vt uibrent tremulas funalia pendula flammas.

Martyris hi tumulum studeant perfundere nardo,

Vt medicata pio referant unguenta sepulchro.

40

Cedo equidem et uacuo multis potioribus auro,

Quis grauis aere sinus releuatur egente repleto,

Qui locuplete manu promptaria ditia laxant

Et uariis animam sponsantes dotibus astant,

Mente pares, ope diuersi; nec segnius illi

45

Fercula opima cibis, ceras aulaea lucernas,

Larga quidem sed muta dicant: ego munere linguae,

Nullus opum, famulor de me mea debita soluens

Meque ipsum pro me, uilis licet hostia, pendo.

Nec metuam sperni, quoniam non uilia Christo

50

Pauperis obsequii libamina, qui duo laetus

Aera, piae censum uiduae, laudata recepit.

Tunc quoque multa deo locupletes dona ferebant,

Implentes magnis aeraria sancta talentis;

Sed Christus spectator erat, qui corda ferentum

55

Inspiciens uiduae palmam dedit; illa diurni

Rem uictus, geminos, quod ei substantia, nummos

Miserat in sacram nil anxia corporis arcam.

Propterea ex ipso uenturi iudicis ore

Ante diem meruit facti praecerpere laudem

60

Praeferrique illis, quorum stipe uicerat aurum,

Munere pauper anus, sed prodiga corde fideli.

Ergo, boni fratres, quibus hic dignatio et istic

Concessa est, placidis aduertite mentibus aures,

Nec qui, sed de quo loquar, exaudite libenter.

65

Despicienda quidem, tamen et miranda profabor,

Despicienda meo ingenio, miranda beati

Felicis merito, quod dicere non sine Christi

Laude licet, quia quicquid in hoc miramur ab illo est

Vnde piis uirtus et per quem uita sepultis.

70

Praeteritis cecini patriam genus acta libellis

Et tota sanctum repetens ab origine dixi

Felicem, donec perfectae tempora uitae

Clauderet et posito desertis corpore terris

Tenderet aeterni merita ad consortia regni.

75

Sed quia non idem tumuli qui membra piorum

Et merita occultant, animarum uita superstes

Corporibus functis quaesitos corpore fructus

Et post corporeos obitus non mortua sentit

Laeta bonos, cruciata malos, quos rursus in ipsum

80

Tempore uenturo corpus reuocata remixto

Corpore communi metet indiscreta receptu.

Longa igitur mihi materies; quantumque erit aeui,

Tantum erit et uerbi super hoc, cui dicere gesta

Felicis pateat, si copia tanta sit oris,"

85

Quanta operum meritique manet. nam tempore ab illo,

Quo primum ista dies Felicem fine beato

Condidit et carnem terris, animam dedit astris,

Ex illo prope cuncta dies operante uidetur

Confessore dei, probat et sine corpore uiuum

90

Christus, ut ostendat maiorem in morte piorum

Virtutem quam uim in uita superesse malorum.

Ecce uides tumulum sacra martyris ossa tegentem

Et tacitum obtento seruari marmore corpus;

Nemo oculis hominum qua corpore cernimus extat,

95

Membra latent positi, placida caro morte quiescit,

In spem non uacuam rediuiuae condita uitae.

Vnde igitur tantus circumstat limina terror?

Quis tantos agit huc populos? quaenam manus urget

Daemonas inuitosque rapit frustraque rebelli

100

Voce reclamantes compellit adusque sepulchrum

Martyris et sancto quasi fixos limite sistit?

Respicio hanc aliquando diem, quam maesta relicto

Orbe fuit, quam laeta polo, cum Christus amicam

Assumens animam casto deus hausit ab ore.

105

Addidit ornatum caelis nec pignore terras

Orbauit; superi Felicis mente fruuntur,

Corpore nos; animaeque potentis spiritus illic

Viuit et hic meritum. sed totum funeris almi

Praesentare iuuat quem Nola impendit honorem.

110

Namque sacerdotem sacris annisque parentem

Perdiderat, sed eum caelis habitura patronum

Vrbs deuota pium; spe solabatur amorem.

Totis ergo quibus stipatur conflua turbis

Currit in obsequium populos effusa fideles.

115

Tunc dolor et pietas coeunt in pectora cunctis;

Admixta pietate fides gaudetque doletque.

Et licet accitum Christo super aethera tolli

Felicem credat, tanto tamen ipsa relinqui

Praeceptore dolet; quodque unum in funere sancto

120

Inter et exequias restat solamen amoris,

Postquam depositum tumulandi in sede feretrum,

Certatim populus pietatis circumfusus

Vndique denseto coetu sita membra coronat,

Religiosa pie pugna exercetur amantum.

125

Quisque alium praestans propior consistere certat

Reliquiis corpusque manu contingere gaudet.

Nec satis est uidisse semel, iuuat usque morari

Luminaque expositis et qua datur oscula membris

Figere; dat meritam Christo plebs consona laudem

130

Moliturque sacrum solii Felicis honorem.

Qua muris regio et tectis longinqua uacabat,

Fusus ibi laeto ridebat caespite campus

Vberius florente loco, quasi praescia iam tunc

Semper honorandi mundo uenerante sepulchri

135

Gaudebat sacro benedici corpore seque

Veris amoena habitu, quo dignior esset humando

Martyre, graminibus tellus sternebat odoris.

Ast illum placido scandentem celsa uolatu

Et casto assumptum de corpore laeta piorum

140

Turba per aetherias susceperat obuia nubes;

Angelicique chori, septemplicis agmina caeli,

Totis, qua caelum patet, occurrentia portis

Regis in aspectum summique parentis ad ora

Sidereo uolucrem laeti uexere triumpho.

145

Tum niuea sacrum caput ornauere corona

Sed tamen et roseam pater addidit iudice Christo

Purpureoque habitu niueos duplicauit amictus,

Quod meritis utrumque decus. nam lucida sumpsit

Serta quasi placido translatus in aethera leto,

150

Sed meruit pariter quasi caesi martyris ostrum

Qui confessor obit. tenet ergo et praemia passi,

Quod prompta uirtute fuit, nec pacis honore

Ornatuque caret, quia non congressus obiuit.

Facta igitur rata iusta, pium texere sepulchro

155

Funus; at in sanctis diuinitus insita membris

Gratia non potuit cum carne morique tegique,

Ilico sed positis ex ossibus emicuit lux,

Quae medicis opibus meriti dare signa potentis

Hactenus ex illo non umquam tempore parcit.

160

Et toto quo mundus erit fulgebit in aeuo

Lux eadem, sancti cineris per saecula custos.

Martyris haec functi uitam probat, et bona Christi

Ad tumulum Felicis agens diffundit in omnes

Felicis late terras mirabile nomen,

165

Dignatam et tanto prae cunctis urbibus unam

Hospite nobilitat Nolam, quam gratia Christi

Felicis meritis ita dilatauit, ut aucta

Ciuibus ecce nouis et moenibus hic etiam urbs sit,

Pauper ubi primum tumulus, quem tempore saeuo,

170

Religio quo crimen erat minitante profano,

Struxerat anguste gladios trepida inter et ignes

Plebs domini? ut seris antiqua minoribus aetas

Tradidit. ingentem paruo sub culmine lucem

Clauserat et tanti tantum sacer angelus olim

175

Depositi possessor erat, qui lucis opertae

Conscius ut quidam fons aedibus extitit amplis

Et manet in mediis quasi gemma intersita tectis,

Basilicas per quinque sacri spatiosa sepulchri

Atria diffundens, quarum fastigia longe

180

Aspectata instar magnae dant uisibus urbis.

Quae tamen, ampla licet, uincuntur culmina turbis,

Quod crescente fide superundat gratia Christi,

Quae populis medico Felicem munere praestat

Viuere. qui perstans etiam post corporis aeuum

185

Praesidet ipse suis sacer ossibus; ossaque sancti

Corporis e tumulo, non obsita puluere mortis,

Arcano aeternae sed praedita semine uitae,

Viuificum spirant animae uictricis odorem,

Quo medicina potens datur exorantibus aegris.

190

Quanta resurgentes uirtus et gloria cinget

Coniectare licet, cum gratia tanta sepultos

Ambiat, et quanto rediuiua decore micabunt

Corpora, in obscuris cum sit lux tanta fauillis!

Quid nobis minimis horum praestare coronae

195

Sufficient, quorum et cineres dant commoda uiuis?

Cernere saepe iuuat uariis spectacula formis

Mira salutantum et sibi quaeque accommoda uotis

Poscentum; uideas etiam de rure colonos

Non solum gremio sua pignora ferre paterno,

200

Sed pecora aegra manu saepe introducere secum

Et sancto quasi conspicuo mandare licenter,

Moxque datam sua confisos ad uota medellam

Experto gaudere deo et iam credere sana

Et uere plerumque breui sanata sub ipso

205

Limine laeta suis iumenta reducere tectis.

Sed quia prolixum et uacuum percurrere cuncta,

Quanta gerit Felix miracula numine Christi,

Vnum de multis opus admirabile promam

Innumeris paribus, sed ab uno pende relicta,

210

Quae uirtus eadem gessit distantia causis.

Pandite corda, precor, breuis est iniuria uobis,

Dum paucis magnum exiguisque, opus eloquor orsis.

Et memores uiduae primo sermone relatae,

Quam deus e pretio mentis, non munere cernens,

215

Antetulit multum mittentibus, omnia dantem,

Me quoque ferte leui dicentem magna relatu.

Et mea namque illis sunt aemula uerba minutis,

Quis pretium pietas et uilibus aurea fecit.

Quidam homo re tenuis, plebeius origine, cultu

220

Rusticus, e geminis angustam bubus alebat

Pauperiem mercede iugi, nunc subdere plaustris

Suetus eos oneri pacta regione uehendo,

Nunc operae pretium sub aratra aliena locatis

Paupertatis habens reditum; spes anxia resque

225

Tota inopi par illud erat. non carior illi

Progenies aut ipse sibi; sed pignora et ipsos

Ducebat; neque cura minor saturare iuuencos

Quam dulces natos educere, parcior immo

Natis quam pecori caro; non gramine uili

230

Illos aut sterili palea, sed tegmine aprico

Algidus et de farre sibi natisque negato

Esuriens pascebat, egens sibi, diues in illis,

Quorum fecundus labor exsaturabat egentem.

Hos igitur, tam cara suae solamina uitae,

235

Nocte miser quadam somno grauiore sepultus,

Amisit taciti furto praedonis abactos;

Exurgensque die reduci de more iugandos

Infelix primo in uacuis praesepibus intus

Moxque foris frustra notis quaesiuit in agris;

240

Ilico sed fessus cassis erroribus ultro

Atque citro, postquam nullis uestigia signis

Certa uidet, spebus frustrata indage peremptis,

Humanam desperat opem et pietate repletus

Aspirante deo depressam in pectore fracto

245

Erigit in caelum mentem; et mox corde refecto

Praesumente fide spem uoti compotis haurit

Sanctaque Felicis rapido petit atria cursu

Ingressusque sacram magnis cum fletibus aulam

Sternitur ante fores et postibus oscula figit

250

Et lacrimis rigat omne solum, pro limine sancto

Fusus humi, et raptos nocturna fraude iuuencos

A Felice pio uelut a custode reposcit

Increpitans miscetque precantia uerba querellis:

Sancte deo Felix, inopum substantia, semper

255

Pro miseris felix et semper diues egenis,

Te requiem fessis deus afflictisque leuamen,

Te posuit maestis ad saucia corda medellam;

Propterea tamquam gremio confisa paterno

In te paupertas caput acclinata recumbit.

260

Felix sancte meos semper miserate labores,

Nunc oblite mei, cur me rogo uel cute nudum

Deseris? amisi caros, tua dona, iuuencos,

Saepe tibi supplex quos commendare solebam,

Quos tua perpetuo seruabat cura fauore

265

Pascebatque mihi. tua nam custodia saluos

Dextraque sufficiens illos praestabat opimos,

Quos misero mihi nox haec abstulit. heu quid agam nunc?

Quo deceptus eam? quem criminer? an tibi de te

Conquerar immemoremque mei accusabo patronum,

270

Qui mihi sopito tam densum irrepere somnum,

Ne mea sentirem perfringere claustra latrones,

Passus es et nullo fregisti dura pauore

Pectora nec lucem tenebris furtoque dedisti?

Aut ullis profugos curasti prodere signis?

275

Qua modo discurram? quo deferar? omnia caecis

Structa mihi latebris; nunc et mea tecta uidentur

Clausa mihi, abductis ubi desolatus alumnis

Nil habeo, quod habere uelim, quod dulce uidenti,

Dulce laboranti non irrita gratia praestet,

280

Oblectans inopem sensu fructuque peculi.

Hos ubi nunc quaeram miserandus ego? aut ubi quando

Inueniam tales aut unde parabo, repertos

Qui solos habui contentae rusticus illos

Paupertatis opes? ipsos igitur mihi redde,

285

Nolo alios. nec eos ulla regione requiram,

Hic mihi debentur; haec illos limina reddent,

In quibus ipsum te supplex astringo tibique

Haereo. cur quaeram aut ubi quos ignoro latrones?

Debitor hic meus est; ipsum pro fure tenebo

290

Custodem. tu, sancte, reus mihi, conscius illis.

Te teneo; tu scis ubi sint, qui lumine Christi

Cuncta et operta uides longeque absentia cernis

Et capis includente deo, quo cuncta tenentur.

Atque ideo occulti fures quacumque latebra

295

Non tibi celantur nec de te euadere possunt,

Quos licet et manus una tenet. deus unus ubique,

Christi blanda piis, sed iniquis dextera uindex.

Redde igitur mihi, redde boues et corripe furem.

Sed non quaero reos; abeant, non nescio mores,

300

Sancte, tuos; nescis male facta rependere, malis

Emendare malos uenia quam perdere poena.

Conueniat nobis igitur: sic diuide mecum

Quae tua, quae mea sunt; indemnis stet mea per te

Vtilitas iuxtaque tuas clementia partes

305

Vindicet aequatoque tuum libramine constet

Iudicium; tibi solue reos, mihi redde iuuencos.

Ecce tenes pactum, famuli iam nulla morandi

Causa tibi; accelera tantis me soluere curis.

Nam mihi certa manet sententia cedere nusquam,

310

Donec subuenias, nec ab isto poste refigi;

Ni properas, isto deponam in limine uitam,

Nec iam repperies cui reddas sero reductos.

Talia uoce quidem querula sed mente fideli

Plorantem totoque die sine fine precantem

315

Audiuit laetus non blando supplice martyr

Et sua cum domino ludens conuicia risit;

Poscentisque fide, non libertate dolentis

Motus opem properat; paucis mora ducitur horis.

Interea labente die iam uespere ducto

320

Nec precibus dabat ille modum nec fletibus; una

Vox erat affixi foribus: non eruar istinc;

Hic moriar, uitae nisi causam protinus istic

Accipiam. tandem tamen, ut iam plurima tutum

Nox secretum adytis fieri cogebat, et ille

325

Temporis oblitus, damni memor, ostia prono

Ore premens, toto prohibebat corpore claustra.

Sed multis frustra pulsantum uocibus aures

Aggreditur uiolenta manus tandemque reuellit

Turba reluctantem et sancta procul exigit aula.

330

Pulsus ab aedituis flet amarius et sua lugens

Tecta petit, resonant plangore silentia noctis

Questibus et magnis late loca sola resultant,

Donec et inuitus peruenit. et atra silentis

Ingrediens tuguri penetralia rursus ab ipso

335

Culminis introitu taciti, ut praesepia uidit

Nuda boum et nullos dare tintinnabula pulsus,

Excussa ut ceruice boum crepitare solebant

Mollius aut lentis caua linguis aera ferire,

Armentum reduces dum gutture ruminat escas:

340

His grauius tamquam rescisso uulnere planctum

Integrat, et quamquam neget aegro cura quietem,

Et uigili tamen haec dat solamenta dolori,

Vt bubus stabulata suis loca corpore fuso

Pressa superiaceat; nec duro fracta cubili

345

Membra dolent, iuuat ipsa iniuria; nec situs horret

Sordentis stabuli, quia notum reddit odorem

Dilecti pecoris, nec fetor fetet amanti.

Si qua illi extremo tulerant uestigia gressu

Aspicit et palpante manu calcata retractans

350

Ingemit et refricat totis iam frigida membris

Signa pedum; mentemque suam, licet eminus absit

Corpore, sacratam Felicis mittit ad aulam,

Felicem fletu, Felicem nomine clamans,

Nec desperat opem nec parcit fundere uota.

355

Nox medium iam uecta polum perfuderat orbem

Pace soporifera, reticebant omnia terris;

Solum illum sua peruigilem spes curaque habebat.

Ecce repente suis strepitum pro postibus audit

Et pulsas resonare fores, quo territus amens

360

Exclamat, rursum sibi fures adfore credens:

Quid uacua incassum crudeles ostia uultis

Frangere? iam nullus mihi bos; quid quaeritis ultra?

Praeuenere alii, mea tantum uita superstes,

Quae sociis uestris ut praedae cassa remansit.

365

Dixerat haec metuens; sed nullo fine manebat

Liminibus sonitus. quo crebrescente nec ulla

Respondente sibi pulsantum uoce propinquat

Suspensus cunctante gradu et dat postibus aurem

Sollicitam et rimis aciem per hiantia claustra,

370

Qua tenebris albus caeli color interlucet,

Inserit exploratque diu, nec adhuc sibi credit

Quid uideat; nec enim sublustri lumine noctis

Pura fides oculis, dubio tamen ipsa per umbras

Corpora pulsantum trepidos auferre pauores

375

Spemque boni coepere nouis promittere formis.

Non homines pulsare uidet; sed quod uidet esse

Verum, non audet sibi credere. magna profabor,

Quamquam parua deo miracula, cui sapit omne

Rerum animal sensu, quo iusserit ipse creator

380

Omnigenum pecus. ecce gerens duce numine mentem

Par insigne boum non nota per auia nocte

Venerat ad notas nullis rectoribus aedes,

Sponte quasi, non sponte tamen, quia numinis actu

Ereptos potiore manu praedonibus illos

385

Egerat occultis Felix moderatus habenis.

Et postquam attigerant assueti culmea tecti

Culmina gaudentes reditu expertasque timentes

Sat memori terrore manus, quasi pone timerent

Instantem sibi raptorem, quatere ostia iunctis

390

Frontibus et tamquam manibus sic cornibus uti,

Vt dominum excirent sonitu. sed territus ille

Rursus ut hostili circum sua claustra tumultu

Tuta etiam timuit; rursus sapientia bruto

Aspirat pecori causam sentire morantis

395

Atque intellectum domini reserare timentis.

Edere mugitum, de quo formidine pulsa

Panderet exclusis aditum securus alumnis.

Ille inopina uidens diuini insignia doni

Haeret adhuc, trepidumque etiam sua gaudia turbant.

400

Credere non audet, metuit non credere; cernit

Comminus et caligare putat; dum respicit ad se,

Diffidit tantum sese potuisse mereri;

Sed contra reputans a quo sperauerit, audet

Credere, cognoscens Felicis gesta patroni.

405

Iamque rubescebant rumpente crepuscula mane

Noctis et extremae fuga rarescentibus astris

Luce subobscura uel sublucentibus umbris

Coeperat ambiguos rerum reserare colores.

Tunc demum nota specie sibi bubus apertis,

410

Vt primum coepere oculis clarescere setae,

Certior exultat remouens et pessula claustris

Ostia laxato stridentia cardine soluit.

Dum facit hoc, iuncti simul irrupere iuuenci

Et reserantis adhuc molimina praeuenerunt.

415

Dimoto faciles cesserunt obice postes,

Oblatumque sibi mox ipso in limine regem

Cognoscunt hilares laetum lambuntque uicissim

Mulcentem labrisque manus palpantis inudant

Atque habitum totum spumosa per oscula foedant,

420

Dum complectentis domini iuga cara benignum

Molliter obnixi blanda uice pectus adulant.

Illum dilecti pecoris nec cornua laedunt

Et collata quasi molles ad pectora frontes

Admouet, et manibus non aspera lingua uidetur,

425

Quae lambens etiam siluestria pabula radit.

Sed tamen haec inter non uano corde fidelis

Rusticus officii meminit, neque curat anhelos

Ante boues stabulis inducere postque laborem

Atque famem recreare cibo, quam ducere secum

430

Illuc, unde suos meruit. uenit ergo reductos

Ducens nec tacitis celat sua gaudia uotis

Et referens densas trahit ad sua uerba cateruas

Ingrediturque sacras cunctis mirantibus aedes.

Quos miser hesterno amissos deflerat, eosdem

435

Praesentes hodie ducit sanctique triumphum

Martyris ostentat populis; ducuntur et ipsi

Per medios coetus, modo furum praeda, iuuenci,

Et modo Felicis spolium; dat euntibus ingens

Turba locum et muto celebratur gloria Christi

440

In pecore. ille autem, qui tanti muneris alto

Causa fuit domino mediis in milibus extans

Flensque iterum sed laetitia modo debita sancto

Vota refert, non aere graui nec munere surdo,

Munere sed uiuo linguae mentisque profusus,

445

Voce pia largum testatur pauper amorem

Debitor et Christo satis isto pignore soluit,

Immaculata suae cui sufficit hostia laudis:

Captiuos en, sancte, tuos tibi plebe sub omni

Viator ago et uictos iterum tibi mando tuendos;

450

Conserua reduces dignatus reddere raptos.

Sed tamen in me nunc ipsum, bone, respice, martyr;

Namque uides quod agas tibi adhuc superesse, sed in me,

Qui prope caecatis oculis tua comminus asto

Limina; nam multo mersi mea lumina fletu,

455

Non solum damno sed et inter gaudia plorans.

Dempsisti causam lacrimarum, tolle modo orta

Vulnera de lacrimis; miseratus, sancte, meorum

Damna boum, miserare itidem modo damna oculorum.

Donasti reduces pecudes mihi, rursus et illis

460

Redde meos oculos. nam quid iuuat esse reductos,

Si languente acie praesens praesentibus absim?

Talia praesentes populi risere querentem.

Sed procul admotae secreti martyris aures

Suscepere pias ab inepto supplice uoces,

465

Moxque refecta sacram senserunt lumina dextram.

Inde domum gaudens oculis bubusque receptis

Collaudante deum populo remeabat, et illum

Laeta sequebatur gemini uictoria uoti.