Praefatio

Maior Scipiades, Italis qui solus ab oris

      In proprium uertit Punica bella caput,

Non sine Pieriis exercuit artibus arma:

      Semper erat uatum maxima cura duci.

5

Gaudet enim uirtus testes sibi iungere Musas;

      Carmen amat quisquis carmine digna gerit.

Ergo seu patriis primaeuus manibus ultor

      Subderet Hispanum legibus Oceanum,

Seu Tyrias certa fracturus cuspide uires

10

      Inferret Libyco signa tremenda mari,

Haerebat doctus lateri castrisque solebat

      Omnibus in medias Ennius ire tubas.

Illi post lituos pedites fauere canenti

      Laudauitque noua caede cruentus eques.

15

Cumque triumpharet gemina Carthagine uicta

      (Hanc uindex patri uicerat, hanc patriae),

Cum longi Libyam tandem post funera belli

      Ante suas maestam cogeret ire rotas:

Aduexit reduces secum Victoria Musas

20

      Et sertum uati Martia laurus erat.

Noster Scipiades Stilicho, quo concidit alter

      Hannibal antiquo saeuior Hannibale,

Te mihi post quintos annorum Roma recursus

      Reddidit et uotis iussit adesse suis.

 

Quem populi plausu, procerum quem uoce petebas,

Aspice, Roma, uirum. iam tempora desine longae

Dinumerare uiae uisoque assurgere semper

Puluere: non dubiis ultra torquebere uotis.

5

Totus adest oculis, aderat qui mentibus olim,

Spe maior, fama melior. uenerare curulem,

Quae tibi restituit fasces; complectere dextram,

Sub iuga quae Poenos iterum Romana redegit.

Excipe magnanimum pectus, quo frena reguntur

10

Imperii, cuius libratur sensibus orbis.

Os sacrum, quod in aere colis, miraris in auro,

Cerne libens: hic est felix bellator ubique,

Defensor Libyae, Rheni pacator et Histri.

Ostentare suos prisco si more labores

15

Et gentes cuperet uulgo monstrare subactas,

Certassent utroque pares a cardine laurus:

Haec Alamannorum spoliis, Australibus illa

Ditior exuuiis; illinc flauente Sygambri

Caesarie, nigris hinc Mauri crinibus irent.

20

Ipse albis ueheretur equis currumque secutus

Laurigerum festo fremuisset carmine miles.

Hi famulos traherent reges; hi facta metallo

Oppida uel montes captiuaque flumina ferrent.

Hinc Libyci fractis lugerent cornibus amnes;

25

Inde catenato gemeret Germania Rheno.

Sed non immodicus proprii iactator honoris

Consul, Roma, tuus. non illum praemia tantum

Quam labor ipse iuuat; strepitus fastidit inanes

Inque animis hominum pompa meliore triumphat.

30

Non alium certe Romanae clarius arces

Suscepere ducem, nec cum cedente rediret

Fabricius Pyrrho nec cum Capitolia curru

Pellaeae domitor Paullus conscenderet aulae.

Nec similis Latias patefecit gloria portas

35

Post Numidas Mario, post classica Martis Eoi

Pompeio. nulli pars aemula defuit umquam,

Quae grauis obstreperet laudi, stimulisque malignis

Facta sequebatur quamuis ingentia liuor:

Solus hic inuidiae fines uirtute reliquit

40

Humanumque modum. quis enim liuescere possit,

Quod numquam pereant stellae? quod Iuppiter olim

Possideat caelum? quod nouerit omnia Phoebus?

Est aliquod meriti spatium, quod nulla furentis

Inuidiae mensura capit. ductoribus illis

45

Praeterea diuersus erat fauor: aequior ille

Patribus inuisus plebi; popularibus illi

Munito studiis languebat gratia patrum.

Omnis in hoc uno uariis discordia cessit

Ordinibus; laetatur eques plauditque senator

50

Votaque patricio certant plebeia fauori.

O felix seruata uocat quem Roma parentem!

O mundi communis amor, cui militat omnis

Gallia, quem regum thalamis Hispania nectit,

Cuius et aduentum crebris petiere Quirites

55

Vocibus et genero meruit praestante senatus!

Non sic uirginibus flores, non frugibus imbres,

Prospera non fessis optantur flamina nautis,

Vt tuus aspectus populo. quae numine tanto

Litora fatidicas attollunt Delia laurus,

60

Venturi quotiens affulsit Apollinis arcus?

Quae sic aurifero Pactoli fonte tumescit

Lydia, cum domitis apparuit Euhius Indis?

Nonne uides et plebe uias et tecta latere

Matribus? his, Stilicho, cunctis inopina reluxit

65

Te uictore salus! septem circumspice montes,

Qui solis radios auri fulgore lacessunt,

Indutosque arcus spoliis aequataque templa

Nubibus et quidquid tanti struxere triumphi.

Quantum profueris, quantam seruaueris urbem,

70

Attonitis metire oculis. haec fabula certe

Cuncta forent, si Poenus adhuc incumberet Austro.

Mos erat in ueterum castris, ut tempora quercu

Velaret, ualidis fuso qui uiribus hoste

Casurum potuit morti subducere ciuem.

75

At tibi quae poterit pro tantis ciuica reddi

Moenibus? aut quantae pensabunt facta coronae?

Nec solam populi uitam debere fatetur

Armis Roma tuis; sed, quo iucundior esset

Lucis honoratae fructus, uenerabile famae

80

Pondus et amissas uires et regna recepit.

Iam non praetumidi supplex Orientis ademptam

Legatis poscit Libyam famulosue precatur

(Dictu turpe) suos: sed robore freta Gabino

Te duce Romana tandem se uindicat ira.

85

Ipsa iubet signis bellaturoque togatus

Imperat et spectant aquilae decreta senatus.

Ipsa tibi trabeas ultro dedit, ipsa curulem

Obtulit ultori fastosque ornare coegit.

Nil perdit decoris prisci nec libera quaerit

90

Saecula, cum donet fasces, cum proelia mandet;

Seque etiam creuisse uidet. quis Gallica rura,

Quis meminit Latio Senonum seruisse ligones?

Aut quibus exemplis fecunda Thybris ab Arcto

Vexit Lingonico sudatas uomere messes?

95

Illa seges non auxilium modo praebuit urbi,

Sed fuit indicio, quantum tibi, Roma, liceret:

Admonuit dominae gentes instarque tropaei

Rettulit ignotum gelidis uectigal ab oris.

Hoc quoque maiestas augescit plena Quirini,

100

Rectores Libyae populo quod iudice pallent

Et post emeritas moderator quisque secures

Discrimen letale subit, quid Poenus arator

Intulerit, madidus quantum transmiserit Auster.

Ardua qui late terris responsa dedere,

105

Hic trepidant humiles; tremuit quos Africa nuper,

Cernunt rostra reos. cani uirtutibus aeui

Materiam pandit Stilicho populumque uetusti

Culminis immemorem dominandi rursus in usum

Excitat, ut magnos calcet metuendus honores,

110

Pendat iustitia crimen, pietate remittat

Errorem purosque probet damnetque nocentes

Et patrias iterum clemens exerceat artes.

Fallitur egregio quisquis sub principe credit

Seruitium. numquam libertas gratior extat

115

Quam sub rege pio. quos praeficit ipse regendis

Rebus, ad arbitrium plebis patrumque reducit

Conceditque libens, meritis seu praemia poscant

Seu punire uelint. posito iam purpura fastu

De se iudicium non indignatur haberi.

120

Sic docuit regnare socer, sic cauta iuuentae

Frena dedit, teneros sic moribus induit annos

Verior Augusti genitor, fiducia belli,

Pacis consilium: per quem squalore remoto

Pristina Romuleis infloruit artibus aetas,

125

Per quem fracta diu translataque paene potestas

Non oblita sui seruilibus exulat aruis,

In proprium sed ducta larem uictricia reddit

Fata solo fruiturque iterum, quibus haeserat olim,

Auspiciis capitique errantia membra reponit.

130

Proxime dis consul, tantae qui prospicis urbi,

Qua nihil in terris complectitur altius aether,

Cuius nec spatium uisus nec corda decorem

Nec laudem uox ulla capit; quae luce metalli

Aemula uicinis fastigia conserit astris;

135

Quae septem scopulis zonas imitatur Olympi;

Armorum legumque parens quae fundit in omnes

Imperium primique dedit cunabula iuris.

Haec est exiguis quae finibus orta tetendit

In geminos axes paruaque a sede profecta

140

Dispersit cum sole manus. haec obuia fatis

Innumeras uno gereret cum tempore pugnas,

Hispanas caperet, Siculas obsideret urbes

Et Gallum terris prosterneret, aequore Poenum,

Numquam succubuit damnis et territa nullo

145

Vulnere post Cannas maior Trebiamque fremebat

Et, cum iam premerent flammae murumque feriret

Hostis, in extremos aciem mittebat Hiberos

Nec stetit Oceano remisque ingressa profundum

Vincendos alio quaesiuit in orbe Britannos.

150

Haec est in gremium uictos quae sola recepit

Humanumque genus communi nomine fouit

Matris, non dominae ritu, ciuesque uocauit

Quos domuit nexuque pio longinqua reuinxit.

Huius pacificis debemus moribus omnes,

155

Quod ueluti patriis regionibus utitur hospes;

Quod sedem mutare licet; quod cernere Thulen

Lusus et horrendos quondam penetrare recessus;

Quod bibimus passim Rhodanum, potamus Orontem;

Quod cuncti gens una sumus. nec terminus umquam

160

Romanae dicionis erit, nam cetera regna

Luxuries uitiis odiisque superbia uertit:

Sic male sublimes fregit Spartanus Athenas

Atque idem Thebis cecidit; sic Medus ademit

Assyrio Medoque tulit moderamina Perses;

165

Subiecit Persen Macedo, cessurus et ipse

Romanis. haec auguriis firmata Sibyllae,

Haec sacris animata Numae. huic fulmina uibrat

Iuppiter; hanc tota Tritonia Gorgone uelat.

Arcanas huc Vesta faces, huc orgia Bacchus

170

Transtulit et Phrygios genetrix turrita leones;

Huc defensurus morbos Epidaurius hospes

Reptauit placido tractu, uectumque per undas

Insula Paeonium texit Tiberina draconem.

Hanc tu cum superis, Stilicho praeclare, tueris,

175

Protegis hanc clipeo patriam regumque ducumque

Praecipueque tuam. dedit haec exordia lucis

Eucherio puerumque ferens hic regia mater

Augusto monstrauit auo; laetatus at ille

Sustulit in Tyria reptantem ueste nepotem,

180

Romaque uenturi gaudebat praescia fati,

Quod te iam tanto meruisset pignore ciuem.

Nec tamen ingratum nec, qui benefacta referre

Nesciat, hunc credas populum. si uoluere priscos

Annales libeat: quotiens hic proelia sumpsit

185

Pro sociis! quotiens dono concessit amicis

Regibus Ausonio quaesitas sanguine terras!

Publica sed numquam tanto se gratia fudit

Adsensu: quis enim princeps non omnibus egit

Obsequiis dominum sese patremque uocari,

190

Quod tibi continuis resonant conuexa diebus?

Macte nouis consul titulis! Mauortia plebes

Te dominum Bruto non indignante fatetur

Et, quod adhuc nullo potuit terrore coacta

Libertas Romana pati, Stilichonis amori

195

Detulit. exultant auidi, quocumque decorus

Conspiciare loco, nomenque ad sidera tollunt

Nec uaga dilecto satiantur lumina uultu:

Seu circum trabeis fulgentibus aureus intres,

Seu celebres ludos, solio seu fultus eburno

200

Cingas iure forum, denso seu turbine uulgi

Circumfusa tuae conscendant rostra secures.

Quae uero procerum uoces, quam certa fuere

Gaudia, cum totis exsurgens ardua pennis

Ipsa duci sacras Victoria panderet aedes!

205

O palma uiridi gaudens et amica tropaeis

Custos imperii uirgo, quae sola mederis

Vulneribus nullumque doces sentire laborem,

Seu tibi Dictaeae placuerunt astra Coronae

Seu magis aestiuo sedes uicina Leoni,

210

Seu sceptrum sublime Iouis seu Palladis ambis

Aegida, seu fessi mulces suspiria Martis,

Adsis perpetuum Latio uotisque senatus

Adnue, diua, tui. Stilicho tua saepius ornet

Limina teque simul rediens in castra reducat.

215

Hunc bellis comitare fauens, hunc redde togatum

Consiliis. semper placidis te moribus egit

Seruauitque piam uictis nec polluit umquam

Laurum saeuitia. ciues nec fronte superba

Despicit aut trepidam uexat legionibus urbem;

220

Sed uerus patriae consul cessantibus armis

Contentus lictore uenit nec inutile quaerit

Ferri praesidium solo munitus amore.

Magnarum nec parcus opum geminare profundas

Distulit impensas, sed post miracula castris

225

Edita uel genero Romae maiora reseruat.

Auratos Rhodiis imbres nascente Minerua

Indulsisse Iouem perhibent, Bacchoque paternum

Iam pulsante femur mutatus palluit Hermus

In pretium, uotique famem passurus auari

230

Ditabat rutilo quidquid Mida tangeret auro;

Fabula seu uerum canitur: tua copia uicit

Fontem Hermi tactumque Midae pluuiamque Tonantis.

Obscurat ueteres obscurabitque futuros

Par donis armisque manus: si solueret ignis

235

Quot dedit immanes uili pro pondere massas

Argenti, potuere lacus et flumina fundi.

Nec tibi, quae pariter siluis dominaris et astris,

Exiguam Stilicho mouit, Latonia, curam:

Tu quoque nobilibus spectacula nostra laboras

240

Illustrare feris summoque in uertice rupis

Alpinae socias arcu cessante pudicas

Et pharetratarum comitum inuiolabile cogis

Concilium. ueniunt umeros et brachia nudae

Armataeque manus iaculis et terga sagittis,

245

Incomptae pulchraeque tamen; sudoribus ora

Puluerulenta rubent, sexum nec cruda fatetur

Virginitas; sine lege comae; duo cingula uestem

Crure tenus pendere uetant. praecedit amicas

Flaua Leontodame, sequitur nutrita Lycaeo

250

Nebrophone telisque domat quae Maenala Thero.

Ignea Cretaea properat Britomartis ab Ida

Et cursu Zephyris numquam cessura Lycaste.

Iungunt se geminae metuenda feris Hecaerge

Et soror, optatum numen uenantibus, Opis

255

Progenitae Scythia: diuas nemorumque potentes

Fecit Hyperboreis Delos praelata pruinis.

Hae septem uenere duces; exercitus alter

Nympharum incedunt, acies formosa Dianae,

Centum Taygeti, centum de uertice Cynthi

260

Et totidem casto genuit quas flumine Ladon.

Has ubi collectas uidit, sic Delia coepit:

"O sociae, mecum thalami quae iura perosae

Virgineo gelidos percurritis agmine montes,

Cernitis ut Latio superi communibus ornent

265

Hunc annum studiis? quantos Neptunus equorum

Donet ab orbe greges? laudi quod nulla canendae

Fratris plectra uacent? nostram quoque sentiat idem

Quam meritis debemus opem. non spicula poscit

Iste labor; maneant clausis nunc sicca pharetris,

270

Omnis et a solitis noster uenatibus arcus

Temperet; in solam cruor hic seruetur harenam.

Retibus et clatris dilata morte tenendae

Ducendaeque ferae. cupidas arcete sagittas;

Consulis in plausum casuris parcite monstris.

275

Acceleret diuisa manus: mihi cursus anhelas

Tenditur ad Syrtes, mecum Dictynna Lycaste

Et comes Opis eat; steriles iuuat ire per aestus:

Namque feras aliis tellus Maurusia donum

Praebuit, huic soli debet sed uicta tributum.

280

Dum nos horribiles Libyae scrutamur alumnos,

Europae uos interea perquirite saltus

Et scopulos. posita ludat formidine pastor

Securisque canat Stilichonem fistula siluis.

Pacet muneribus montes qui legibus urbes."

285

Dixit et extemplo frondosa fertur ab Alpe

Trans pelagus; cerui currum subiere iugales,

Quos decus esse deae primi sub limine caeli

Roscida fecundis concepit Luna cauernis:

Par nitor intactis niuibus; frons discolor auro

290

Germinat et spatio summas aequantia fagos

Cornua ramoso surgunt procera metallo.

Opis frena tenet, fert retia rara Lycaste

Auratasque plagas, immortalesque Molossi

Latrantes mediis circum iuga nubibus ibant.

295

Quinque aliae paribus (Phoebe sic iusserat) armis

Diuersa regione ruunt ducitque cohortem

Quaeque suam. uariae formis et gente sequuntur

Ingenioque canes. illae grauioribus aptae

Morsibus. hae pedibus celeres, hae nare sagaces,

300

Hirsutaeque fremunt Cressae tenuesque Lacaenae

Magnaque taurorum fracturae colla Britannae.

Dalmatiae lucos abruptaque brachia Pindi

Sparsa comam Britomartis agit. tu Gallica cingis

Lustra, Leontodame, Germanorumque paludes

305

Eruis et si quis defensus harundine Rheni

Vastus aper nimio dentes curuauerat aeuo.

Nubiferas Alpes Appenninique recessus

Garganique niues Hecaerge prompta fatigat.

Speluncas canibus Thero rimatur Hiberas

310

Informesque cauis ursos detrudit ab antris,

Quorum saepe Tagus manantes sanguine rictus

Non satiauit aquis et quos iam frigore segnes

Pyrenaea tegit latebrosis frondibus ilex.

Cyrnaeis Siculisque iugis uenata uirago

315

Nebrophone ceruos aliasque in uincula cogit

Non saeuas pecudes, sed luxuriantis harenae

Delicias, pompam nemorum. Quodcumque tremendum

Dentibus aut insigne iubis aut nobile cornu

Aut rigidum saetis, capitur decus omne timorque

320

Siluarum. non cauta latent, non mole resistunt

Fortia, non uolucri fugiunt pernicia cursu.

Haec laqueis innexa gemunt; haec clausa feruntur

Ilignis domibus. fabri nec tigna polire

Sufficiunt; rudibus fagis texuntur et ornis

325

Frondentes caueae. ratibus pars ibat onustis

Per freta uel fluuios: exsanguis dextera torpet

Remigis et propriam metuebat nauita mercem.

Per terram pars ducta rotis, longoque morantur

Ordine plaustra uias montanis plena triumphis

330

Et fera sollicitis uehitur captiua iuuencis,

Explebat quibus ante famem, quotiensque reflexi

Conspexere boues, pauidi temone recedunt.

Iamque pererratis Libyae flagrantibus oris

Legerat eximios Phoebi germana leones,

335

Hesperidas qui saepe fugant uentoque citatis

Terrificant Atlanta iubis armentaque longe

Vastant Aethiopum quorumque impune fragosa

Murmura pastorum numquam uenere per aures.

Non illos taedae ardentes, non strata superne

340

Lapsuro uirgulta solo, non uocibus haedi

Pendentis stimulata fames, non fossa fefellit;

Vltro se uoluere capi gaudentque uideri

Tantae praeda deae. respirant pascua tandem;

Agricolae reserant iam tuta mapalia Mauri.

345

Tum uirides pardos et cetera colligit Austri

Prodigia immanesque simul Latonia dentes,

Qui secti ferro in tabulas auroque micantes

Inscripti rutilum caelato consule nomen

Per proceres et uulgus eant. stupor omnibus Indis

350

Plurimus ereptis elephas inglorius errat

Dentibus: insedit nigra ceruice gementum

Et fixum dea quassat ebur penitusque cruentis

Stirpibus auulsis patulos exarmat hiatus.

Ipsos quin etiam nobis miracula uellet

355

Ducere: sed pigra cunctari mole ueretur.

Tyrrhenas fetus Libycos amplexa per undas

Classis torua sonat, caudamque in puppe retorquens

Ad proram iacet usque leo: uix subleuat unum

Tarda ratis! fremitus stagnis auditur in imis

360

Cunctaque prosiliunt cete terrenaque Nereus

Confert monstra suis et non aequare fatetur.

Aequora sic uictor quotiens per rubra Lyaeus

Nauigat, intorquet clauum Silenus et acres

Assudant tonsis Satyri taurinaque pulsu

365

Baccharum Bromios inuitant tympana remos:

Transtra ligant hederae, malum circumflua uestit

Pampinus, antennis illabitur ebria serpens,

Perque mero madidos currunt saliuntque rudentes

Lynces et insolitae mirantur carbasa tigres.