Praefatio

Phoebeo domitus Python cum decidit arcu

      Membraque Cirrhaeo fudit anhela iugo,

Qui spiris tegeret montes, hauriret hiatu

      Flumina, sanguineis tangeret astra iubis

5

Iam liber Parnasus erat nexuque soluto

      Coeperat erecta surgere fronde nemus

Concussaeque diu spatiosis tractibus orni

      Securas uentis explicuere comas

Et qui uipereo spumauit saepe ueneno

10

      Cephisos nitidis purior ibat aquis.

Omnis "io Paean" regio sonat; omnia Phoebum

      Rura canunt; tripodas plenior aura rotat,

Auditoque procul Musarum carmine dulci

      Ad Themidis coeunt antra seuera dei.

15

Nunc alio domini telis Pythone perempto

      Conuenit ad nostram sacra caterua lyram,

Qui stabilem seruans Augustis fratribus orbem

      Iustitia pacem, uiribus arma regit.

 

Saepe mihi dubiam traxit sententia mentem,

Curarent superi terras an nullus inesset

Rector et incerto fluerent mortalia casu.

Nam cum dispositi quaesissem foedera mundi

5

Praescriptosque mari fines annisque meatus

Et lucis noctisque uices: tunc omnia rebar

Consilio firmata dei, qui lege moueri

Sidera, qui fruges diuerso tempore nasci,

Qui uariam Phoeben alieno iusserit igni

10

Compleri Solemque suo, porrexerit undis

Litora, tellurem medio librauerit axe.

Sed cum res hominum tanta caligine uolui

Aspicerem laetosque diu florere nocentes

Vexarique pios, rursus labefacta cadebat

15

Relligio causaeque uiam non sponte sequebar

Alterius, uacuo quae currere semina motu

Affirmat magnumque nouas per inane figuras

Fortuna non arte regi, quae numina sensu

Ambiguo uel nulla putat uel nescia nostri.

20

Abstulit hunc tandem Rufini poena tumultum

Absoluitque deos. iam non ad culmina rerum

Iniustos creuisse queror; tolluntur in altum,

Vt lapsu grauiore ruant. uos pandite uati,

Pierides, quo tanta lues eruperit ortu.

25

Inuidiae quondam stimulis incanduit atrox

Allecto, placidas late cum cerneret urbes.

Protinus infernas ad limina taetra sorores

Concilium deforme uocat. glomerantur in unum

Innumerae pestes Erebi, quascumque sinistro

30

Nox genuit fetu: nutrix Discordia belli,

Imperiosa Fames, leto uicina Senectus

Impatiensque sui Morbus Liuorque secundis

Anxius et scisso maerens uelamine Luctus

Et Timor et caeco praeceps Audacia uultu

35

Et Luxus populator opum, quem semper adhaerens

Infelix humili gressu comitatur Egestas,

Foedaque Auaritiae complexae pectora matris

Insomnes longo ueniunt examine Curae.

Complentur uario ferrata sedilia coetu

40

Toruaque collectis stipatur curia monstris.

Allecto stetit in mediis uulgusque tacere

Iussit et obstantes in tergum reppulit angues

Perque umeros errare dedit. tum corde sub imo

Inclusam rabidis patefecit uocibus iram:

45

"Sicine tranquillo produci saecula cursu,

Sic fortunatas patiemur uiuere gentes?

Quae noua corrupit nostros clementia mores?

Quo rabies innata perit? quid inania prosunt

Verbera? quid facibus nequiquam cingimur atris?

50

Heu nimis ignauae, quas Iuppiter arcet Olympo,

Theodosius terris. en aurea nascitur aetas,

En proles antiqua redit. Concordia, Virtus

Cumque Fide Pietas alta ceruice uagantur

Insignemque canunt nostra de plebe triumphum.

55

Pro dolor! ipsa mihi liquidas delapsa per auras

Iustitia insultat uitiisque a stirpe recisis

Elicit oppressas tenebroso carcere leges.

At nos indecores longo torpebimus aeuo

Omnibus eiectae regnis! agnoscite tandem

60

Quid Furias deceat; consuetas sumite uires

Conuentuque nefas tanto decernite dignum.

Iam cupio Stygiis inuadere nubibus astra,

Iam flatu uiolare diem, laxare profundo

Frena mari, fluuios ruptis immittere ripis

65

Et rerum uexare fidem." Sic fata cruentum

Mugiit et totos serpentum erexit hiatus

Noxiaque effudit concusso crine uenena.

Anceps motus erat uulgi. pars maxima bellum

Indicit superis, pars Ditis iura ueretur,

70

Dissensuque alitur rumor: ceu murmurat alti

Impacata quies pelagi, cum flamine fracto

Durat adhuc saeuitque tumor dubiumque per aestum

Lassa recedentis fluitant uestigia uenti.

Improba mox surgit tristi de sede Megaera,

75

Quam penes insani fremitus animique profanus

Error et undantes spumis furialibus irae:

Non nisi quaesitum cognata caede cruorem

Illicitumue bibit, patrius quem fuderit ensis,

Quem dederint fratres; haec terruit Herculis ora

80

Et defensores terrarum polluit arcus,

Haec Athamanteae direxit spicula dextrae,

Haec Agamemnonios inter bacchata penates

Alternis lusit iugulis; hac auspice taedae

Oedipoden matri, natae iunxere Thyesten.

85

Quae tunc horrisonis effatur talia dictis:

"Signa quidem, sociae, diuos attollere contra

Nec fas est nec posse reor; sed laedere mundum

Si libet et populis commune intendere letum.

Est mihi prodigium cunctis immanius hydris,

90

Tigride mobilius feta, uiolentius Austris

Acribus, Euripi fuluis incertius undis

Rufinus, quem prima meo de matre cadentem

Suscepi gremio. paruus reptauit in isto

Saepe sinu teneroque per ardua colla uolutus

95

Vbera quaesiuit fletu linguisque trisulcis

Mollia lambentes finxerunt membra cerastae;

Meque etiam tradente dolos artesque nocendi

Edidicit: simulare fidem sensusque minaces

Protegere et blando fraudem praetexere risu,

100

Plenus saeuitiae lucrique cupidine feruens.

Non Tartesiacis illum satiaret harenis

Tempestas pretiosa Tagi, non stagna rubentis

Aurea Pactoli; totumque exhauserit Hermum,

Ardebit maiore siti. quam fallere mentes

105

Doctus et unanimos odiis turbare sodales!

Talem progenies hominum si prisca tulisset,

Perithoum fugeret Theseus, offensus Orestem

Desereret Pylades, odisset Castora Pollux.

Ipsa quidem fateor uinci rapidoque magistram

110

Praeuenit ingenio; nec plus sermone morabor:

Solus habet scelerum quidquid possedimus omnes.

Hunc ego, si uestrae res est accommoda turbae,

Regalem ad summi producam principis aulam.

Sit licet ipse Numa grauior, sit denique Minos,

115

Cedet et insidiis nostri flectetur alumni."

Orantem sequitur clamor cunctaeque profanas

Porrexere manus inuentaque tristia laudant.

Illa ubi caeruleo uestes conexuit angue

Nodauitque adamante comas, Phlegethonta sonorum

120

Poscit et ambusto flagrantis ab aggere ripae

Ingentem piceo succendit gurgite pinum

Pigraque ueloces per Tartara concutit alas.

Est locus extremum pandit qua Gallia litus

Oceani praetentus aquis, ubi fertur Vlixes

125

Sanguine libato populum mouisse silentem.

Illic umbrarum tenui stridore uolantum

Flebilis auditur questus; simulacra coloni

Pallida defunctasque uident migrare figuras.

Hinc dea prosiluit Phoebique egressa serenos

130

Infecit radios ululatuque aethera rupit

Terrifico: sentit ferale Britannia murmur

Et Senonum quatit arua fragor reuolutaque Tethys

Substitit et Rhenus proiecta torpuit urna.

Tunc in canitiem mutatis sponte colubris

135

Longaeuum mentita senem rugisque seuera?

Persulcata genas et ficto languida passu

Inuadit muros Elusae, notissima dudum

Tecta petens, oculisque diu liuentibus haesit

Peiorem mirata uirum, tum talia fatur:

140

"Otia te, Rufine, iuuant frustraque iuuentae

Consumis florem patriis inglorius aruis?

Heu nescis quid fata tibi, quid sidera debent,

Quid Fortuna parat: toto dominabere mundo,

Si parere uelis! artus ne sperne seniles!

145

Namque mihi magicae uires aeuique futuri

Praescius ardor inest; noui quo Thessala cantu

Eripiat lunare iubar, quid signa sagacis

Aegypti ualeant, qua gens Chaldaea uocatis

Imperet arte deis, nec me latuere fluentes

150

Arboribus suci funestarumque potestas

Herbarum, quidquid letali gramine pollens

Caucasus et Scythicae uernant in crimina rupes,

Quas legit Medea ferox et callida Circe.

Saepius horrendos manes sacrisque litaui

155

Nocturnis Hecaten et condita funera traxi

Carminibus uictura meis, multosque canendo,

Quamuis Parcarum restarent fila, peremi.

Ire uagas quercus et fulmen stare coegi

Versaque non prono curuaui flumina lapsu

160

In fontes reditura suos. ne uana locutum

Me fortasse putes, mutatos cerne penates."

Dixerat, et niueae (mirum!) coepere columnae

Ditari subitoque trabes lucere metallo.

Illecebris capitur nimiumque elatus auaro

165

Pascitur aspectu. sic rex ad prima tumebat

Maeonius, pulchro cum uerteret omnia tactu;

Sed postquam riguisse dapes fuluamque reuinctos

In glaciem uidit latices, tum munus acerbum

Sensit et inuiso uotum damnauit in auro.

170

Ergo animi uictus "sequimur quocumque uocabis,

Seu tu uir seu numen" ait, patriaque relicta

Eoas Furiae iussu tendebat ad arces

Instabilesque olim Symplegadas et freta remis

Inclita Thessalicis, celsa qua Bosphorus urbe

175

Splendet et Odrysiis Asiam discriminat oris.

Vt longum permensus iter ductusque maligno

Stamine fatorum claram surrepsit in aulam,

Ilicet ambitio nasci, discedere rectum,

Venum cuncta dari; profert arcana, clientes

180

Fallit et ambitos a principe uendit honores.

Ingeminat crimen, commoti pectoris ignem

Nutrit et exiguum stimulando uulnus acerbat.

Ac uelut innumeros amnes accedere Nereus

Nescit et undantem quamuis hinc hauriat Histrum,

185

Hinc bibat aestiuum septeno gurgite Nilum,

Par semper similisque manet: sic fluctibus auri

Expleri calor ille nequit. cuicumque monile

Contextum gemmis aut praedia culta fuissent,

Rufino populandus erat, dominoque parabat

190

Exitium fecundus ager; metuenda colonis

Fertilitas: laribus pellit, detrudit auitis

Finibus; aut aufert uiuis aut occupat heres

Congestae cumulantur opes orbisque ruinas

Accipit una domus: populi seruire coacti

195

Plenaque priuato succumbunt oppida regno.

Quo, uesane, ruis? teneas utrumque licebit

Oceanum, laxet rutilos tibi Lydia fontes,

Iungatur solium Croesi Cyrique tiara:

Numquam diues eris, numquam satiabere quaestu.

200

Semper inops quicumque cupit. contentus honesto

Fabricius paruo spernebat munera regum

Sudabatque graui consul Serranus aratro

Et casa pugnaces Curios angusta tegebat.

Haec mihi paupertas opulentior, haec mihi tecta

205

Culminibus maiora tuis. ibi quaerit inanes

Luxuries nocitura cibos; hic donat inemptas

Terra dapes. rapiunt Tyrios ibi uellera sucos

Et picturatae saturantur murice uestes;

Hic radiant flores et prati uiua uoluptas

210

Ingenio uariata suo. fulgentibus illic

Surgunt strata toris; hic mollis panditur herba

Sollicitum curis non abruptura soporem.

Turba salutantum latas ibi perstrepit aedes;

Hic auium cantus, labentis murmura riui.

215

Viuitur exiguo melius; natura beatis

Omnibus esse dedit, si quis cognouerit uti.

Haec si nota forent, frueremur simplice cultu,

Classica non gemerent, non stridula fraxinus iret,

Nec uentus quateret puppes nec machina muros.

220

Crescebat scelerata sitis praedaeque recentis

Incestus flagrabat amor, nullusque petendi

Cogendiue pudor: crebris periuria nectit

Blanditiis; sociat perituro foedere dextras.

Si semel e tantis poscenti quisque negasset,

225

Effera praetumido quatiebat corda furore.

Quae sic Gaetuli iaculo percussa leaena

Aut Hyrcana premens raptorem belua partus

Aut serpens calcata furit? iurata deorum

Maiestas teritur; nusquam reuerentia mensae.

230

Non coniunx, non ipse simul, non pignora caesa

Sufficiunt odiis; non extinxisse propinquos,

Non notos egisse sat est; exscindere ciues

Funditus et nomen gentis delere laborat.

Nec celeri perimit leto; crudelibus ante

235

Suppliciis fruitur; cruciatus, uincla, tenebras

Dilato mucrone parat. pro saeuior ense

Parcendi rabies concessaque uita dolori!

Mors adeone parum est? causis fallacibus instat,

Arguit attonitos se iudice. cetera segnis,

240

Ad facinus uelox, penitus regione remotas

Impiger ire uias: non illum Sirius ardens

Brumaue Riphaeo stridens. Aquilone retardat.

Effera torquebant auidae praecordia curae,

Effugeret ne quis gladios neu perderet ullum

245

Augusto miserante nefas. non flectitur annis,

Non aetate labat: iuuenum rorantia colla

Ante patrum uultus stricta cecidere securi;

Ibat grandaeuus nato moriente superstes

Post trabeas exul. quis prodere tanta relatu

250

Funera, quis caedes possit deflere nefandas?

Quid tale immanes umquam gessisse feruntur

Vel Sinis Isthmiaca pinu uel rupe profunda

Sciron uel Phalaris tauro uel carcere Sulla?

O mites Diomedis equi! Busiridis arae

255

Clementes! iam Cinna pius, iam Spartace segnis

Rufino collatus eris! Deiecerat omnes

Occultis odiis terror tacitique sepultos

Suspirant gemitus indignarique uerentur.

At non magnanimi uirtus Stilichonis eodem

260

Fracta metu; solus medio sed turbine rerum

Contra letiferos rictus contraque rapacem

Mouit tela feram, uolucris non praepete cursu

Vectus equi, non Pegaseis adiutus habenis.

Hic cunctis optata quies, hic sola pericli

265

Turris erat clipeusque trucem porrectus in hoste?

Hic profugis sedes aduersaque signa furori,

Seruandis hic castra bonis. Hucusque minatus

Haerebat retroque fuga cedebat inerti:

Haud secus hiberno tumidus cum uertice torrens

270

Saxa rotat uoluitque nemus pontesque reuellit,

Frangitur obiectu scopuli quaerensque meatum

Spumat et illisa montem circumtonat unda.

Qua dignum te laude feram, qui paene ruenti

Lapsuroque tuos umeros obieceris orbi?

275

Te nobis trepidae sidus ceu dulce carinae

Ostendere dei, geminis quae lassa procellis

Tunditur et uicto trahitur iam caeca magistro.

Inachius Rubro perhibetur in aequore Perseus

Neptuni domuisse pecus, sed tutior alis:

280

Te non penna uehit; rigida cum Gorgone Perseus:

Tu non uipereo defensus crine Medusae;

Illum uilis amor suspensae uirginis egit:

Te Romana salus. taceat superata uetustas,

Herculeos conferre tuis iam desinat actus.

285

Vna Cleonaeum pascebat silua leonem;

Arcadiae saltum uastabat dentibus unum

Saeuus aper, tuque o compressa matre rebellans

Non ultra Libyae fines, Antaee, nocebas,

Solaque fulmineo resonabat Creta iuuenco

290

Lernaeamque uirens obsederat hydra paludem.

Hoc monstrum non una palus, non una tremebat

Insula, sed Latia quidquid dicione subactum

Viuit, et a primis Ganges horrebat Hiberis.

Hoc neque Geryon triplex nec turbidus Orci

295

Ianitor aequabit nec si concurrat in unum

Vis hydrae Scyllaeque fames et flamma Chimaerae.

Certamen sublime diu, sed moribus impar

Virtutum scelerumque fuit. iugulare minatur:

Tu prohibes; ditem spoliat: tu reddis egenti;

300

Eruit: instauras; accendit proelia: uincis.

Ac uelut infecto morbus crudescere caelo

Incipiens primos pecudum depascitur artus,

Mox populos urbesque rapit uentisque perustis

Corruptos Stygiam pestem desudat in amnes:

305

Sic auidus praedo iam non per singula saeuit.

Sed sceptris inferre minas omnique perempto

Milite Romanas ardet prosternere uires,

Iamque Getas Histrumque mouet Scythiamque receptat

Auxilio traditque suas hostilibus armis

310

Relliquias. mixtis descendit Sarmata Dacis

Et qui cornipedes in pocula uulnerat audax

Massagetes caesamque bibens Maeotin Alanus

Membraque qui ferro gaudet pinxisse Gelonus,

Rufino collecta manus. uetat ille domari

315

Innectitque moras et congrua tempora differt.

Nam tua cum Geticas strauisset dextra cateruas,

Vlta ducis socii letum, parsque una maneret

Debilior facilisque capi, tunc impius ille

Proditor imperii coniuratusque Getarum

320

Distulit instantes eluso principe pugnas

Hunorum laturus opem, quos adfore bello

Norat et inuisis mox se coniungere castris.

Est genus extremos Scythiae uergentis in ortus

Trans gelidum Tanain, quo non famosius ullum

325

Arctos alit. turpes habitus obscaenaque uisu

Corpora; mens duro numquam cessura labori;

Praeda cibus, uitanda Ceres frontemque secari

Ludus et occisos pulchrum iurare parentes.

Nec plus nubigenas duplex natura biformes

330

Cognatis aptauit equis; acerrima nullo

Ordine mobilitas insperatique recursus.

Quos tamen impauidus contra spumantis ad Hebri

Tendis aquas, sic ante tubas aciemque precatus:

"Mauors, nubifero seu tu procumbis in Haemo

335

Seu te cana gelu Rhodope seu remige Medo

Sollicitatus Athos seu caligantia nigris

Ilicibus Pangaea tenent, accingere mecum

Et Thracas defende tuos si laetior adsit

Gloria, uestita spoliis donabere quercu."

340

Audiit illa pater scopulisque niualibus Haemi

Surgit et hortatur celeres clamore ministros:

"Fer galeam, Bellona, mihi nexusque rotarum

Tende, Pauor. frenet rapidos Formido iugales.

Festinas urgete manus. meus ecce paratur

345

Ad bellum Stilicho, qui me de more tropaeis

Ditat et hostiles suspendit in arbore cristas.

Communes semper litui, communia nobis

Signa canunt iunctoque sequor tentoria curru."

Sic fatus campo insiluit lateque fugatas

350

Hinc Stilicho turmas, illinc Gradiuus agebat

Et clipeis et mole pares; stat cassis utrique

Sidereis hirsuta iubis loricaque cursu

Aestuat et largo saturatur uulnere cornus.

Acrior interea uoto multisque Megaera

355

Luxuriata malis maestam deprendit in arce

Iustitiam diroque prior sic ore lacessit:

"En tibi prisca quies renouataque saecula rursus,

Vt rebare, uigent? en nostra potentia cessit

Nec locus est usquam Furiis? huc lumina flecte.

360

Aspice barbaricis iaceant quot moenia flammis,

Quas mihi Rufinus strages quantumque cruoris

Praebeat et quantis epulentur caedibus hydri.

Linque homines sortemque meam, pete sidera; notis

Autumni te redde plagis, qua uergit in Austrum

365

Signifer; aestiuo sedes uicina Leoni

Iam pridem gelidaeque uacant confinia Librae.

Atque utinam per magna sequi conuexa liceret!"

Diua refert: "non ulterius bacchabere demens.

Iam poenas tuus iste dabit, iam debitus ultor

370

Imminet, et, terras qui nunc ipsumque fatigat

Aethera, non uili moriens condetur harena.

Iamque aderit laeto promissus Honorius aeuo

Nec forti genitore minor nec fratre corusco,

Qui subiget Medos, qui cuspide proteret Indos.

375

Sub iuga uenturi reges; calcabitur asper

Phasis equo pontemque pati cogetur Araxes,

Tuque simul grauibus ferri religata catenis

Expellere die debellatasque draconum

Tonsa comas imo barathri claudere recessu.

380

Tum tellus communis erit, tum limite nullo

Discernetur ager; nec uomere sulcus adunco

Findetur: subitis messor gaudebit aristis.

Rorabunt querceta fauis; stagnantia passim

Vina fluent oleique lacus; nec murice tinctis

385

Velleribus quaeretur honos, sed sponte rubebunt

Attonito pastore greges pontumque per omnem

Ridebunt uirides gemmis nascentibus algae."