Claudianus de raptu Proserpinae 1

Testo base di riferimento: J. B. Hall, 1985

Cura dell'edizione digitale: O. Fuoco, 2010

Altre sezioni


Praefatio

Inuenta primus secuit qui naue profundum

      Et rudibus remis sollicitauit aquas,

Qui dubiis ausus committere flatibus alnum

     Quas natura negat praebuit arte uias,

5

Tranquillis primum trepidus se credidit undis

      Litora securo tramite summa legens;

Mox longos temptare sinus et linquere terras

     Et leni coepit pandere uela Noto;

Ast ubi paulatim praeceps audacia creuit

10

      Cordaque languentem dedidicere metum,

Iam uagus inrumpit pelago caelumque secutus

      Aegaeas hiemes Ioniumque domat.

 

 

Inferni raptoris equos adflataque curru

Sidera Taenario caligantesque profundae

Iunonis thalamos audaci prodere cantu

Mens concussa iubet. gressus remouete, profani.

5

Iam furor humanos nostro de pectore sensus

Expulit et totum spirant praecordia Phoebum;

Iam mihi cernuntur trepidis delubra moueri

Sedibus et claram dispergere limina lucem

Aduentum testata dei; iam magnus ab imis

10

Auditur strepitus terris templumque remugit

Cecropium sanctasque faces attollit Eleusin.

Angues Triptolemi stridunt et squamea curuis

Colla leuant adtrita iugis lapsuque sereno

Erecti roseas tendunt ad carmina cristas.

15

Ecce procul ternis Hecate uariata figuris

Exoritur leuisque simul procedit Iacchus

Crinali florens hedera, quem Parthica uelat

Tigris et auratos in nodum colligit ungues;

Ebria Maeonius firmat uestigia thyrsus.

20

Di, quibus innumerum uacui famulatur Auerni

Vulgus iners, opibus quorum donatur auaris

Quidquid in orbe perit, quos Styx liuentibus ambit

Interfusa uadis et quos fumantia torquens

Aequora gurgitibus Phlegethon perlustrat anhelis:

25

Vos mihi sacrarum penetralia pandite rerum

Et uestri secreta poli: qua lampade Ditem

Flexit Amor; quo ducta ferox Proserpina raptu

Possedit dotale Chaos quantasque per oras

Sollicito genetrix errauerit anxia cursu;

30

Vnde datae populis fruges et glande relicta

Cesserit inuentis Dodonia quercus aristis.

Dux Erebi quondam tumidas exarsit in iras

Proelia moturus superis quod solus egeret

Conubiis sterilesque diu consumeret annos

35

Inpatiens nescire torum nullasque mariti

Inlecebras nec dulce patris cognoscere nomen.

Iam quaecumque latent ferali monstra barathro

In turmas aciemque ruunt contraque Tonantem

Coniurant Furiae, crinitaque sontibus hydris

40

Tisiphone quatiens infausto lumine pinum

Armatos ad castra uocat pallentia Manes.

Paene reluctatis iterum pugnantia rebus

Rupissent elementa fidem penitusque reuulso

Carcere laxatis pubes Titania uinclis

45

Vidisset caeleste iubar rursusque cruentus

Aegaeon positis aucto de corpore nodis

Obuia centeno uexasset fulmina motu.

Sed Parcae uetuere minas orbique timentes

Ante pedes soliumque ducis fudere seueram

50

Canitiem genibusque suas cum supplice fletu

Admouere manus: quarum sub iure tenentur

Omnia, quae seriem fatorum pollice ducunt

Longaque ferratis euoluunt saecula fusis.

Prima fero Lachesis clamabat talia regi

55

Incultas dispersa comas: 'o maxime noctis

Arbiter umbrarumque potens, cui nostra laborant

Stamina, qui finem cunctis et semina praebes

Nascendique uices alterna morte rependis,

Qui uitam letumque regis (nam quidquid ubique

60

Gignit materies, hoc te donante creatur

Debeturque tibi, certisque ambagibus aeui

Rursus corporeos animae mittuntur in artus):

Ne pete firmatas pacis dissoluere leges

Quas dedimus neuitque colus, neu foedera fratrum

65

Ciuili conuerte tuba. cur impia tollis

Signa? quid incestis aperis Titanibus auras?

Posce Iouem; dabitur coniunx.' Vix illa; pepercit

Erubuitque preces animusque relanguit atrox

Quamuis indocilis flecti: ceu turbine rauco

70

Cum grauis armatur Boreas, glacieque niuali

Hispidus et Getica concretus grandine pinnas

flare cupit† pelagus siluas camposque sonoro

Flamine rapturus; si forte aduersus aenos

Aeolus obiecit postes, uanescit inanis

75

Impetus et fractae redeunt in claustra procellae.

Tum Maia genitum, qui feruida dicta reportet,

Imperat acciri. Cyllenius adstitit ales

Somniferam quatiens uirgam tectusque galero.

Ipse rudi fultus solio nigraque uerendus

80

Maiestate sedet: squalent inmania foedo

Sceptra situ; sublime caput maestissima nubes

Asperat et dirae riget inclementia formae;

Horrorem dolor augebat. tum talia celso

Ore tonat (tremefacta silent dicente tyranno

85

Atria; latratum triplicem conpescuit ingens

Ianitor et presso lacrimarum fonte resedit

Cocytos tacitisque Acheron obmutuit undis

Et Phlegethonteae requierunt murmura ripae):

'Atlantis Tegeaee nepos, commune profundis

90

Et superis numen, qui fas per limen utrumque

Solus habes geminoque facis commercia mundo,

I celer et proscinde Notos et iussa superbo

Redde Ioui: 'tantumne tibi, saeuissime frater,

In me iuris erit? sic nobis noxia uires

95

Cum caelo fortuna tulit? num robur et arma

Perdidimus, si rapta dies? an forte iacentes

Ignauosque putas quod non Cyclopia tela

Stringimus aut uacuas tonitru deludimus aures?

Nonne satis uisum grati quod luminis expers

100

Tertia supremae patior dispendia sortis

Informesque plagas, cum te laetissimus ornet

Signifer et uario cingant splendore Triones,

Sed thalamis etiam prohibes? Nereia glauco

Neptunum gremio conplectitur Amphitrite;

105

Te consanguineo recipit post fulmina fessum

Iuno sinu. quid enim narrem Latonia furta,

Quid Cererem magnamque Themin? tibi tanta creandi

Copia; te felix natorum turba coronat.

Ast ego deserta maerens inglorius aula

110

Inplacidas nullo solabor pignore curas?

Non adeo toleranda quies. primordia testor

Noctis et horrendae stagna intemerata paludis:

Si dictis parere negas, patefacta ciebo

Tartara, Saturni ueteres laxabo catenas,

115

Obducam tenebris solem, conpage soluta

Lucidus umbroso miscebitur axis Auerno.''

Vix ea fatus erat, iam nuntius astra tenebat.

Audierat mandata Pater secumque uolutat

Diuersos ducens animos, quae tale sequatur

120

Coniugium Stygiosque uelit pro sole recessus.

Certa requirenti tandem sententia sedit.

Aetnaeae Cereri proles optata uirebat

Vnica nec tribuit subolem Lucina secundam

Fessaque post primos haeserunt uiscera partus;

125

Infecunda quidem, sed cunctis altior extat

Matribus et numeri damnum Proserpina pensat.

Hanc fouet, hanc sequitur; uitulam non blandius ambit

Torua parens, pedibus quae nondum proterit arua

Nec noua lunatae curuauit germina frontis.

130

Iam uicina toro plenis adoleuerat annis

Virginitas, tenerum iam pronuba flamma pudorem

Sollicitat mixtaque tremit formidine uotum.

Personat aula procis: pariter pro uirgine certant

Mars clipeo melior, Phoebus praestantior arcu;

135

Mars donat Rhodopen, Phoebus largitur Amyclas

Et Delon Clariosque lares; hinc aemula Iuno,

Hinc poscit Latona nurum. despexit utrumque

Flaua Ceres raptusque timens (heu caeca futuri!)

[Commendat Siculis furtim sua pignora terris

140

Infidis Laribus natam commisit alendam]

Aethera deseruit Siculasque relegat in oras

Ingenio confisa loci. Trinacria quondam

Italiae pars una fuit, sed pontus et aetas

Mutauere situm. rupit confinia Nereus

145

Victor et abscissos interluit aequore montes

Paruaque cognatas prohibent discrimina terras.

Nunc illam socia raptam tellure trisulco

Opponit natura mari: caput inde Pachyni

Respuit Ionias praetentis rupibus iras;

150

Hinc latrat Gaetula Thetis Lilybaeaque pulsat

Bracchia consurgens; hinc indignata teneri

Concutit obiectum rabies Tyrrhena Pelorum.

In medio scopulis se porrigit Aetna perustis,

Aetna Giganteos numquam tacitura triumphos,

155

Enceladi bustum, qui saucia terga reuinctus

Spirat inexhaustum flagranti uulnere sulphur

Et quotiens detractat onus ceruice rebelli

In dextrum laeuumque latus, tunc insula fundo

Vellitur et dubiae nutant cum moenibus urbes.

160

Aetnaeos apices solo cognoscere uisu,

Non aditu temptare licet. pars cetera frondet

Arboribus, nullo teritur cultore cacumen.

Nunc uomit indigenas nimbos piceaque grauatum

Foedat nube diem, nunc molibus astra lacessit

165

Terrificis damnisque suis incendia nutrit.

Sed quamuis nimio feruens exuberet aestu,

Scit niuibus seruare fidem pariterque fauillis:

Durescit glacies tanti secura uaporis,

Arcano defensa gelu, fumoque fideli

170

Lambit contiguas innoxia flamma pruinas.

Quae scopulos tormenta rotant? quae tanta cauernas

Vis glomerat? quo fonte ruit Vulcanius amnis?

Siue quod obicibus discurrens uentus opertis

Offenso rimosa furit per saxa meatu,

175

Dum scrutatur iter, libertatemque reposcens

Putria multiuagis populatur flatibus antra;

Seu mare sulphurei ductum per uiscera montis

Oppressis ignescit aquis et pondera librat.

Hic ubi seruandum mater fidissima pignus

180

Abdidit, ad Phrygios tendit secura penates

Turrigeramque petit Cybelen sinuosa draconum

Membra regens, uolucri qui peruia nubila tractu

Signant et placidis umectant frena uenenis:

Frontem crista tegit; pingunt maculosa uirentes

185

Terga notae; rutilum squamis intermicat aurum.

Nunc spiris Zephyros tranant, nunc arua uolatu

Inferiore secant. cano rota puluere labens

Sulcatam fecundat humum: flauescit aristis

Orbita; surgentes condunt uestigia culmi;

190

Vestit iter comitata seges. Iam linquitur Aetna

Totaque decrescit refugo Trinacria uisu.

Heu quotiens praesaga mali uiolauit oborto

Rore genas, quotiens oculos ad tecta retorsit

Talia uoce mouens: 'salue, gratissima tellus,

195

Quam nos praetulimus caelo: tibi gaudia nostri

Sanguinis et caros uteri commendo labores.

Praemia digna manent: nullos patiere ligones

Et nullo rigidi uersabere uomeris ictu;

Sponte tuus florebit ager; cessante iuuenco

200

Ditior oblatas mirabitur incola messes.'

Sic ait et fuluis tetigit serpentibus Iden.

Hic sedes augusta deae templique colendi

Religiosa silex, densis quam pinus opacat

Frondibus et nulla lucos agitante procella

205

Stridula coniferis modulatur carmina ramis.

Terribiles intus thiasi uaesanaque mixto

Concentu delubra gemunt; ululatibus Ide

Bacchatur; tumidas inclinant Gargara siluas.

Postquam uisa Ceres, mugitum tympana frenant;

210

Conticuere chori; Corybas non inpulit ensem;

Non buxus, non aera sonant blandasque leones

Summisere iubas. adytis gauisa Cybele

Exilit et pronas intendit ad oscula turres.

Viderat haec dudum summa speculatus ab arce

215

Iuppiter ac Veneri mentis penetralia nudat:

'Curarum, Cytherea, tibi secreta fatebor.

Candida Tartareo nuptum Proserpina regi

Iam pridem decreta dari; sic Atropos urget,

Sic cecinit longaeua Themis. nunc matre remota

220

Rem peragi tempus. fines inuade Sicanos

Et Cereris prolem patulis inludere campis,

Crastina puniceos cum lux detexerit ortus,

Coge tuis armata dolis, quibus urere cuncta,

Me quoque saepe soles. cur ultima regna quiescunt?

225

Nulla sit immunis regio nullumque sub umbris

Pectus inaccensum Veneri. iam tristis Erinys

Sentiat ardores; Acheron Ditisque seueri

Ferrea lasciuis mollescant corda sagittis.'

Adcelerat praecepta Venus iussuque parentis

230

Pallas et inflexo quae terret Maenala cornu

Addunt se comites. diuino semita gressu

Claruit, augurium qualis laturus iniquum

Praepes sanguineo delabitur igne cometes

Prodigiale rubens: non illum nauita tuto,

235

Non impune uident populi, sed crine minaci

Nuntiat aut ratibus uentos aut urbibus hostes.

Deuenere locum, Cereris quo tecta nitebant

Cyclopum formata manu: stant ardua ferro

Moenia, ferrati postes, inmensaque nectit

240

Claustra chalybs. nullum tanto sudore Pyragmon

Nec Steropes construxit opus: non talibus umquam

Spirauere Notis animae nec flumine tanto

Incoctum maduit lassa fornace metallum.

Atria cingit ebur; trabibus solidatur aenis

245

Culmen et in celsas surgunt electra columnas.

Ipsa domum tenero mulcens Proserpina cantu

Inrita texebat rediturae munera matri.

Hic elementorum seriem sedesque paternas

Insignibat acu, ueterem qua lege tumultum

250

Discreuit Natura parens et semina iustis

Discessere locis: quidquid leue, fertur in altum;

In medium grauiora cadunt; incanduit aer;

Egit flamma polum; fluxit mare; terra pependit.

Nec color unus inest: stellas accendit in auro,

255

Ostro fundit aquas. attollit litora gemmis

Filaque mentitos iamiam caelantia fluctus

Arte tument. credas inlidi cautibus algam

Et raucum bibulis inserpere murmur harenis.

Addit quinque plagas: mediam subtegmine rubro

260

Obsessam feruore notat; squalebat inustus

Limes et adsiduo sitiebant stamina sole;

Vitales utrimque duas, quas mitis oberrat

Temperies habitanda uiris; tum fine supremo

Torpentes traxit geminas brumaque perenni

265

Foedat et aeterno contristat frigore telas.

Nec non et patrui pingit sacraria Ditis

Fatalesque sibi Manes; nec defuit omen,

Praescia nam subitis maduerunt fletibus ora.

Coeperat et uitreis summo iam margine texti

270

Oceanum sinuare uadis; sed cardine uerso

Cernit adesse deas inperfectumque laborem

Deserit et niueos infecit purpura uultus

Per liquidas succensa genas castaeque pudoris

Inluxere faces: non sic decus ardet eburnum

275

Lydia Sidonio quod femina tinxerit ostro.

Merserat unda diem; sparso nox umida somno

Languida caeruleis inuexerat otia bigis,

Iamque uiam Pluto superas molitur ad auras

Germani monitu. toruos inuisa iugales

280

Allecto temone ligat, qui pascua mandunt

Cocyti pratisque Erebi nigrantibus errant

Stagnaque tranquillae potantes marcida Lethes

Aegra soporatis spumant obliuia linguis:

Orphnaeus crudele micans Cthoniusque sagitta

285

Ocior et Stygii sublimis gloria Nycteus

Armenti Ditisque nota signatus Alastor.

Stabant ante fores iuncti saeuumque fremebant

Crastina uenturae spectantes gaudia praedae.

1

primus secuit qui

secuit qui primus A₁ J₃ F₂ L₃ A₂

secuit primus qui F₁ P₅ J₄ Z