Ausonius ordo urbium nobilium = XIX Schenkl = XI.1-20 Peiper = XXI.1-20 Prete = VIII Combeaud

Testo base di riferimento: R. P. H. Green, 1999

Cura dell'edizione digitale: A. Prontera, 2023


Roma

Prima urbes inter, diuum domus, aurea Roma.

 

Constantinopolis et Carthago

Constantinopoli assurgit Carthago priori,

Non toto cessura gradu, quia tertia dici

Fastidit, non ausa locum sperare secundum,

5

Qui fuit ambarum. uetus hanc opulentia praefert,

Hanc fortuna recens: fuit haec, subit ista nouisque

Excellens meritis ueterem praestringit honorem

Et Constantino concedere cogit Elissam.

Accusat Carthago deos iam plena pudoris

10

Nunc quoque si cedat, Romam uix passa priorem.

Componat uestros fortuna antiqua tumores:

Ite pares tandem, memores quod numine diuum

Angustas mutastis opes et nomina, tu cum

Byzantina Lygos, tu Punica Byrsa fuisti.

 

Antiochia et Alexandria

15

Tertia Phoebeae lauri domus Antiochia,

Vellet Alexandri si quarta colonia poni.

Ambarum locus unus, et has furor ambitionis

In certamen agit uitiorum. turbida uulgo

Vtraque et amentis populi male sana tumultu:

20

Haec Nilo munita quod est penitusque repostis

Insinuata locis, fecunda et tuta superbit,

Illa quod infidis opponitur aemula Persis.

Et uos ite pares Macetumque attollite nomen.

Magnus Alexander te condidit: illa Seleucum

25

Nuncupat, ingenitum cuius fuit ancora signum,

Qualis inusta solet, generis nota certa; per omnem

Nam subolis seriem natiua cucurrit imago.

 

Treueri

Armipotens dudum celebrari Gallia gestit

Treuericaeque urbis solium, quae proxima Rheno

30

Pacis ut in mediae gremio secura quiescit,

Imperii uires quod alit, quod uestit et armat.

Lata per extentum procurrunt moenia collem:

Largus tranquillo praelabitur amne Mosella,

Longinqua omnigenae uectans commercia terrae.

 

Mediolanum

35

Et Mediolani mira omnia: copia rerum,

Innumerae cultaeque domus, facunda uirorum

Ingenia et mores laeti, tum duplice muro

Amplificata loci species populique uoluptas

Circus et inclusi moles cuneata theatri;

40

Templa Palatinaeque arces opulensque moneta

Et regio Herculei celebris sub honore lauacri;

Cunctaque marmoreis ornata peristyla signis

Moeniaque in ualli formam circumdata limbo.

Omnia quae magnis operum uelut aemula formis

45

Excellunt nec iuncta premit uicinia Romae.

 

Capua

Nec Capuam pelago cultuque penuque potentem,

Deliciis opibus famaque priore silebo,

Fortuna uariante uices, quae freta secundis

Nesciuit seruare modum. nunc subdita Romae

50

Aemula, nunc fidei memor, ante infida, senatum

Sperneret an coleret dubitans, sperare curules

Campanis ausa auspiciis unoque suorum

Consule, ut imperium diuisi attolleret orbis.

Quin etiam rerum dominam Latiique parentem

55

Appetiit bello, ducibus non freta togatis,

Hannibalis iurata armis, deceptaque in hostis

Seruitium demens specie transiuit erili,

Mox ut in occasum uitiis communibus acti

Corruerent Poeni luxu, Campania fastu.

60

Heu numquam stabilem sortita superbia sedem!

Illa potens opibusque ualens, Roma altera quondam,

Comere quae paribus potuit fastigia conis,

Octauum reiecta locum uix paene tuetur.

 

Aquileia

Non erat iste locus; merito tamen aucta recenti

65

Nona inter claras, Aquileia, cieberis urbes,

Itala ad Illyricos obiecta colonia montes,

Moenibus et portu celeberrima. sed magis illud

Eminet, extremo quod te sub tempore legit,

Solueret exacto cui sera piacula lustro

70

Maximus, armigeri quondam sub nomine lixae.

Felix, quae tanti spectatrix laeta triumphi

Punisti Ausonio Rutupinum Marte latronem.

 

Arelate

Pande, duplex Arelate, tuos blanda hospita portus,

Gallula Roma Arelas, quam Narbo Martius et quam

75

Accolit Alpinis opulenta Vienna colonis,

Praecipitis Rhodani sic intercisa fluentis,

Vt mediam facias nauali ponte plateam,

Per quem Romani commercia suscipis orbis

Nec cohibes populosque alios et moenia ditas,

80

Gallia quis fruitur gremioque Aquitanica lato.

 

Hispalis

Cara mihi post has memorabere, nomen Hiberum,

Hispalis, aequoreus quam praeterlabitur amnis,

Summittit cui tota suos Hispania fasces.

Corduba non, non arce potens tibi Tarraco certat

85

Quaeque sinu pelagi iactat se Bracara diues.

 

Athenae

Nunc et terrigenis patribus memoremus Athenas,

Pallados et Consi quondam certaminis arcem,

Paciferae primum cui contigit arbor oliuae,

Attica facundae cuius mera gloria linguae,

90

Vnde per Ioniae populos et nomen Achaeum

uersa Graia† manus centum se effudit in urbes.

 

Catina et Syracusae

Quis Catinam sileat, quis quadruplices Syracusas?

Hanc ambustorum fratrum pietate celebrem,

Illam complexam miracula fontis et amnis,

95

Qua maris Ionii subter uada salsa meantes

Consociant dulces placita sibi sede liquores,

Incorruptarum miscentes oscula aquarum.

 

Tolosa

Non umquam altricem nostri reticebo Tolosam,

Coctilibus muris quam circuit ambitus ingens

100

Perque latus pulchro praelabitur amne Garunna,

Innumeris cultam populis, confinia propter

Ninguida Pyrenes et pinea Cebennarum,

Inter Aquitanas gentes et nomen Hiberum.

Quae modo quadruplices ex se cum effuderit urbes,

105

Non ulla exhaustae sentit dispendia plebis,

Quos genuit cunctos gremio complexa colonos.

 

Narbo

Nec tu, Martie Narbo, silebere, nomine cuius

Fusa per immensum quondam prouincia regnum

Obtinuit multos dominandi iure colonos.

110

Insinuant qua se Sequanis Allobroges oris

Excluduntque Italos Alpina cacumina fines,

Qua Pyrenaicis niuibus dirimuntur Hiberi,

Qua rapitur praeceps Rhodanus genitore Lemanno

Interiusque premunt Aquitanica rura Cebennae

115

Vsque in Tectosagos, paganica nomina, Volcas,

Totum Narbo fuit. tu Gallia prima togati

Nominis attollis Latio proconsule fasces.

Quis memoret portusque tuos montesque lacusque,

Quis populos uario discrimine uestis et oris?

120

Quodque tibi Pario quondam de marmore templum

Tantae molis erat quantam non sperneret olim

Tarquinius Catulusque iterum postremus et ille

Aurea qui statuit Capitoli culmina Caesar?

Te maris Eoi merces et Hiberica ditant

125

Aequora, te classes Libyci Siculique profundi:

Et quicquid uario per flumina, per freta cursu

Aduehitur, toto tibi nauigat orbe cataplus.

 

Burdigala

Impia iamdudum condemno silentia, quod te,

O patria, insignem Baccho fluuiisque uirisque,

130

Moribus ingeniisque hominum procerumque senatu,

Non inter primas memorem, quasi conscius urbis

Exiguae immeritas dubitem contingere laudes.

Non pudor hinc nobis. nec enim mihi barbara Rheni

Ora nec arctoo domus est glacialis in Haemo:

135

Burdigala est natale solum, clementia caeli

Mitis ubi et riguae larga indulgentia terrae,

Ver longum brumaeque nouo cum sole tepentes

Aestifluique amnes, quorum iuga uitea subter

Feruent aequoreos imitata fluenta meatus.

140

Quadrua murorum species, sic turribus altis

Ardua ut aerias intrent fastigia nubes.

Distinctas interne uias mirere, domorum

Dispositum et latas nomen seruare plateas,

Tum respondentes directa in compita portas

145

Per mediumque urbis fontani fluminis alueum;

Quem pater Oceanus refluo cum impleuerit aestu,

Allabi totum spectabis classibus aequor.

Quid memorem Pario contectum marmore fontem

Euripi feruere freto? quanta unda profundi!

150

Quantus in amne tumor! quanto ruit agmine praeceps

Marginis extenti bis sena per ostia cursus,

Innumeros populi non umquam exhaustus ad usus!

Hunc cuperes, rex Mede, tuis contingere castris,

Flumina consumpto cum defecere meatu,

155

Huius fontis aquas peregrinas ferre per urbes,

Vnum prae cunctis solitus potare Choaspen.

Salue, fons ignote ortu, sacer alme perennis

Vitree glauce profunde sonore illimis opace,

Salue, urbis genius, medico potabilis haustu,

160

Diuona Celtarum lingua, fons addite diuis.

Non Aponus potu, uitrea non luce Nemausus

Purior, aequoreo non plenior amne Timauus.

 

Hic labor extremus celebres collegerit urbes.

Vtque caput numeri Roma inclita, sic capite isto

165

Burdigala ancipiti confirmet uertice sedem.

Haec patria est, patrias sed Roma superuenit omnes.

Diligo Burdigalam, Romam colo. ciuis in hac sum,

Consul in ambabus: cunae hic, ibi sella curulis.

5

fuit Y a T

fuat Barthius ap. Tollium

codices
V = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, VLF 111 (saec. IX)
P = Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 8500 (saec. XIV)
H = London, British Library, Harley 2613 (1460-1470)
Y = consensus V P H
T = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, VLQ 107 (saec. XV-XVI), tantum excerpta
a = Milano, Veneranda Biblioteca Ambrosiana P 83 sup. (saec. XVI)