Paulinus Nolanus carmina 6

Other sections


Summe pater rerum caelique aeterna potestas,

Cum quo nostra salus, sanctorum gloria, Christe,

Spiritus et patri pariter natoque cohaerens,

Qui mentes linguasque regis uiresque ministras,

5

Promeruit quas sola fides, cui plena potestas

Brutis ingenium uocemque infundere mutis,

Praesta euangelico ductum de fonte Iohannem

In nostra arenti decurrere carmina riuo.

Ille quidem tantus, quantum potuit dare mundo

10

Qui nasci talem noua per miracula iussit;

Sed licitum magnis tenues impendere curas,

Nec dedignantur uilem caelestia laudem.

Pars etiam meriti meritum celebrare piorum;

Nec noua nunc aut nostra canam; dixere prophetae

15

Cuncta prius sanctique uiri sermone soluto

Promissum exortum, uitam mortemque sacrarunt,

Si mors illa fuit, meruit quae sanguine caelum.

Nos tantum modulis euoluere dicta canoris

Vouimus et uersu mentes laxare legentum.

20

Sic (nam magna licet paruis, antiqua nouellis,

Perfecta indoctis conferre, aeterna caducis)

Inspirante deo quicquid dixere priores

Aptauit citharis nomen uenerabile Dauid,

Consona caelesti pangens modulamina plectro.

25

Nos quoque fas meminisse dei et quamquam obruta multis

Pectora criminibus caelestem admittere sensum.

Zacharias Syria quondam de gente sacerdos

Credita sollemni curabat templa paratu.

Vita uiri pietate fide grauitate pudore

30

Obsequio condigna dei, coniunx huic alma

Elisabeth prisca sanctorum stirpe uirorum

Progenita et tanto uirtutibus aequa marito.

Sed, quod in obprobrio matrum posuere priores,

Prole carens sterilem ducebat maesta senectam

35

Spemque omnem subolis transacta excluserat aetas.

Forte sacrum sollemne deo plebs cuncta ferebat,

Et pius antistes sacros adoleuerat ignes,

Intima diuinis decorans altaria flammis;

Ecce sacram propter caelestis nuntius aram

40

Astitit ac ueste insignis, uenerabilis ore

Se caelo missum uultuque habituque probauit,

Tum sancta in tales laxauit pectora uoces:

Accipe, caelesti domino dilecte sacerdos,

Aeterni mandata dei, cui cura piorum

45

Perpetua est, iugis qui puro in pectore custos

Emeritum sanctis impendere sciuit amorem.

Ac primum genus hic extincto semine non uult

Interiisse tuum fecundaque uiscera fecit

Coniugis, effeto quae iam cessabat in aeuo.

50

Cur tamen addubitas, mortali tu quoque sensu,

Omnia posse deum? sed credes, ille probabit.

Nascetur dignus tanto sponsore beatus

Perpetuusque puer, qui primo protinus aeuo

Te maior sacras inuicto in pectore uires

55

Auctoris dono plus quam genitoris habebit.

Nec sane, nato quae prima uocabula ponas,

Arbitrii iurisque tui est; deus ipse profecto

Qui nasci iubet hunc idem iubet esse Iohannem.

Nominis hic titulus, meritorum immensa propago,

60

Quae necdum genito potuit praenoscere solus

Qui dabit et tanto tribuet tibi gaudia nato.

Nec uero tribuet tantum tibi, gloria parua est

Intra unam conclusa domum; sed quantus ab ortu

Tenditur in serae finita crepuscula lucis,

65

Totus prole tua tecum laetabitur orbis.

Quid mirum? cuncta uitiorum faece carebit,

Caelestem ducens sine labe et crimine uitam,

Vesano seruans abstemia pectora uino

Omniaque euitans malesuadi pocula suci,

70

Cumque hominum generi uel post errata salutem

Spondeat, ab sancta quisquis renouabitur unda,

Ipse in se nihilum quo purificetur habebit.

Ac ne plura tibi uariis ambagibus edam,

Eliae meritum doctus nescire sacerdos

75

Non potes, exosae qui mortis lege remissa

Aeternam degit proprio cum corpore uitam,

Igneus excelsum quem uexit ad aethera currus

Flammantum rapido nisu glomeratus equorum;

Hunc tuus aequabit meritorum stemmate natus

80

Tantundem et laudis simul et uirtutis habebit.

Ergo ad condignas tanto pro munere grates

Ne dubiam suspende fidem, ne mota fauentis

Ira dei meritam statuat post praemia poenam.

Haec ait et tenues elabitur ales in auras

85

Fragrantemque sacro procul aera fundit odore.

Diriguit trepida confusus mente sacerdos,

Ac dum promissum cunctantia corda uolutant,

Dum se diffidit tantum meruisse fauorem,

Vt summi sit cura dei, dimissus ut alto

90

Nuntius e caelo famulo tam clara referret

A domino mandata suo ludique ueretur,

Somniaque illa putat, mores dum parcius aequo

Aestimat ipse suos nec se meruisse fatetur,

Infidum facit ipsa fides; dum credere dignum

95

Se non uult, poenas incredulitate meretur.

Protinus astricta est dubitanti lingua palato,

Et motus oblita sui molitaque uocis

Articulare sonum pigro torpore cohaesit,

Dumque cupit narrare suae miracula plebi,

100

Conatus frustra defixo obmutuit ore.

Maestus abit uersatque inclusa mente dolorem

Et ueniam erratis arcano in corde precatur.

Quanta dei pietas quamque exorabile numen!

Paenituisse sat est. rata qui dat temporis ordo

105

Voluitur, et grauida (mirum) distenditur aluo

Elisabeth, sanctumque gerunt pia uiscera pondus

Et uenit effeto munus iuuenile sub aeuo.

Inde aliud sanctus Gabriel, qui nuntius idem

Zachariae fuerat, multo maiora uolutans

110

Ad Mariam molitur iter, quae sponsa marito,

Sed mage lecta deo, mundi paritura salutem

Virgo illibatum seruabat casta pudorem.

Cui postquam insignis caelesti forma decore

Constitit ante oculos, uultus demissa pudicos

115

Tinxit suffuso rutilantes sanguine malas.

Ille ait: o toto quem solis circulus ambit,

Quaeque fuere prius, quae sunt, quae deinde sequentur

Virginibus cunctis felicior orbe puella,

Magno lecta deo, mater dicaris ut eius,

120

Cuius et ille pater! felix age concipe pondus,

Impolluta uiro coituque immunis ab omni,

Verbo feta dei; corpus tua uiscera praestent

Illi, qui caelum terras mare sidera fecit,

Qui semper fuit et nunc est et tempore in omni

125

Semper erit mundi dominus lucisque creator.

Et lux ipse poli per te mortalia membra

Induet atque oculos hominum coetusque subibit.

Imperturbatos tantarum in praemia laudum

Tolle animos, dabit ille tibi uiresque fidemque,

130

Qui uoluit (nam cuncta regit nutuque gubernat)

Filius esse tuus, domini cum filius esset.

Dixerat, et uisus pariter terrasque reliquit

Assuetumque sibi facili petit aethera nisu.

Implentur praecepta dei creditque puella

135

Protinus atque auget meritum uitamque priorem

Prompta fides. tacitis elementa latentia causis

Diuinum informant corpus sacrandaque crescit

Sarcina, caelestem dominum pia confouet aluus.

Interea grauidam suboles quamquam edita necdum

140

Instigat Mariam sanctam, ut progressa reuisat

Elisabeth, longo quae iam uenerabilis aeuo

Dilectum domino puerum paritura gerebat.

Auscultat nato genitrix, uis tanta fidei,

Et quo iussa uenit; mouit materna Iohannes

145

Viscera et impleuit diuino pectora sensu.

Iam uates necdum genitus conclusus in aluo

Iamque propheta prius gesta et uentura uidebat.

Illa ubi concepto fulgentem lumine longe

Conspexit Mariam, celeri procul incita gressu

150

Obuia progreditur uenerataque brachia tendens

Salue, o mater, ait, domini, salue, pia uirgo,

Immunis thalami coitusque ignara uirilis,

Sed paritura deum; tanti fuit esse pudicam,

Intactae ut ferres titulos et praemia nuptae.

155

Cur mihi non meritae nec tanto munere dignae

Officii defertur honos? cur gloria caeli

In nostros delata Lares et uilia tecta

Obscuris tantum lumen penetralibus infert?

Sed mitis placidusque suis cultoribus adsit,

160

Praestet et hunc genitus quem praestitit ante fauorem.

Dixit et amplexus ulnis circumdata iunxit

Iamque deum uenerata pio dedit oscula uentri.

Dic age nunc, Iudaea nocens et sanguine regis

Commaculata tui, uerbis si nulla priorum

165

Est adhibenda fides, sacros si fallere uates

Creditis et Moysen ipsum, si fallere Dauid

Impia peruersae putat inclementia gentis,

Credite non genitis; materna clausus in aluo

Quid uideat, sancto matris docet ore Iohannes.

170

Quis, precor, hunc docuit quem casto uiscere uirgo

Contineat, quantus maneat noua saecula partus?

Sed sanctis abstrusa patent nec uisa profanis.

Verum egressa modum latos petit orbita campos

Atque oblita mei procurrere longius audet.

175

Spero, erit ut possim firmato robore quondam

Hoc quoque per spatium fortes agitare quadrigas.

Nunc coeptum repetamus iter; mortalia dicat

Pagina mortalis, dominum diuina loquantur.

Iamque adeo exacto, quantum natura iubebat,

180

Tempore matura puer inclitus editur aluo,

Et promissa dei magna non credita poena

Implet certa fides et natus comprobat infans.

Conueniunt contingentes de more propinqui,

Vt puero ueterum de nomine ducta parentum

185

Aptent collatis quaesita uocabula causis;

Sed negat arbitrium cognatis esse relictum

Caelestis iussi per natum conscia mater.

Ergo placet dudum praeclusa uoce silentem

Consuluisse patrem; promendi sola facultas

190

Indicii quod lingua nequit, si littera signat.

Consulitur, sumit tabulas scribitque Iohannem.

Mirantur cuncti nullumque habuisse priorum

Praescriptum nomen recolunt de stirpe parentum.

Quantum sera fides ualuit! quia dextra notauit

195

Quod mens crediderat, peccati poena remissa est.

Soluuntur uinctae laxata repagula linguae

Respondet iam uoce senex proditque propinquis

Tecta diu mandata dei spondetque futura,

Dum transacta probat. talem fore quis dubitaret,

200

Quem domini iussis naturae lege remissa

Insolito exortu nasci potuisse uideret?

Exemplum cunctis celebrandum incredulitatis

Ante oculos cunctis posuit uel poena parentis

Vel uenia, atque animis instat simul hinc metus, hinc spes.

205

Labitur interea cunarum tempus; in ipsis

Extat diuini species manifesta uigoris.

Blanditiae risusque silent incertaque cessant

Murmura; serietas lasciui praeuia sensus

Iam tenera informat uenturis moribus ora.

210

Inde ubi prima puer stabili uestigia nisu

Fixerat et certam signarant uerba loquelam,

Mos erat aut sancti dicta auscultare parentis

Aut antiquorum praeclara ediscere facta

Vel quas ipse deus leges interprete Moyse

215

Condiderat, sacri quas seruat pagina saxi.

Haec et quae teneram firmarent cetera mentem

Tractabat recolens; neque enim ignorasse priora

Credendus, dederat dominus cui nosse futura.

At postquam robur membris accessit ab aeuo

220

(Nam mens plena deo tardos praeuenerat annos),

Illa sibi iam tum statuit discenda, docere

Quae nequeunt homines, simul effugienda ciborum

Et potus sanctae contagia noxia uitae.

Tecta igitur sancti quamquam immaculata parentis

225

Deserit ac turbas hominum coetusque nocentes

Effugit ac solas loca tendit ad inuia terras,

In quis se tantum mens impolluta uideret

Liberaque a curis sacra ad praecepta uacaret.

Vestis erat curui saetis conserta cameli,

230

Contra luxuriem molles duraret ut artus

Arceretque graues compuncto corpore somnos.

Hunc uilis rigidos ad lumbos zona ligabat.

Praebebant uictum facilem siluestria mella

Pomaque et incultis enatae cautibus herbae

235

Arentemque sitim decurrens unda leuabat.

Quis locus hic uitiis? aditum quem praua cupido

Inuenit haec inter sacrae ad penetralia mentis?

Quo peccet qui nil cupiat? quo tendat iniqui

In latebras sensus quisquis non indiget ullo?

240

Sic primi uixere homines, mundoque recenti

Hos auctor dederat uentura in saecula mores,

Inseruit donec sese malesuada uoluptas

Ac secum luxus et amorem inuexit habendi.

Hinc odia, hinc lites, hinc fraus, hinc liuor et irae,

245

Caedes arma cruor conflictus proelia mortes,

Hinc offensa dei, quam tartara saeua piabunt.

Verum ego cur nimium communes arguo culpas,

Immemor ipse mei, quem non commissa grauare,

Sed ueniam sperare decet? mirabimur immo

250

Rectius inuictum nullique imitabile prisci

Exemplum saecli transgressum humana labore

Semideumque uirum, qui labe immunis ab omni,

Cum sua tam saeuis cruciarit corpora poenis,

Praescripsit quid nos uel post peccata deceret.

255

At postquam inuictam firmans per talia mentem

Exegit largum tempus statuitque reperta

Quae fuerant quaerenda, sibi uox edita caelo est:

Iam satis impensum spatii, dilecte propheta,

Quo tibi prodesses; tempus tibi quae data sentis

260

Vt prosint aliis et quae iam perdita seruent.

Perge igitur sanctas puri Iordanis ad undas.

Hic quicumque hominum uitae commissa prioris

Paenitet et tandem sensu meliora uolutat,

Ablue confessum; quisquis tibi mente fideli

265

Crediderit delere pio commissa lauacro,

Ille renatus erit, talis modo uita sequatur

Quae probet ablutos uitam damnasse priorem.

Paruit auditis famulanti mente Iohannes

Protinus et ripas iussi descendit ad amnis.

270

Praedicat hic praecepta dei sermone uerendo

Infunditque nouam credentum in corda salutem.

Diluit infusis credentum crimina lymphis

Absoluitque metus hominum poenasque remittit

Atque ignem restinguit aquis, obliuia suadet

275

Errorum praestatque nouae noua corpora uitae.

O pater, o hominum rerumque aeterne creator,

Quot gradibus parcit pietas tua! qui pater umquam

Sustinet erranti totiens ignoscere nato?

Das genti sensum, quo uel bona uel mala noscant.

280

Non satis, innectis seruandae uincula legis

Proponisque malis poenas et praemia iustis.

Haec quoque quis spreuit, redeat quandoque libebit;

In promptu uenia est, sanctum patet ecce lauacrum,

Quod renouet uitam ueteresque oblitteret actus

285

Quodque nouos homines faciat. quid quaerimus ultra?

Et tamen ulterior uenia est, uiolauerit ullus

Hoc quoque polluto prolapsus corpore donum.

Quamquam iam nimius longe processerit error,

Desinat et redeat. cum se damnauerit ipse,

290

Absolui meruit; si paenitet, inrita culpa est.

O uere, quod ais, pondus leue quodque cohaeret

Suaue iugum, totiens homini cum ignoscitur uni;

Et tamen erramus, finis nec criminis ullus

Humano generi. sed crescit laus tua; nam quo

295

Maior culpa rei, parcentis gloria maior.

Grates ergo tibi referat mens omnis et omnis

Lingua canat, quantumque potest humana propago,

Si placuisse nequit, fieri uel grata laboret.

Panditur immensum, si demus uela, profundum

300

In laudes, pater alme, tuas; sed conscia tanti

Mens oneris trepidat propriasque haud inscia uires

Consulit et dignis potius dicenda relinquit.

Reddamur coeptis: opus hoc tibi, sancte Iohannes,

Quo renoues puras abluto corpore mentes.

305

Non haec prima dedit domini sententia, qua te

Admonuit claram mittens per nubila uocem,

Saecula multa prius sancti deus ore locutus

Isaiae uatis, ueteris qui maximus aeui:

Mittam, ait, ante tuos oculos, o nate, ministrum,

310

Qui sentosarum purgans concreta uiarum

Gressibus ille tuis celsos subsidere montes,

Idem depressas faciet consurgere ualles;

Diriget hic quae praua et leniet aspera, dura

Molliet et totum coget planescere mundum.

315

Tune, precor, donum summi patris, alme Iohannes,

Cum Christo promisse, uenis teque imputat ille

Qui misit natum? tune, o praedicte prophetis,

Nominis angelici tu participatus honore?

Per te prima dei sese clementia profert;

320

Prima tibi dandae ueniae permissa potestas.

Te cum multa nouae peterent miracula plebis,

De te Christus ait: concessum est uisere talem,

Qualem nulla prius uiderunt saecla prophetam.

Dico ego, qui solus quae gesta gerendaque noui:

325

Inter mortales dederit quos femina partus

Quosque dabit sollemni hominum de more creatos,

Nullus erit possit qui se praeferre Iohanni.

Haec de te ille refert, qui quaelibet intima cordis

Humani et cunctos saeclorum ex ordine tractus

330

Peruidet, ut quae sunt oculis subiecta uidemus.