Continuant superi pleno Romana fauore
Gaudia successusque nouis successibus augent:
Conubii necdum festiuos regia cantus
Sopierat, cecinit fuso Gildone triumphos,
5
Et calidis thalami successit laurea sertis,
Sumeret ut pariter princeps nomenque mariti
Victorisque decus; Libyae post proelia crimen
Concidit Eoum, rursusque Oriente subacto
Consule defensae surgunt Stilichone secures.
10
Ordine uota meant. equidem si carmen in unum
Tantarum sperem cumulos aduoluere rerum,
Promptius imponam glaciali Pelion Ossae.
Si partem tacuisse uelim, quodcumque relinquam
Maius erit. ueteres actus primamque iuuentam
15
Prosequar? ad sese mentem praesentia ducunt.
Narrem iustitiam? resplendet gloria Martis.
Armati referam uires? plus egit inermis.
Quod floret Latium, Latio quod reddita seruit
Africa, uicinum quod nescit Hiberia Maurum,
20
Tuta quod imbellem miratur Gallia Rhenum,
Aut gelidam Thracen decertatosque labores
Hebro teste canam? magnum mihi panditur aequor,
Ipsaque Pierios lassant procliuia currus
Laudibus innumeris. Etenim mortalibus ex quo
25
Tellus coepta coli, numquam sincera bonorum
Sors ulli concessa uiro. quem uultus honestat,
Dedecorant mores; animus quem pulchrior ornat,
Corpus destituit. bellis insignior ille,
Sed pacem foedat uitiis. hic publica felix,
30
Sed priuata minus. partitum; singula quemque
Nobilitant: hunc forma decens, hunc robur in armis,
Hunc rigor, hunc pietas, illum sollertia iuris,
Hunc suboles castique tori. sparguntur in omnes,
In te mixta fluunt; et quae diuisa beatos
35
Efficiunt, collecta tenes. Ne facta reuoluam
Militiamque patris, cuius producere famam,
Si nihil egisset clarum nec fida Valenti
Dextera duxisset rutilantes crinibus alas,
Sufficeret natus Stilicho: mens ardua semper
40
A puero, tenerisque etiam fulgebat in annis
Fortunae maioris honos. erectus et acer
Nil breue moliri, nullis haerere potentum
Liminibus fatisque loqui iam digna futuris.
Iam tum conspicuus, iam tum uenerabilis ibas
45
Spondebatque ducem celsi nitor igneus oris
Membrorumque modus, qualem nec carmina fingunt
Semideis. quacumque alte gradereris in urbe,
Cedentes spatiis assurgentesque uidebas
Quamuis miles adhuc. taciti suffragia uulgi
50
Iam tibi detulerant, quidquid mox debuit aula.
Vix primaeuus eras, pacis cum mitteris auctor
Assyriae; tanta foedus cum gente ferire
Commissum iuueni. Tigrim transgressus et altum
Euphraten Babylona petis. stupuere seueri
55
Parthorum proceres, et plebs pharetrata uidendi
Flagrauit studio, defixaeque hospite pulchro
Persides arcanum suspirauere calorem.
Turis odoratae cumulis et messe Sabaea
Pacem conciliant arae; penetralibus ignem
60
Sacratum rapuere adytis rituque iuuencos
Chaldaeo strauere magi. rex ipse micantem
Inclinat dextra pateram secretaque Beli
Et uaga testatur uoluentem sidera Mithram.
Si quando sociis tecum uenatibus ibant,
65
Quis Stilichone prior ferro penetrare leones
Comminus aut longe uirgatas figere tigres?
Flectenti faciles cessit tibi Medus habenas;
Torquebas refugum Parthis mirantibus arcum.
Nubilis interea maturae uirginis aetas
70
Vrgebat patrias suspenso principe curas,
Quem simul imperioque ducem nataeque maritum
Prospiceret; dubius toto quaerebat ab axe
Dignum coniugio generum thalamisque Serenae
Iudicium uirtutis erat; per castra, per urbes,
75
Per populos animi cunctantis libra cucurrit.
Tu legeris tantosque uiros, quos obtulit orbis,
Intra consilium uincis sensumque legentis,
Et gener Augustis olim socer ipse futurus
Accedis. radiis auri Tyriaque superbit
80
Maiestate torus; comitata parentibus exit
Purpureis uirgo. stabat pater inde tropaeis
Inclitus; inde pium matris regina gerebat
Obsequium grauibus subnectens flammea gemmis.
Tunc et Solis equos, tunc exsultasse choreis
85
Astra ferunt mellisque lacus et flumina lactis
Erupisse solo, cum floribus aequora uernis
Bosphorus indueret roseisque euincta coronis
Certantes Asiae taedas Europa leuaret.
Felix arbitrii princeps, qui congrua mundo
90
Iudicat et primus censet, quod cernimus omnes.
Talem quippe uirum natis adiunxit et aulae,
Cui neque luxuries bello nec blanda periclis
Otia nec lucis fructus pretiosior umquam
Laude fuit. quis enim uisos in plaustra feroces
95
Reppulit aut saeua Promoti caede tumentes
Bastarnas una potuit delere ruina?
Pallantis iugulum Turno moriente piauit
Aeneas, tractusque rotis ultricibus Hector
Irato uindicta fuit uel quaestus Achilli.
100
Tu neque uesano raptas uenalia curru
Funera nec uanam corpus meditaris in unum
Saeuitiam; turmas equitum peditumque cateruas
Hostilesque globos tumulo prosternis amici;
Inferiis gens tota datur. nec Mulciber auctor
105
Mendacis clipei fabricataque uatibus arma
Conatus iuuere tuos: tot barbara solus
Milia iam pridem miseram uastantia Thracen
Finibus exiguae uallis conclusa tenebas.
Nec te terrisonus stridor uenientis Alani
110
Nec uaga Chunorum feritas, non falce Gelonus,
Non arcu pepulere Getae, non Sarmata conto.
Extinctique forent penitus, ni more maligno
Falleret Augustas occultus proditor aures
Obstrueretque moras strictumque reconderet ensem,
115
Solueret obsessos, praeberet foedera captis.
Adsiduus castris aderat, rarissimus urbi,
Si quando trepida princeps pietate uocaret;
Vixque salutatis Laribus, uix coniuge uisa,
Deterso necdum repetebat sanguine campum.
120
Nec stetit Eucherii dum carperet oscula saltem
Per galeam. patris stimulos ignisque mariti
Vicit cura ducis. quotiens sub pellibus egit
Edonas hiemes et tardi flabra Bootae
Sub diuo Riphaea tulit! cumque igne propinquo
125
Frigora uix ferrent alii, tunc iste rigentem
Danuuium calcabat eques niuibusque profundum
Scandebat cristatus Athon lateque corusco
Curuatas glacie siluas umbone ruebat.
Nunc prope Cimmerii tendebat litora Ponti,
130
Nunc dabat hibernum Rhodope nimbosa cubile.
Vos Haemi gelidae ualles, quas saepe cruentis
Stragibus aequauit Stilicho, uos Thracia testor
Flumina, quae largo mutastis sanguine fluctus;
Dicite, Bisaltae uel qui Pangaea iuuencis
135
Scinditis, offenso quantae sub uomere putres
Dissiliant glebis galeae uel qualia rastris
Ossa peremptorum resonent immania regum.
Singula complecti cuperem; sed densior instat
Gestorum series laudumque sequentibus undis
140
Obruimur. genitor caesi post bella tyranni
Iam tibi commissis conscenderat aethera terris.
Ancipites rerum ruituro culmine lapsus
Aequali ceruice subis: sic Hercule quondam
Sustentante polum melius librata pependit
145
Machina nec dubiis titubauit Signifer astris
Perpetuaque senex subductus mole parumper
Obstupuit proprii spectator ponderis Atlas.
Nulli barbariae motus; nil turbida rupto
Ordine temptauit nouitas, tantoque remoto
150
Principe mutatas orbis non sensit habenas.
Nil inter geminas acies, ceu libera frenis,
Ausa manus. certe nec tantis dissona linguis
Turba nec armorum cultu diuersior umquam
Confluxit populus: totam pater undique secum
155
Mouerat Auroram; mixtis hic Colchus Hiberis,
Hic mitra uelatus Arabs, hic crine decorus
Armenius; hic picta Saces fucataque Medus,
Hic gemmata niger tentoria fixerat Indus;
Hic Rhodani procera cohors, hic miles alumnus
160
Oceani. ductor Stilicho tot gentibus unus,
Quot uel progrediens uel conspicit occiduus sol.
In quo tam uario uocum generumque tumultu
Tanta quies iurisque metus seruator honesti
Te moderante fuit, nullis ut uinea furtis
165
Vel seges erepta fraudaret messe colonum,
Vt nihil aut saeuum rabies aut turpe libido
Suaderet, placidi seruirent legibus enses.
Scilicet in uulgus manant exempla regentum,
Vtque ducum lituos, sic mores castra sequuntur.
170
Denique felices aquilas quocumque moueres,
Arebant tantis epoti milibus amnes.
Illyricum peteres: campi montesque latebant.
Vexillum nauale dares: sub puppibus ibat
Ionium. nullas succincta Ceraunia nimbis
175
Nec iuga Leucatae feriens spumantia fluctu
Deterrebat hiems. tu si glaciale iuberes
Vestigare fretum, securo milite ducti
Stagna reluctantes quaterent Saturnia remi;
Si deserta Noti, fontem si quaerere Nili,
180
Aethiopum medios penetrassent uela uapores.
Te memor Eurotas, te rustica Musa Lycaei,
Te pastorali modulantur Maenala cantu
Partheniumque nemus, quod te pugnante resurgens
Aegra caput mediis erexit Graecia flammis.
185
Plurima Parrhasius tunc inter corpora Ladon
Haesit et Alpheus Geticis angustus aceruis
Tardior ad Siculos etiamnunc pergit amores.
Miramur rapidis hostem succumbere bellis,
Cum solo terrore ruant? non classica Francis
190
Intulimus: iacuere tamen. non Marte Suebos
Contudimus, quis iura damus. quis credere possit?
Ante tubam nobis audax Germania seruit.
Cedant, Druse, tui, cedant, Traiane, labores:
Vestra manus dubio quidquid discrimine gessit,
195
Transcurrens egit Stilicho totidemque diebus
Edomuit Rhenum, quot uos potuistis in annis;
Quem ferro, adloquiis; quem uos cum milite, solus.
Impiger a primo descendens fluminis ortu
Ad bifidos tractus et iuncta paludibus ora
200
Fulmineum perstrinxit iter; ducis impetus undas
Vincebat celeres, et pax a fonte profecta
Cum Rheni crescebat aquis. ingentia quondam
Nomina, crinigero flauentes uertice reges,
Qui nec principibus donis precibusque uocati
205
Paruerant, iussi properant segnique uerentur
Offendisse mora; transuecti lintribus amnem
Occursant ubicumque uelit. nec fama fefellit
Iustitiae: uidere pium, uidere fidelem.
Quem ueniens timuit, rediens Germanus amauit.
210
Illi terribiles, quibus otia uendere semper
Mos erat et foeda requiem mercede pacisci,
Natis obsidibus pacem tam supplice uultu
Captiuoque rogant, quam si post terga reuincti
Tarpeias pressis subeant ceruicibus arces.
215
Omne, quod Oceanum fontesque interiacet Histri,
Vnius incursu tremuit; sine caede subactus
Seruitio Boreas exarmatique Triones.
Tempore tam paruo tot proelia sanguine nullo
Perficis et luna nuper nascente profectus
220
Ante redis, quam tota fuit, Rhenumque minacem
Cornibus infractis adeo mitescere cogis,
Vt Salius iam rura colat flexosque Sygambrus
In falcem curuet gladios, geminasque uiator
Cum uideat ripas, quae sit Romana, requirat;
225
Vt iam trans fluuium non indignante Chauco
Pascat Belga pecus, mediumque ingressa per Albim
Gallica Francorum montes armenta pererrent;
Vt procul Hercyniae per uasta silentia siluae
Venari tuto liceat, lucosque uetusta
230
Religione truces et robur numinis instar
Barbarici nostrae feriant impune bipennes.
Vltro quin etiam deuota mente tuentur
Victorique fauent. quotiens sociare cateruas
Orauit iungique tuis Alamannia signis!
235
Nec doluit contempta tamen, spretoque recessit
Auxilio laudata fides. prouincia missos
Expellet citius fasces quam Francia reges,
Quos dederis. acie nec iam pulsare rebelles,
Sed uinclis punire licet; sub iudice nostro
240
Regia Romanus disquirit crimina carcer:
Marcomeres Sunnoque docet; quorum alter Etruscum
Pertulit exilium; cum se promitteret alter
Exulis ultorem, iacuit mucrone suorum:
Res auidi concire nouas odioque furentes
245
Pacis et ingenio scelerumque cupidine fratres.
Post domitas Arctos alio prorupit ab axe
Tempestas et, ne qua tuis intacta tropaeis
Pars foret, Australis sonuit tuba. mouerat omnes
Maurorum Gildo populos, quibus imminet Atlas
250
Et quos interior nimio plaga sole relegat:
Quos uagus umectat Cinyps et proximus hortis
Hesperidum Triton et Gir notissimus amnis
Aethiopum, simili mentitus gurgite Nilum;
Venerat et paruis redimitus Nuba sagittis
255
Et uelox Garamas, nec quamuis tristibus Hammon
Responsis alacrem potuit Nasamona morari.
Stipantur Numidae campi, stant puluere Syrtes
Gaetulae, Poenus iaculis obtexitur aer.
Hi uirga moderantur equos; his fulua leones
260
Velamenta dabant ignotarumque ferarum
Exuuiae, uastis Meroe quas nutrit harenis;
Serpentum patulos gestant pro casside rictus;
Pendent uipereae squamosa pelle pharetrae.
Non sic intremuit Simois, cum montibus Idae
265
Nigra coloratus produceret agmina Memnon,
Non Ganges, cum tela procul uibrantibus Indis
Immanis medium uectaret belua Porum.
Porus Alexandro, Memnon prostratus Achilli,
Gildo nempe tibi. Nec solum feruidus Austrum,
270
Sed partes etiam Mauors agitabat Eoas.
Quamuis obstreperet pietas, his ille regendae
Transtulerat nomen Libyae scelerique profano
Fallax legitimam regni praetenderat umbram.
Surgebat geminum uaria formidine bellum,
275
Hoc armis, hoc triste dolis. hoc Africa saeuis
Cinxerat auxiliis, hoc coniuratus alebat
Insidiis Oriens. illinc edicta meabant
Corruptura duces; hinc frugibus atra negatis
Vrgebat trepidamque fames obsederat urbem.
280
Exitiale palam Libycum; ciuile pudoris
Obtentu tacitum. Tales utrimque procellae
Cum fremerent lacerumque alternis ictibus anceps
Imperium pulsaret hiems, nil fessa remisit
Officii uirtus contraque minantia fata
285
Peruigil euentusque sibi latura secundos
Maior in aduersis micuit: uelut arbiter alni,
Nubilus Aegaeo quam turbine uexat Orion,
Exiguo claui flexu declinat aquarum
Verbera, nunc recta, nunc obliquante carina
290
Callidus, et pelagi caelique obnititur irae.
Quid primum, Stilicho, mirer? quod cautus ad omnes
Restiteris fraudes, ut te nec noxia furto
Littera nec pretio manus inflammata lateret?
Quod nihil in tanto circum terrore locutus
295
Indignum Latio? responsa quod ardua semper
Eois dederis, quae mox effecta probasti-
Securus, quamuis et opes et rura tenerent
Insignesque domos? leuis haec iactura; nec umquam
Publica priuatae cesserunt commoda causae.
300
Diuidis ingentes curas teque omnibus unum
Obicis, inueniens animo quae mente gerenda,
Efficiens patranda manu, dictare paratus
Quae scriptis peragenda forent. quae brachia centum,
Quis Briareus aliis numero crescente lacertis
305
Tot simul obiectis posset confligere rebus:
Euitare dolos; ueteres firmare cohortes,
Explorare nouas; duplices disponere classes,
Quae fruges aut bella ferant; aulaeque tumultum
Et Romae lenire famem? quot nube soporis
310
Immunes oculi per tot discurrere partes,
Tot loca sufficerent et tam longinqua tueri?
Argum fama canit centeno lumine cinctum
Corporis excubiis unam seruasse iuuencam!
Vnde tot adlatae segetes? quae silua carinas
315
Texuit? unde rudis tanto tirone iuuentus
Emicuit senioque iterum uernante resumpsit
Gallia bis fractas Alpino uulnere uires?
Non ego dilectu, Tyrii sed uomere Cadmi
Tam subitas acies concepto dente draconis
320
Exsiluisse reor: Dircaeis qualis in aruis
Messis cum proprio mox bellatura colono
Cognatos strinxit gladios, cum semine iacto
Terrigenae galea matrem nascente ferirent
Armifer et uiridi floreret milite sulcus.
325
Hoc quoque non parua fas est cum laude relinqui,
Quod non ante fretis exercitus astitit ultor,
Ordine quam prisco censeret bella senatus.
Neglectum Stilicho per tot iam saecula morem
Rettulit, ut ducibus mandarent proelia patres
330
Decretoque togae felix legionibus iret
Tessera. Romuleas leges rediisse fatemur,
Cum procerum iussis famulantia cernimus arma.
Tyrrhenum poteras cunctis transmittere signis
Et ratibus Syrtes, Libyam complere maniplis;
335
Consilio stetit ira minor. ne territus ille
Te duce suspecto Martis grauiore paratu
Aut in harenosos aestus zonamque rubentem
Tenderet aut solis fugiens transiret in ortus
Missurusue sibi certae solacia mortis
340
Oppida dirueret flammis. res mira relatu:
Ne timeare times et, quem uindicta manebat,
Desperare uetas. quantum fiducia nobis
Profuit! hostilis saluae Karthaginis arces;
Illaesis Tyrii gaudent cultoribus agri,
345
Quos potuit uastare fuga. spe captus inani
Nec se surripuit poenae nostrisque pepercit:
Demens, qui numero tantum, non robore mensus
Romanos rapidis ibat ceu protinus omnes
Calcaturus equis et, quod iactare solebat,
350
Solibus effetos mersurus puluere Gallos.
Sed didicit non Aethiopum geminata uenenis
Vulnera, non fusum crebris hastilibus imbrem,
Non equitum nimbos Latiis obsistere pilis.
Sternitur ignauus Nasamon, nec spicula supplex
355
Iam torquet Garamas; repetunt deserta fugaces
Autololes; pauidus proiecit missile Mazax.
Cornipedem Maurus nequiquam hortatur anhelum;
Praedonem lembo profugum uentisque repulsum
Suscepit merito fatalis Tabraca portu
360
Expertum quod nulla tuis elementa paterent
Hostibus, et laetae passurum iurgia plebis
Fracturumque reos humili sub iudice uultus.
Nil tribuat Fortuna sibi sit prospera semper
Illa quidem; sed non uni certamina pugnae
365
Credidimus totis nec constitit alea castris
Nutatura semel; si quid licuisset iniquis
Casibus, instabant aliae post terga biremes;
Venturus dux maior erat. Victoria nulla
Clarior aut hominum uotis optatior umquam
370
Contigit. an quisquam Tigranen armaque Ponti
Vel Pyrrhum Antiochique fugam uel uincla Iugurthae
Conferat aut Persen debellatumque Philippum?
Hi propagandi ruerant pro limite regni;
Hic stabat Romana salus. ibi tempora tuto
375
Traxerunt dilata moras; hic uincere tarde
Vinci paene fuit. discrimine Roma supremo
Inter supplicium populi deforme pependit;
Et tantum Libyam fructu maiore recepit
Quam peperit, quantum grauiorem amissa dolorem
380
Quam necdum quaesita mouent. quis Punica gesta,
Quis ros, Scipiadae, quis te iam, Regule, nosset,
Quis lentum caneret Fabium, si iure perempto
Insultaret atrox famula Carthagine Maurus?
Haec omnes ueterum reuocauit adorea lauros;
385
Restituit Stilicho cunctos tibi, Roma, triumphos.