Praefatio
Maior Scipiades, Italis qui solus ab oris
In proprium uertit Punica bella caput,
Non sine Pieriis exercuit artibus arma:
Semper erat uatum maxima cura duci.
5
Gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas;
Carmen amat quisquis carmine digna gerit.
Ergo seu patriis primaeuus manibus ultor
Subderet Hispanum legibus Oceanum,
Seu Tyrias certa fracturus cuspide uires
10
Inferret Libyco signa tremenda mari,
Haerebat doctus lateri castrisque solebat
Omnibus in medias Ennius ire tubas.
Illi post lituos pedites fauere canenti
Laudauitque noua caede cruentus eques.
15
Cumque triumpharet gemina Carthagine uicta
(Hanc uindex patri uicerat, hanc patriae),
Cum longi Libyam tandem post funera belli
Ante suas maestam cogeret ire rotas:
Aduexit reduces secum Victoria Musas
20
Et sertum uati Martia laurus erat.
Noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter
Hannibal antiquo saeuior Hannibale,
Te mihi post quintos annorum Roma recursus
Reddidit et uotis iussit adesse suis.
Quem populi plausu, procerum quem uoce petebas,
Aspice, Roma, uirum. iam tempora desine longae
Dinumerare uiae uisoque assurgere semper
Puluere: non dubiis ultra torquebere uotis.
5
Totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,
Spe maior, fama melior. uenerare curulem,
Quae tibi restituit fasces; complectere dextram,
Sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit.
Excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur
10
Imperii, cuius libratur sensibus orbis.
Os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro,
Cerne libens: hic est felix bellator ubique,
Defensor Libyae, Rheni pacator et Histri.
Ostentare suos prisco si more labores
15
Et gentes cuperet uulgo monstrare subactas,
Certassent utroque pares a cardine laurus:
Haec Alamannorum spoliis, Australibus illa
Ditior exuuiis; illinc flauente Sygambri
Caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent.
20
Ipse albis ueheretur equis currumque secutus
Laurigerum festo fremuisset carmine miles.
Hi famulos traherent reges; hi facta metallo
Oppida uel montes captiuaque flumina ferrent.
Hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes;
25
Inde catenato gemeret Germania Rheno.
Sed non immodicus proprii iactator honoris
Consul, Roma, tuus. non illum praemia tantum
Quam labor ipse iuuat; strepitus fastidit inanes
Inque animis hominum pompa meliore triumphat.
30
Non alium certe Romanae clarius arces
Suscepere ducem, nec cum cedente rediret
Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru
Pellaeae domitor Paullus conscenderet aulae.
Nec similis Latias patefecit gloria portas
35
Post Numidas Mario, post classica Martis Eoi
Pompeio. nulli pars aemula defuit umquam,
Quae grauis obstreperet laudi, stimulisque malignis
Facta sequebatur quamuis ingentia liuor:
Solus hic inuidiae fines uirtute reliquit
40
Humanumque modum. quis enim liuescere possit,
Quod numquam pereant stellae? quod Iuppiter olim
Possideat caelum? quod nouerit omnia Phoebus?
Est aliquod meriti spatium, quod nulla furentis
Inuidiae mensura capit. ductoribus illis
45
Praeterea diuersus erat fauor: aequior ille
Patribus inuisus plebi; popularibus illi
Munito studiis languebat gratia patrum.
Omnis in hoc uno uariis discordia cessit
Ordinibus; laetatur eques plauditque senator
50
Votaque patricio certant plebeia fauori.
O felix seruata uocat quem Roma parentem!
O mundi communis amor, cui militat omnis
Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,
Cuius et aduentum crebris petiere Quirites
55
Vocibus et genero meruit praestante senatus!
Non sic uirginibus flores, non frugibus imbres,
Prospera non fessis optantur flamina nautis,
Vt tuus aspectus populo. quae numine tanto
Litora fatidicas attollunt Delia laurus,
60
Venturi quotiens affulsit Apollinis arcus?
Quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit
Lydia, cum domitis apparuit Euhius Indis?
Nonne uides et plebe uias et tecta latere
Matribus? his, Stilicho, cunctis inopina reluxit
65
Te uictore salus! septem circumspice montes,
Qui solis radios auri fulgore lacessunt,
Indutosque arcus spoliis aequataque templa
Nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.
Quantum profueris, quantam seruaueris urbem,
70
Attonitis metire oculis. haec fabula certe
Cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.
Mos erat in ueterum castris, ut tempora quercu
Velaret, ualidis fuso qui uiribus hoste
Casurum potuit morti subducere ciuem.
75
At tibi quae poterit pro tantis ciuica reddi
Moenibus? aut quantae pensabunt facta coronae?
Nec solam populi uitam debere fatetur
Armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset
Lucis honoratae fructus, uenerabile famae
80
Pondus et amissas uires et regna recepit.
Iam non praetumidi supplex Orientis ademptam
Legatis poscit Libyam famulosue precatur
(Dictu turpe) suos: sed robore freta Gabino
Te duce Romana tandem se uindicat ira.
85
Ipsa iubet signis bellaturoque togatus
Imperat et spectant aquilae decreta senatus.
Ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem
Obtulit ultori fastosque ornare coegit.
Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit
90
Saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet;
Seque etiam creuisse uidet. quis Gallica rura,
Quis meminit Latio Senonum seruisse ligones?
Aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto
Vexit Lingonico sudatas uomere messes?
95
Illa seges non auxilium modo praebuit urbi,
Sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:
Admonuit dominae gentes instarque tropaei
Rettulit ignotum gelidis uectigal ab oris.
Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini,
100
Rectores Libyae populo quod iudice pallent
Et post emeritas moderator quisque secures
Discrimen letale subit, quid Poenus arator
Intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.
Ardua qui late terris responsa dedere,
105
Hic trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper,
Cernunt rostra reos. cani uirtutibus aeui
Materiam pandit Stilicho populumque uetusti
Culminis immemorem dominandi rursus in usum
Excitat, ut magnos calcet metuendus honores,
110
Pendat iustitia crimen, pietate remittat
Errorem purosque probet damnetque nocentes
Et patrias iterum clemens exerceat artes.
Fallitur egregio quisquis sub principe credit
Seruitium. numquam libertas gratior extat
115
Quam sub rege pio. quos praeficit ipse regendis
Rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit
Conceditque libens, meritis seu praemia poscant
Seu punire uelint. posito iam purpura fastu
De se iudicium non indignatur haberi.
120
Sic docuit regnare socer, sic cauta iuuentae
Frena dedit, teneros sic moribus induit annos
Verior Augusti genitor, fiducia belli,
Pacis consilium: per quem squalore remoto
Pristina Romuleis infloruit artibus aetas,
125
Per quem fracta diu translataque paene potestas
Non oblita sui seruilibus exulat aruis,
In proprium sed ducta larem uictricia reddit
Fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim,
Auspiciis capitique errantia membra reponit.
130
Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,
Qua nihil in terris complectitur altius aether,
Cuius nec spatium uisus nec corda decorem
Nec laudem uox ulla capit; quae luce metalli
Aemula uicinis fastigia conserit astris;
135
Quae septem scopulis zonas imitatur Olympi;
Armorum legumque parens quae fundit in omnes
Imperium primique dedit cunabula iuris.
Haec est exiguis quae finibus orta tetendit
In geminos axes paruaque a sede profecta
140
Dispersit cum sole manus. haec obuia fatis
Innumeras uno gereret cum tempore pugnas,
Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes
Et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,
Numquam succubuit damnis et territa nullo
145
Vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat
Et, cum iam premerent flammae murumque feriret
Hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos
Nec stetit Oceano remisque ingressa profundum
Vincendos alio quaesiuit in orbe Britannos.
150
Haec est in gremium uictos quae sola recepit
Humanumque genus communi nomine fouit
Matris, non dominae ritu, ciuesque uocauit
Quos domuit nexuque pio longinqua reuinxit.
Huius pacificis debemus moribus omnes,
155
Quod ueluti patriis regionibus utitur hospes;
Quod sedem mutare licet; quod cernere Thulen
Lusus et horrendos quondam penetrare recessus;
Quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem;
Quod cuncti gens una sumus. nec terminus umquam
160
Romanae dicionis erit, nam cetera regna
Luxuries uitiis odiisque superbia uertit:
Sic male sublimes fregit Spartanus Athenas
Atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit
Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;
165
Subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse
Romanis. haec auguriis firmata Sibyllae,
Haec sacris animata Numae. huic fulmina uibrat
Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone uelat.
Arcanas huc Vesta faces, huc orgia Bacchus
170
Transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;
Huc defensurus morbos Epidaurius hospes
Reptauit placido tractu, uectumque per undas
Insula Paeonium texit Tiberina draconem.
Hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,
175
Protegis hanc clipeo patriam regumque ducumque
Praecipueque tuam. dedit haec exordia lucis
Eucherio puerumque ferens hic regia mater
Augusto monstrauit auo; laetatus at ille
Sustulit in Tyria reptantem ueste nepotem,
180
Romaque uenturi gaudebat praescia fati,
Quod te iam tanto meruisset pignore ciuem.
Nec tamen ingratum nec, qui benefacta referre
Nesciat, hunc credas populum. si uoluere priscos
Annales libeat: quotiens hic proelia sumpsit
185
Pro sociis! quotiens dono concessit amicis
Regibus Ausonio quaesitas sanguine terras!
Publica sed numquam tanto se gratia fudit
Adsensu: quis enim princeps non omnibus egit
Obsequiis dominum sese patremque uocari,
190
Quod tibi continuis resonant conuexa diebus?
Macte nouis consul titulis! Mauortia plebes
Te dominum Bruto non indignante fatetur
Et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta
Libertas Romana pati, Stilichonis amori
195
Detulit. exultant auidi, quocumque decorus
Conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt
Nec uaga dilecto satiantur lumina uultu:
Seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,
Seu celebres ludos, solio seu fultus eburno
200
Cingas iure forum, denso seu turbine uulgi
Circumfusa tuae conscendant rostra secures.
Quae uero procerum uoces, quam certa fuere
Gaudia, cum totis exsurgens ardua pennis
Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes!
205
O palma uiridi gaudens et amica tropaeis
Custos imperii uirgo, quae sola mederis
Vulneribus nullumque doces sentire laborem,
Seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae
Seu magis aestiuo sedes uicina Leoni,
210
Seu sceptrum sublime Iouis seu Palladis ambis
Aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,
Adsis perpetuum Latio uotisque senatus
Adnue, diua, tui. Stilicho tua saepius ornet
Limina teque simul rediens in castra reducat.
215
Hunc bellis comitare fauens, hunc redde togatum
Consiliis. semper placidis te moribus egit
Seruauitque piam uictis nec polluit umquam
Laurum saeuitia. ciues nec fronte superba
Despicit aut trepidam uexat legionibus urbem;
220
Sed uerus patriae consul cessantibus armis
Contentus lictore uenit nec inutile quaerit
Ferri praesidium solo munitus amore.
Magnarum nec parcus opum geminare profundas
Distulit impensas, sed post miracula castris
225
Edita uel genero Romae maiora reseruat.
Auratos Rhodiis imbres nascente Minerua
Indulsisse Iouem perhibent, Bacchoque paternum
Iam pulsante femur mutatus palluit Hermus
In pretium, uotique famem passurus auari
230
Ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro;
Fabula seu uerum canitur: tua copia uicit
Fontem Hermi tactumque Midae pluuiamque Tonantis.
Obscurat ueteres obscurabitque futuros
Par donis armisque manus: si solueret ignis
235
Quot dedit immanes uili pro pondere massas
Argenti, potuere lacus et flumina fundi.
Nec tibi, quae pariter siluis dominaris et astris,
Exiguam Stilicho mouit, Latonia, curam:
Tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras
240
Illustrare feris summoque in uertice rupis
Alpinae socias arcu cessante pudicas
Et pharetratarum comitum inuiolabile cogis
Concilium. ueniunt umeros et brachia nudae
Armataeque manus iaculis et terga sagittis,
245
Incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora
Puluerulenta rubent, sexum nec cruda fatetur
Virginitas; sine lege comae; duo cingula uestem
Crure tenus pendere uetant. praecedit amicas
Flaua Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo
250
Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.
Ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida
Et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.
Iungunt se geminae metuenda feris Hecaerge
Et soror, optatum numen uenantibus, Opis
255
Progenitae Scythia: diuas nemorumque potentes
Fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.
Hae septem uenere duces; exercitus alter
Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,
Centum Taygeti, centum de uertice Cynthi
260
Et totidem casto genuit quas flumine Ladon.
Has ubi collectas uidit, sic Delia coepit:
"O sociae, mecum thalami quae iura perosae
Virgineo gelidos percurritis agmine montes,
Cernitis ut Latio superi communibus ornent
265
Hunc annum studiis? quantos Neptunus equorum
Donet ab orbe greges? laudi quod nulla canendae
Fratris plectra uacent? nostram quoque sentiat idem
Quam meritis debemus opem. non spicula poscit
Iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris,
270
Omnis et a solitis noster uenatibus arcus
Temperet; in solam cruor hic seruetur harenam.
Retibus et clatris dilata morte tenendae
Ducendaeque ferae. cupidas arcete sagittas;
Consulis in plausum casuris parcite monstris.
275
Acceleret diuisa manus: mihi cursus anhelas
Tenditur ad Syrtes, mecum Dictynna Lycaste
Et comes Opis eat; steriles iuuat ire per aestus:
Namque feras aliis tellus Maurusia donum
Praebuit, huic soli debet sed uicta tributum.
280
Dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos,
Europae uos interea perquirite saltus
Et scopulos. posita ludat formidine pastor
Securisque canat Stilichonem fistula siluis.
Pacet muneribus montes qui legibus urbes."
285
Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe
Trans pelagus; cerui currum subiere iugales,
Quos decus esse deae primi sub limine caeli
Roscida fecundis concepit Luna cauernis:
Par nitor intactis niuibus; frons discolor auro
290
Germinat et spatio summas aequantia fagos
Cornua ramoso surgunt procera metallo.
Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste
Auratasque plagas, immortalesque Molossi
Latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.
295
Quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis
Diuersa regione ruunt ducitque cohortem
Quaeque suam. uariae formis et gente sequuntur
Ingenioque canes. illae grauioribus aptae
Morsibus. hae pedibus celeres, hae nare sagaces,
300
Hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae
Magnaque taurorum fracturae colla Britannae.
Dalmatiae lucos abruptaque brachia Pindi
Sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica cingis
Lustra, Leontodame, Germanorumque paludes
305
Eruis et si quis defensus harundine Rheni
Vastus aper nimio dentes curuauerat aeuo.
Nubiferas Alpes Appenninique recessus
Garganique niues Hecaerge prompta fatigat.
Speluncas canibus Thero rimatur Hiberas
310
Informesque cauis ursos detrudit ab antris,
Quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus
Non satiauit aquis et quos iam frigore segnes
Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.
Cyrnaeis Siculisque iugis uenata uirago
315
Nebrophone ceruos aliasque in uincula cogit
Non saeuas pecudes, sed luxuriantis harenae
Delicias, pompam nemorum. Quodcumque tremendum
Dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu
Aut rigidum saetis, capitur decus omne timorque
320
Siluarum. non cauta latent, non mole resistunt
Fortia, non uolucri fugiunt pernicia cursu.
Haec laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur
Ilignis domibus. fabri nec tigna polire
Sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis
325
Frondentes caueae. ratibus pars ibat onustis
Per freta uel fluuios: exsanguis dextera torpet
Remigis et propriam metuebat nauita mercem.
Per terram pars ducta rotis, longoque morantur
Ordine plaustra uias montanis plena triumphis
330
Et fera sollicitis uehitur captiua iuuencis,
Explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi
Conspexere boues, pauidi temone recedunt.
Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris
Legerat eximios Phoebi germana leones,
335
Hesperidas qui saepe fugant uentoque citatis
Terrificant Atlanta iubis armentaque longe
Vastant Aethiopum quorumque impune fragosa
Murmura pastorum numquam uenere per aures.
Non illos taedae ardentes, non strata superne
340
Lapsuro uirgulta solo, non uocibus haedi
Pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;
Vltro se uoluere capi gaudentque uideri
Tantae praeda deae. respirant pascua tandem;
Agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.
345
Tum uirides pardos et cetera colligit Austri
Prodigia immanesque simul Latonia dentes,
Qui secti ferro in tabulas auroque micantes
Inscripti rutilum caelato consule nomen
Per proceres et uulgus eant. stupor omnibus Indis
350
Plurimus ereptis elephas inglorius errat
Dentibus: insedit nigra ceruice gementum
Et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis
Stirpibus auulsis patulos exarmat hiatus.
Ipsos quin etiam nobis miracula uellet
355
Ducere: sed pigra cunctari mole ueretur.
Tyrrhenas fetus Libycos amplexa per undas
Classis torua sonat, caudamque in puppe retorquens
Ad proram iacet usque leo: uix subleuat unum
Tarda ratis! fremitus stagnis auditur in imis
360
Cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus
Confert monstra suis et non aequare fatetur.
Aequora sic uictor quotiens per rubra Lyaeus
Nauigat, intorquet clauum Silenus et acres
Assudant tonsis Satyri taurinaque pulsu
365
Baccharum Bromios inuitant tympana remos:
Transtra ligant hederae, malum circumflua uestit
Pampinus, antennis illabitur ebria serpens,
Perque mero madidos currunt saliuntque rudentes
Lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.