Praefatio
Otia sopitis ageret cum cantibus Orpheus
Neclectumque diu deposuisset ebur,
Lugebant erepta sibi solacia Nymphae,
Quaerebant dulces flumina maesta modos.
5
Saeua feris natura redit metuensque leonem
Inplorat citharae uacca tacentis opem.
Illius et duri fleuere silentia montes
Siluaque Bistoniam saepe secuta chelyn.
Sed postquam Inachiis Alcides missus ab Argis
10
Thracia pacifero contigit arua pede
Diraque sanguinei uertit praesepia regis
Et Diomedeos gramine pauit equos,
Tum patriae festo laetatus tempore uates
Desuetae repetit fila canora lyrae
15
Et resides leui modulatus pectine neruos
Pollice festiuo nobile duxit opus.
Vix auditus erat; uenti frenantur et undae,
Pigrior adstrictis torpuit Hebrus aquis,
Porrexit Rhodope sitientes carmina rupes,
20
Excussit gelidas pronior Ossa niues;
Ardua nudato descendit populus Haemo
Et comitem quercum pinus amica trahit,
Cirrhaeasque dei quamuis despexerit artes,
Orpheis laurus uocibus acta uenit.
25
Securum blandi leporem fouere Molossi
Vicinumque lupo praebuit agna latus.
Concordes uaria ludunt cum tigride dammae;
Massylam cerui non timuere iubam.
Ille nouercales stimulos actusque canebat
30
Herculis et forti monstra subacta manu,
Qui timidae matri pressos ostenderit angues
Intrepidusque fero riserit ore puer:
"Te neque Dictaeas quatiens mugitibus urbes
Taurus nec Stygii terruit ira canis,
35
Non leo sidereos caeli rediturus ad axes,
Non Erymanthei gloria montis aper.
Soluis Amazonios cinctus, Stymphalidas arcu
Adpetis, occiduo ducis ab orbe greges
Tergeminique ducis numerosos deicis artus
40
Et totiens uno uictor ab hoste redis.
Non cadere Antaeo, non crescere profuit hydrae;
Nec ceruam uolucres eripuere pedes.
Caci flamma perit; rubuit Busiride Nilus,
Prostratis maduit nubigenis Pholoe.
45
Te Libyci stupuere sinus, te maxima Tethys
Horruit, inposito cum premerere polo:
Firmior Herculea mundus ceruice pependit;
Lustrarunt umeros Phoebus et astra tuos."
Thracius haec uates. sed tu Tirynthius alter,
50
Florentine, mihi: tu mea plectra moues
Antraque Musarum longo torpentia somno
Excutis et placidos ducis in orbe choros.
Impulit Ionios praemisso lumine fluctus
Nondum pura dies; tremulis uibratur in undis
Ardor et errantes ludunt per caerula flammae.
Iamque audax animi fidaeque oblita parentis
5
Fraude Dionaea riguos Proserpina saltus
(Sic Parcae uoluere) petit. ter cardine uerso
Praesagum cecinere fores; ter conscia fati
Flebile terrificis gemuit mugitibus Aetna.
Nullis illa tamen monstris nulloque tenetur
10
Prodigio. comites gressum iunxere sorores.
Prima dolo gaudens et tanto concita uoto
It Venus et raptus metitur corde futuros,
Iam durum flexura Chaos, iam Dite subacto
Ingenti famulos Manes ductura triumpho.
15
Illi multifidos crinis sinuatur in orbes
Idalia diuisus acu; sudata marito
Fibula purpureos gemma suspendit amictus.
Candida Parrhasii post hanc regina Lycaei
Et Pandionias quae cuspide protegit arces,
20
Vtraque uirgo, ruunt: haec tristibus aspera bellis
Haec metuenda feris. Tritonia casside fulua
Caelatum Typhona gerit, qui summa peremptus
Ima uiget, parte emoriens et parte superstes;
Hastaque terribili surgens per nubila ferro
25
Instar habet siluae; tantum stridentia colla
Gorgonos obtentu pallae fulgentis inumbrat.
At Triuiae lenis species et multus in ore
Frater erat, Phoebique genas et lumina Phoebi
Esse putes, solusque dabat discrimina sexus.
30
Bracchia nuda nitent; leuibus proiecerat auris
Indociles errare comas, arcuque remisso
Otia neruus agit; pendent post terga sagittae.
Crispatur gemino uestis Gortynia cinctu
Poplite fusa tenus, motoque in stamine Delos
35
Errat et aurato trahitur circumflua ponto.
Quas inter Cereris proles, nunc gloria matris,
Mox dolor, aequali tendit per gramina passu
Nec membris nec honore minor potuitque uideri
Pallas, si clipeum ferret, si spicula, Phoebe.
40
Collectae tereti nodantur iaspide uestes.
Pectinis ingenio numquam felicior artis
Contigit euentus; nulli sic consona telae
Fila nec in tantum ueri duxere figuras.
Hic Hyperionio Solem de semine nasci
45
Fecerat et pariter, forma sed dispare, Lunam,
Aurorae noctisque duces; cunabula Tethys
Praebet et infantes gremio solatur anhelos
Caeruleusque sinus roseis radiatur alumnis.
Inualidum dextro portat Titana lacerto
50
Nondum luce grauem nec pubescentibus alte
Cristatum radiis: primo clementior aeuo
Fingitur et tenerum uagitu despuit ignem.
Laeua parte soror uitrei libamina potat
Vberis et paruo signatur tempora cornu.
55
Tali luxuriat cultu. comitantur euntem
Naides et socia stipant utrimque caterua,
Quae fontes, Crinise, tuos et saxa rotantem
Pantagian nomenque Gelan qui praebuit urbi
Concelebrant, quas pigra uado Camerina palustri,
60
Quas Arethusaei latices, quas aduena nutrit
Alpheus (Cyane totum supereminet agmen):
Qualis Amazonidum peltis exultat aduncis
Pulchra cohors, quotiens Arcton populata uirago
Hippolyte niueas ducit post proelia turmas,
65
Seu flauos strauere Getas seu forte rigentem
Thermodontiaca Tanain fregere securi;
Aut quales referunt Baccho sollemnia Nymphae
Maeoniae, quas Hermus alit, ripasque paternas
Percurrunt auro madidae: laetatur in antro
70
Amnis et undantem declinat prodigus urnam.
Viderat herboso sacrum de uertice uulgus
Aetna parens florum curuaque in ualle sedentem
Conpellat Zephyrum: 'pater o gratissime ueris,
Qui mea lasciuo regnas per prata meatu
75
Semper et adsiduis inroras flatibus annum,
Respice Nympharum coetus et celsa Tonantis
Germina per nostros dignantia ludere campos.
Nunc adsis faueasque, precor; nunc omnia fetu
Pubescant uirgulta uelis, ut fertilis Hybla
80
Inuideat uincique suos non abnuat hortos.
Quidquid turiferis spirat Panchaia siluis,
Quidquid odoratus longe blanditur Hydaspes,
Quidquid ab extremis ales longaeua Sabaeis
Colligit optato repetens exordia busto,
85
In uenas disperge meas et flamine largo
Rura foue. merear diuino pollice carpi
Et nostris cupiant ornari numina sertis.'
Dixerat; ille nouo madidantes nectare pinnas
Concutit et glaebas fecundo rore maritat,
90
Quaque uolat uernus sequitur rubor; omnis in herbas
Turget humus medioque patent conuexa sereno.
Sanguineo splendore rosas, uaccinia nigro
Imbuit et dulci uiolas ferrugine pingit.
Parthica quae tantis uariantur cingula gemmis
95
Regales uinctura sinus? quae uellera tantum
Ditibus Assyrii spumis fucantur aeni?
Non tales uolucer pandit Iunonius alas,
Nec sic innumeros arcu mutante colores
Incipiens redimitur hiemps, cum tramite flexo
100
Semita discretis interuiret umida nimbis.
Forma loci superat flores: curuata tumore
Paruo planities et mollibus edita cliuis
Creuerat in collem; uiuo de pumice fontes
Roscida mobilibus lambebant gramina riuis,
105
Siluaque torrentes ramorum frigore soles
Temperat et medio brumam sibi uindicat aestu:
Apta fretis abies, bellis accommoda cornus,
Quercus amica Ioui, tumulos tectura cupressus,
Ilex plena fauis, uenturi praescia laurus;
110
Fluctuat hic denso crispata cacumine buxus,
Hic hederae serpunt, hic pampinus induit ulmos.
Haud procul inde lacus (Pergum dixere Sicani)
Panditur et nemorum frondoso margine cinctus
Vicinis pallescit aquis: admittit in altum
115
Cernentes oculos et late peruius umor
Ducit inoffensos liquido sub flumine uisus
Imaque perspicui prodit secreta profundi.
[Huc elapsa cohors gaudet per florida rura]
Hortatur Cytherea legant: 'nunc ite, sorores.
120
Dum matutinis praesudat solibus aer,
Dum meus umectat flauentes Lucifer agros
Roranti praeuectus equo.' sic fata doloris
Carpit signa sui. uarios tum cetera saltus
Inuasere cohors: credas examina fundi
125
Hyblaeum raptura thymum, cum cerea reges
Castra mouent fagique caua dimissus ab aluo
Mellifer electis exercitus obstrepit herbis.
Pratorum spoliatur honos; haec lilia fuscis
Intexit uiolis; hanc mollis amaracus ornat;
130
Haec graditur stellata rosis, haec alba ligustris.
Te quoque, flebilibus maerens Hyacinthe figuris,
Narcissumque metunt, nunc incluta germina ueris,
Praestantes olim pueros: tu natus Amyclis,
Hunc Helicon genuit; te disci perculit error,
135
Hunc fontis decepit amor; te fronte retusa
Delius, hunc fracta Cephisos harundine luget.
Aestuat ante alias auido feruore legendi
Frugiferae spes una deae; nunc uimine texto
Ridentes calathos spoliis agrestibus inplet;
140
Nunc sociat flores seseque ignara coronat,
Augurium fatale tori. quin ipsa tubarum
Armorumque potens dextram, qua fortia turbat
Agmina, qua stabiles portas et moenia uellit,
Iam leuibus laxat studiis hastamque reponit
145
Insuetisque docet galeam mitescere sertis:
Ferratus lasciuit apex horrorque recessit
Martius et cristae pacato fulgure uernant.
Nec quae Parthenium canibus scrutatur odorem
Aspernata choros libertatemque comarum
150
Iniecta uoluit tantum frenare corona.
Talia uirgineo passim dum more geruntur,
Ecce repens mugire fragor, confligere turres,
Pronaque uibratis radicibus oppida uerti.
Causa latet; dubios agnouit sola tumultus
155
Diua Paphi mixtoque metu perterrita gaudet.
Iamque per anfractus animarum rector opacos
Sub terris quaerebat iter grauibusque gementem
Enceladum calcabat equis: inmania findunt
Membra rotae pressaque Gigans ceruice laborat
160
Sicaniam cum Dite ferens temptatque moueri
Debilis et fessis serpentibus inpedit axem;
Fumida sulphureo prolabitur orbita dorso.
Ac uelut occultus securum pergit in hostem
Miles et effossi subter fundamina campi
165
Transilit elusos arcano limite muros
Turbaque deceptas uictrix erumpit in arces
Terrigenas imitata uiros: sic tertius heres
Saturni latebrosa uagis rimatur habenis
Deuia fraternum cupiens exire sub orbem.
170
Ianua nulla patet: prohibebant undique rupes
Oppositae solidaque deum conpage tenebant.
Non tulit ille moras indignatusque trabali
Saxa ferit sceptro. Siculae tonuere cauernae;
Turbatur Lipare; stupuit fornace relicta
175
Mulciber et trepidus deiecit fulmina Cyclops.
Audiit et si quem glacies Alpina coercet
Et qui te, Latiis nondum praecincte tropaeis
Thybri, natat missamque Pado qui remigat alnum.
Sic, cum Thessaliam scopulis inclusa teneret
180
Peneo stagnante palus et mersa negaret
Arua coli, trifida Neptunus cuspide montes
Inpulit aduersos: tum forti saucius ictu
Dissiluit gelido uertex Ossaeus Olympo;
Carceribus laxantur aquae fractoque meatu
185
Redduntur fluuiusque mari tellusque colonis.
Postquam uicta manu duros Trinacria nexus
Soluit et inmenso late discessit hiatu.
Apparet subitus caelo timor: astra uiarum
Mutauere fidem; uetito se proluit Arctos
190
Aequore; praecipitat pigrum formido Booten.
Horruit Orion; audito palluit Atlans
Hinnitu; rutilos obscurat anhelitus axes
Discolor et longa solitos caligine pasci
Terruit orbis equos: pressis haesere lupatis
195
Attoniti meliore polo rursusque uerendum
In Chaos obliquo certant temone reuerti.
Mox, ubi pulsato senserunt uerbera tergo
Et solem didicere pati, torrentius amne
Hiberno tortaque ruunt pernicius hasta:
200
Quantum non iaculum Parthi, non impetus Austri,
Non leue sollicitae mentis discurrit acumen.
Sanguine frena calent; corrumpit spiritus auras
Letifer; infectae spumis uitiantur harenae.
Diffugiunt Nymphae; rapitur Proserpina curru
205
Inploratque deas. iam Gorgonos ora reuelat
Pallas et intento festinat Delia telo
Nec patruo cedunt: stimulat communis in arma
Virginitas crimenque feri raptoris acerbat.
Ille uelut stabuli decus armentique iuuencam
210
Cum leo possedit nudataque uiscera fodit
Vnguibus et rabiem totos exegit in armos,
Stat crassa turpis sanie nodosque iubarum
Excutit et uiles pastorum despicit iras.
'Ignaui domitor uulgi, deterrime fratrum,'
215
Pallas ait 'quae te stimulis facibusque profanis
Eumenides mouere tuae? cur sede relicta
Audes Tartareis caelum incestare quadrigis?
Sunt tibi deformes Dirae, sunt altera Lethes
Numina, sunt tristes Furiae te coniuge dignae.
220
Fratris linque domos, alienam desere sortem,
Nocte tua contentus abi. quid uiua sepultis
Admisces? nostrum quid proteris aduena mundum?'
Talia uociferans auidos transire minaci
Cornipedes umbone ferit clipeique retardat
225
Obice Gorgoneisque premens adsibilat hydris
Praetentaque operit crista; libratur in ictum
Fraxinus et nigros illuminat obuia currus
Missaque paene foret, ni Iuppiter aethere summo
Pacificas rubri torsisset fulminis alas
230
Confessus socerum: nimbis hymenaeus hiulcis
Intonat et testes firmant conubia flammae.
Inuitae cessere deae. conpescuit arcum
Cum gemitu talesque dedit Latonia uoces:
'Sis memor o longumque uale. reuerentia patris
235
Obstitit auxilio, nec nos defendere contra
Possumus; imperio uinci maiore fatemur.
In te coniurat genitor populoque silenti
Traderis, heu! cupidas non aspectura sorores
Aequalemque chorum. quae te fortuna supernis
240
Abstulit et tanto damnauit sidera luctu?
Iam neque Partheniis innectere retia lustris
Nec pharetras gestare libet; securus ubique
Spumet aper saeuique fremant inpune leones.
Te iuga Taygeti, posito te Maenala flebunt
245
Venatu maestoque diu lugebere Cyntho.
Delphica quin etiam fratris delubra tacebunt.'
Interea uolucri fertur Proserpina curru
Caesariem diffusa Noto planctuque lacertos
Verberat et questus ad nubila rumpit inanes:
250
'Cur non torsisti manibus fabricata Cyclopum
In nos tela, pater? sic me crudelibus umbris
Tradere, sic toto placuit depellere mundo?
Nullane te flectit pietas nihilumque paternae
Mentis inest? tantas quo crimine mouimus iras?
255
Non ego, cum rabido saeuiret Phlegra tumultu,
Signa deis aduersa tuli; non robore nostro
Ossa pruinosum uexit glacialis Olympum.
Quod conata nefas aut cuius conscia culpae
Exul ad inmanes Erebi detrudor hiatus?
260
O fortunatas alii quascumque tulere
Raptores! saltem communi sole fruuntur.
Sed mihi uirginitas pariter caelumque negatur,
Eripitur cum luce pudor, terrisque relictis
Seruitum Stygio ducor captiua tyranno.
265
O male dilecti flores despectaque matris
Consilia! o Veneris deprensae serius artes!
Mater, io! seu te Phrygiis in uallibus Idae
Mygdonio buxus circumsonat horrida cantu,
Seu tu sanguineis ululantia Dindyma Gallis
270
Incolis et strictos Curetum respicis enses,
Exitio succurre meo, conpesce furentem,
Conprime ferales torui praedonis habenas!'
Talibus ille ferox dictis fletuque decoro
Vincitur et primi suspiria sentit amoris.
275
Tunc ferrugineo lacrimas detergit amictu
Et placida maestum solatur uoce dolorem:
'Desine funestis animum, Proserpina, curis
Et uano uexare metu. maiora dabuntur
Sceptra nec indigni taedas patiere mariti.
280
Ille ego Saturni proles cui machina rerum
Seruit et inmensum tendit per inane potestas.
Amissum ne crede diem: sunt altera nobis
Sidera, sunt orbes alii, lumenque uidebis
Purius Elysiumque magis mirabere solem
285
Cultoresque pios; illic pretiosior aetas,
Aurea progenies habitat, semperque tenemus
Quod superi meruere semel. nec mollia derunt
Prata tibi; Zephyris illic melioribus halant
Perpetui flores, quos nec tua protulit Aetna.
290
Est etiam lucis arbor praediues opacis
Fulgentes uiridi ramos curuata metallo:
Haec tibi sacra datur fortunatumque tenebis
Autumnum et fuluis semper ditabere pomis.
Parua loquor: quidquid liquidus conplectitur aer,
295
Quidquid alit tellus, quidquid maris aequora uerrunt,
Quod fluuii uoluunt, quod nutriuere paludes,
Cuncta tuis pariter cedent animalia regnis
Lunari subiecta globo, qui septimus auras
Ambit et aeternis mortalia separat astris.
300
Sub tua purpurei uenient uestigia reges
Deposito luxu turba cum paupere mixti -
Omnia mors aequat -; tu damnatura nocentes,
Tu requiem latura piis, te iudice sontes
Inproba cogentur uitae commissa fateri.
305
Accipe Lethaeo famulas cum gurgite Parcas;
Sit fatum quodcumque uoles.' Haec fatus ouantes
Exhortatur equos et Tartara mitior intrat.
Conueniunt animae, quantas uiolentior Auster
Decutit arboribus frondes aut nubibus imbres
310
Colligit aut frangit fluctus aut torquet harenas;
Cunctaque praecipiti stipantur saecula cursu
Insignem uisura nurum. mox ipse serenus
Ingreditur facili passus mollescere risu
Dissimilisque sui. dominis intrantibus ingens
315
Adsurgit Phlegethon: flagrantibus hispida riuis
Barba madet totoque fluunt incendia uultu.
Occurrunt propere lecti de plebe ministri:
Pars altos reuocant currus frenisque solutis
Vertunt emeritos ad pascua nota iugales;
320
Pars aulaea tenent; alii praetexere ramis
Limina et in thalamum cultas extollere uestes.
Reginam casto cinxerunt agmine matres
Elysiae teneroque leuant sermone timores
Et sparsos religant crines et uultibus addunt
325
Flammea sollicitum praeuelatura pudorem.
Pallida laetatur regio gentesque sepultae
Luxuriant epulisque uacant genialibus umbrae:
Grata coronati peragunt conuiuia Manes.
Rumpunt insoliti tenebrosa silentia cantus;
330
Sedantur gemitus; Erebi se sponte relaxat
Squalor et aeternam patitur rarescere noctem.
Vrna nec incertas uersat Minoia sortes;
Verbera nulla sonant nulloque frementia luctu
Inpia dilatis respirant Tartara poenis:
335
Non rota suspensum praeceps Ixiona torquet,
Non aqua Tantaleis subducitur inuida labris;
[Soluitur Ixion, inuenit Tantalus undas]
Et Tityos tandem spatiosos erigit artus
Squalentisque nouem detexit iugera campi
340
(Tantus erat!), laterisque piger sulcator opaci
Inuitus trahitur lasso de pectore uultur
Abreptasque dolet iam non sibi crescere fibras.
Oblitae scelerum formidatique furoris
Eumenides cratera parant et uina feroci
345
Crine bibunt flexisque minis iam lene canentes
Extendunt socios ad pocula plena cerastas
Et festas alio succendunt lumine taedas.
Tunc et pestiferi pacatum flumen Auerni
Innocuae transistis, aues, flatumque repressit
350
Amsanctus: fixo tacuit torrente uorago.
Tunc Acheronteos mutato gurgite fontes
Lacte nouo tumuisse ferunt, hederisque uirentem
Cocyton dulci perhibent undasse Lyaeo.
Stamina nec rumpit Lachesis, nec turbida sacris
355
Obstrepitant lamenta choris. mors nulla uagatur
In terris, nullique rogum planxere parentes.
Nauita non moritur fluctu, non cuspide miles;
Oppida funerei pollent immunia leti,
Inpexamque senex uelauit harundine frontem
360
Portitor et uacuos egit cum carmine remos.
Iam suus inferno processerat Hesperus orbi;
Ducitur in thalamum uirgo. stat pronuba iuxta
Stellantes Nox picta sinus tangensque cubile
Omina perpetuo genialia foedere sancit;
365
Exultant cum uoce pii Ditisque sub aula
Talia peruigili sumunt exordia plausu:
'Nostra potens Iuno tuque o germane Tonantis
Et gener, unanimi consortia discite somni
Mutuaque alternis innectite uota lacertis.
370
Iam felix oritur proles; iam laeta futuros
Expectat Natura deos. noua numina rebus
Addite et optatos Cereri proferte nepotes.'