Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris,

Fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae

Caelicolum Phrygia genetricem sede petitam

Laomedonteae sacrandam moenibus urbis;

5

Aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni

Concilio patrum praesentis degeret aeui

Optimus. en nomen melius maiusque triumphis!

Iamque petita aderat Latia portante Cybele

Puppe, atque ante omnes magno cedente senatu

10

Obuius accitis properabat Scipio sacris,

Qui genitus patruo ductoris ad Africa bella

Tunc lecti multa fulgebat imagine auorum.

Isque ubi longinquo uenientia numina ponto

Accepit supplex palmis Tuscique sonora

15

Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim,

Femineae tum deinde manus subiere, per amnem

Quae traherent celsam religatis funibus alnum.

Circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque

Certabant rauco resonantia tympana pulsu

20

Semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte

Casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro,

Quique Idaea iuga et lucos nouere silentes.

Hos inter fremitus ac laeto uota tumultu

Substitit adductis renuens procedere uinclis

25

Sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit.

Tum puppe e media magno clamore sacerdos:

"Parcite pollutis contingere uincula palmis

Et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,

Ferte gradus nec uos casto miscete labori,

30

Dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica

Mente ualet, si qua illaesi sibi corporis astat

Conscia, uel sola subeat pia munera dextra."

Hic prisca ducens Clausorum ab origine nomen

Claudia non aequa populi male credita fama

35

In puppim uersis palmisque oculisque profatur:

"Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis

Cuncta creas, cuius proles terramque fretumque

Sideraque et manes regnorum sorte gubernant,

Si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus,

40

Testis, diua, ueni et facili me absolue carina."

Tum secura capit funem, fremitusque leonum

Audiri uisus subito, et grauiora per auras

Nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae.

Fertur prona ratis (uentos impellere credas)

45

Contraque aduersas ducentem praeuenit undas.

Extemplo maior cunctis spes pectora mulcet

Finem armis tandem finemque uenire periclis.

Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra

Abscondit late propulsis puppibus aequor,

50

Cui numen pelagi placauerat hostia taurus,

Iactaque caeruleis innabant fluctibus exta.

Tunc a sede deum purumque per aethera lapsae

Armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres

Aequoreas monstrare uias ac ducere classem.

55

Augurium clangor laetum dabat. inde secuti

Tantum praegressos liquida sub nube uolatus,

Quantum non frustra speculantum lumina seruant,

Litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.

Nec segnis tanta in semet ueniente procella

60

Africa terribilem magno sub nomine molem,

Regis opes, contra et Massyla parauerat arma,

Spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus

Terror erat. campos pariter uallesque refusas

Litoraque implerat nullo decorare tapete

65

Cornipedem Nomas assuetus, densaeque per auras

Condebant iaculis stridentibus aethera nubes.

Immemor hic dextraeque datae iunctique per aras

Foederis et mensas testes atque hospita iura

Fasque fidemque simul prauo mutatus amore

70

Ruperat atque toros regni mercede pararat.

Virgo erat eximia specie claroque parente,

Hasdrubalis proles. thalamis quam cepit ut altis,

Ceu face succensus prima taedaque iugali

Vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto

75

Foedere amicitiae dotalia transtulit arma.

Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem

Ductori monuisse fuit, missique minantur:

Stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet.

Longe coniugia ac longe Tyrios Hymenaeos

80

Inter Dardanias acies fore. sanguine quippe,

Si renuat, blando nimium facilique marito

Statura obsequia et thalami flagrantis amores.

Sic Latius permixta minis sed cassa monebat

Ductor; nam surdas coniunx obstruxerat aures.

85

Ergo asper monitis frustra nitentibus enses

Aduocat et castas polluti foederis aras

Testatus uaria Martem mouet impiger arte.

Castra leui calamo cannaque intecta palustri,

Qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,

90

Aggreditur furtum armorum tutantibus umbris

Ac tacita spargit celata incendia nocte.

Inde ubi collecti rapidam diffundere pestem

Coeperunt ignes et se per pinguia magno

Pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras

95

Et fumos uolucri propellunt lumine flammae.

It totis inimica lues cum turbine castris,

Atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo

Arida, et ex omni manant incendia tecto.

Sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis

100

Excitis somno, multorumque ora uocantum

Auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor

Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque

Corripit; exundat pestis, semustaque castra

Albenti uolitant per nubila summa fauilla.

105

Ipsius ingenti regis tentoria saltu

Lugubre increpitans late circumuolat ardor

Hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles

E somno ac stratis rapuisset multa precantem.

Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires

110

Massylus Tyriusque duces accitaque regno

Lenierat pubes infaustae uulnera noctis,

Ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis,

Immanes animos, afflataque barbarus ora

Castrorum flammis et se uelamine nullo

115

Vix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas

Frendebat minitans; sed enim non luce Syphacem

Nec claro potuisse die nec sole tuente

A quoquam uinci. iactarat talia uecors,

Sed iam claudebat flatus nec plura sinebat

120

Atropos et tumidae properabat stamina linguae.

Namque ubi prosiluit castris ceu turbidus amnis,

Qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps

Voluitur et ripas spumanti gurgite laxat,

Ante omnes praeuectus equo trahit agmina uoce.

125

Contra naua manus Rutuli celsusque ruebat

Viso rege procul raptis exercitus armis,

Ac sibi quisque: "uidesne uides, ut <in> agmine primo

Massylus uolitet deposcens proelia rector?

Fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras

130

Caelicolum et casti ductoris foedera rupit.

Sit satis hunc castris semel effugisse crematis."

Sic secum taciti et certatim spicula fundunt.

Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem

Naribus hasta uolans erexitque ore cruento

135

Quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras.

Corruit asper equus confixaque cuspide membra

Huc illuc iactans rectorem prodidit hosti.

Inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos

Annitentem artus reuocato a uulnere telo

140

Corripiunt, tum uincla uiro manicaeque pudenda

Addita, et, exemplum non umquam fidere laetis,

Sceptriferas arta palmas uinxere catena.

Ducitur ex alto deiectus culmine regni,

Qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque

145

Litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor.

Prostratis opibus regni Phoenissa metuntur

Agmina, et inuisus Marti notusque fugarum

Vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.

Stabat Carthago truncatis undique membris

150

Vni innixa uiro, tantoque fragore ruentem

Hannibal absenti retinebat nomine molem.

Id reliquum fessos opis auxiliique ciere

Rerum extrema iubent, huc confugere pauentes,

Postquam se superum desertos numine cernunt.

155

Nec mora propulsa sulcant uada salsa carina,

Qui reuocent patriaeque ferant mandata monentes,

Ne lentus nullas uideat Carthaginis arces.

Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras,

Et fera ductoris turbabant somnia mentem.

160

Namque grauis curis carpit dum nocte quietem,

Cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum

Visus erat simul aduersos mucronibus in se

Destrictis ruere atque Itala depellere terra,

Omnisque a Cannis Thrasymennique omnis ab undis

165

In pontum impellens umbrarum exercitus ibat.

Ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes

Quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque

Haerebat Latiae, donec uis saeua profundo

Truderet et rapidis daret asportare procellis.

170

His aegrum uisis adeunt mandata ferentes

Legati patriaeque extrema pericula pandunt:

Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas

Regnator tulerit Libyae letoque negato

Seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret

175

Vt trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,

Non una concussa fuga. se, triste profatu,

Vidisse, arderent cum bina in nocte silenti

Castra et luceret sceleratis Africa flammis.

Praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet

180

Litora dum Poenus, destructurum ignibus atris,

In quam se referat, patriam suaque inclita facta.

Haec postquam dicta et casus patuere metusque

Effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant.

Audiuit toruo obtutu defixus et aegra

185

Expendit tacite cura secum ipse uolutans,

An tanti Carthago foret. sic deinde profatur:

"O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam

Crescere nec magnas patiens exsurgere laudes

Inuidia! euersam iam pridem exscindere Romam

190

Atque aequasse solo potui, traducere captam

Seruitum gentem Latioque imponere leges.

Dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis

Summisso tirone negant recreare maniplos,

Dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortes

195

Hannoni placet, induitur tota Africa flammis,

Pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.

Nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus

Subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra.

Vertentur signa, ut patres statuere, simulque

200

Et patriae muros et te seruabimus, Hannon. "

Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes

Propellit multumque gemens mouet aequore classem.

Non terga est ausus cedentum inuadere quisquam,

Non reuocare uirum. cunctis praestare uidentur,

205

Quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat

Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste

Nuda uidere sat est, ceu flamina comprimit Auster

Cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco

Interea uoto non auras poscit amicas,

210

Contentus caruisse Noto, pacemque quietam

Pro facili cursu reputat salis. omnis in altum

Sidonius uisus conuerterat undique miles;

Ductor defixos Itala tellure tenebat

Intentus uultus, manantesque ora rigabant

215

Per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat,

Haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates

Linqueret et tristes exul traheretur in oras.

Vt uero affusis puppes procedere uentis

Et sensim coepere procul subsidere montes

220

Nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus,

Hic secum infrendens: "mentisne ego compos et hoc nunc

Indignus reditu, qui memet finibus umquam

Amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis

Carthago et potius cecidisset nomen Elissae.

225

Quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela

A Cannis in templa tuli Tarpeia Iouemque

Detraxi solio? sparsissem incendia montes

Per septem bello uacuos gentique superbae

Iliacum exitium et proauorum fata dedissem.

230

Cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro

Quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus?

Ibo et castrorum relegens monumenta meorum,

Qua uia nota uocat, remeabo Anienis ad undas.

Flectite in Italiam proras, auertite classem!

235

Faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma."

Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto

Prospexit uertique rates ad litora uidit,

Quassans caeruleum genitor caput aequora fundo

Eruit et tumidum mouet ultra litora pontum.

240

Extemplo uentos imbresque et rupe procellas

Concitat Aeolias ac nubibus aethera condit.

Tum penitus telo molitus regna tridenti

Intima ab occasu Tethyn impellit et ortu

Ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt

245

Spumea, et illisu scopulus tremit omnis aquarum.

Primus se attollens Nasamonum sedibus Auster

Nudauit Syrtim correpta nubilus unda.

Insequitur sublime ferens nigrantibus alis

Abruptum Boreas ponti latus. intonat ater

250

Discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus.

Hinc rupti reboare poli atque hinc crebra micare

Fulmina et in classem ruere implacabile caelum

Consensere ignes nimbique et fluctus et ira

Ventorum, noctemque freto imposuere tenebrae.

255

Ecce intorta Noto ueniensque a puppe procella

Antemnae immugit (stridorque immite rudentum

Sibilat) ac similem monti nigrante profundo

Ductoris frangit super ora trementia fluctum.

Exclamat uoluens oculos caeloque fretoque:

260

"Felix, o frater, diuisque aequate cadendo,

Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis

Pugnanti peperit letum, et cui fata dedere

Ausoniam extremo tellurem apprendere morsu.

At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae

265

Egregiae occubuere animae, dimittere uitam

Non licitum uel, cum ferrem in Capitolia flammas,

Tarpeio Iouis ad manes descendere telo."

Talia dum maeret, diuersis flatibus acta

In geminum ruit unda latus puppimque sub atris

270

Aequoris aggeribus tenuit ceu turbine mersam.

Mox nigris alte pulsa exundantis harenae

Verticibus ratis aetherias remeauit ad auras

Et fluctus supra uento librante pependit.

At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa

275

Dura sorte rapit, miserandum et triste, biremes.

Increpuere ictu prorae. tum murice acuto

Dissiliens sonuit rupta compage carina.

Hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto

Arma inter galeasque uirum cristasque rubentes

280

Florentis Capuae gaza et seposta triumpho

Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum

Cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis,

Cum Venus emoti facie conterrita ponti

Talibus alloquitur regem maris: "hoc satis irae

285

Interea, genitor, satis ad maiora minarum.

Cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba

Hoc Carthago decus, nullo superabile bello

Progenuisse caput nostrosque in funera Poeni

Aeneadas undis totoque eguisse profundo."

290

Sic Venus, et tumidi considunt gurgite fluctus

Obuiaque aduersis propellunt agmina castris.

Dux uetus armorum scitusque accendere corda

Laudibus ignifero mentes furiabat in iram

Hortatu decorisque urebat pectora flammis:

295

"Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi

Ora ducis; nosco dextram. tu primus in ictus

Ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa

Mucronem. tibi pugnacis gestantur opima

Marcelli. Gracchusque cadens tibi proluit ensem.

300

Ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi,

Moenia sublimis Capuae de culmine muri

Excelso fusa moribundum perculit hasta.

Ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen

Fuluius excepit non unum pectore uulnus.

305

Huc prima te siste acie, cui consul in armis

Crispinus cecidit. me tu comitare per hostes,

Qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae

Seruili fers ora ducis suffixa ueruto.

Cerno flagrantes oculos uultumque timendum

310

Non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum

O iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo

Insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis

Mersisti fundo luctantem uana tribunum.

At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas

315

Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,

Incepta exsequere et nati mihi redde cruorem.

Horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia diuos,

Cum stetis, turmae, uidi contermina caelo

Quas iuga calcantes summas uolitare per Alpes,

320

Cum uideam, quorum ferro manibusque capaces

Arsere Argyripae campi? num segnior ibis

Nunc mihi, qui primus torques in moenia telum

Dardana nec nostrae facilis concedere laudi?

Te uero, tete exstimulem, qui, fulmina contra

325

Et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras

Cum starem, perferre sonos ac uana iubebas

Nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas?

Quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum,

Exhorter, quos nobilitant primordia belli?

330

Vt meque et uobis dignum, defendite, quaeso,

Praeteritas dextra laudes. diuum ipse fauore

Vincendoque senex patriam post trina labantem

Lustra et non uisos tam longa aetate penates

Ac natum et fidae iam pridem coniugis ora

335

Confisus uobis repeto. non altera restat

Iam Libyae nec Dardaniis pugna altera restat.

Certatus nobis hodie dominum accipit orbis."

Hannibal haec; sed non patiens remorantia uerba

Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora

340

Soluere ad effatus, signum pugnamque petebant.

Haec procul aeria speculantem nube sororem

Vt uidit diuum genitor maestosque sub acri

Obtutu uultus, sic ore effatus amico est:

"Qui te mentis edunt morsus? da noscere, coniunx;

345

Num Poeni casus ducis et Carthaginis angit

Cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores

Sidonios. gentem contra et fatalia regna

Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli

Fractis foederibus populo modus? ipsa malorum

350

Non plus Carthago tulit exhausitque laboris,

Quam pro Cadmea subiisti exercita gente.

Turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem

Immisti Latio. tremuerunt moenia Romae,

Perque bis octonos primus fuit Hannibal annos

355

Humani generis. tempus componere gentes.

Ad finem uentum. claudenda est ianua belli."

Tum supplex Iuno: "neque ego haec mutare laborans,

Quis est fixa dies, pendenti nube resedi

Nec reuocare acies bellumue extendere quaero.

360

Quae donare potes, quoniam mihi gratia languet

Et cecidit iam primus amor, - nil fila sororum

Aduersus posco. uertat terga Hannibal hosti,

Vt placet, et cineres Troiae Carthagine regnent.

Illud te gemini per mutua pignora amoris

365

Et soror et coniunx oro: tranare pericla

Magnanimum patiare ducem uitamque remittas

Neue sinas captum Ausonias perferre catenas.

Stent etiam contusa malis mea moenia fracto

Nomine Sidonio et nostro seruentur honori."

370

Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus:

"Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae.

Stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx,

Quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt

Fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor,

375

Qui nunc seruatas euertat funditus arces.

Aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,

Ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto

Et terras implere uolet redeuntibus armis.

Noui feta uiri bello praecordia. sed lex

380

Muneris haec esto nostri: Saturnia regna

Ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam

Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto,

Ne, latis si miscebit fera proelia campis,

Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae."

385

Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique,

Inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt

Sidera. non alio grauiores tempore uidit

Aut populos tellus, aut, qui patria arma mouerent,

Maiores certare duces. discriminis alta

390

In medio merces, quicquid tegit undique caelum.

Ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,

Excelsumque caput penna nutante leuabat

Crista rubens. saeuus magno de nomine terror

Praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.

395

At contra ardenti radiabat Scipio cocco

Terribilem ostentans clipeum, quo patris et una

Caelarat patrui spirantes proelia dira

Effigies; flammam ingentem frons alta uomebat.

Sub tanta cunctis ui telorumque uirumque

400

In ducibus stabat spes et uictoria solis.

Quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue,

Scipio si Libycis esset generatus in oris,

Sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes

Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,

405

Haud dubitant terras Itala in dicione futuras.

Contremuere aurae rapido uibrantibus hastis

Turbine et horrificam traxere per aethera nubem.

Inde ensis propiorque acies et comminus ora

Admota ac dira flagrantia lumina flamma.

410

Sternitur, in medium contemptrix turba pericli

Quae primis se praecipitem tulit obuia telis,

Gentilemque bibit tellus inuita cruorem.

Feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui

In primas Macetum turmas immania membra

415

Infert et iaculo circumuolat alite campum.

Caerulus haud aliter, cum dimicat, incola Thules

Agmina falcigero circumuenit arta couinno.

Graia phalanx patrio densarat more cateruas

Iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis.

420

Immemor has pacti post foedus in arma Philippus

Miserat et quassam refouebat Agenoris urbem.

Rarescit multo laxatus uulnere miles

Atque aperit patulas prostrato corpore late

Inter tela uias. irrumpit mole ruinae

425

Ausonius globus et periuria Graia resignat.

Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo

Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo),

Obtruncat Samium bellacis dextra Caleni,

At Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem

430

Ad nomen patriae Clytium, sed gloria Pellae

Haud ualuit misero defendere Daunia tela.

Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa

Laelius increpitans: "adeone Oenotria tellus

Detestanda fuit, quam per maria aspera perque

435

Insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?

Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore

Insuper externas petitis perfundere terras?"

Haec dicens Silarum meditantem in proelia telo

Praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit

440

Et uitae uocisque uias simul incita clausit.

Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano

Sternitur. accendunt iras uultusque uirorum

Armorumque habitus noti et uox consona linguae.

Quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus

445

Terga fuga, "state ac nostram ne prodite gentem"

Vociferans subit et conuertit proelia dextra,

Qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno

Attollit campis feruenti pastus harena

Colla Paraetonius serpens lateque per auras

450

Vndantem torquet perfundens nubila tabem.

Continuo infesta portantem cuspide uulnus

Impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen

Marrucina domus clarumque Teate ferebat.

Atque illi magnum nitenti et laudibus hostis

455

Arrecto capuli ad finem manus incita sedit,

Quaerebatque miser morienti lumine fratrem,

Cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo

Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat

Ac fratrem magno minitans clamore reposcit.

460

Huic proles Barcae: "germanum reddere uero

Si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra:

Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam

Vmquam in Romanos odia aut mansuescere corda

Nostra sinam parcamque uiro, quem terra crearit

465

Itala? tum manes inimici sede repellant

Aeterna socioque abigat me frater Auerno."

Sic ait et clipei propulsum pondere toto,

Lubrica qua tellus lapsantes sanguine fratris

Fallebat nisus, prosternit et occupat ense.

470

Extendit labens palmas Heriumque iacentem

Amplexus iuncta leniuit morte dolores.

Tum Libys inuadit mixtae certamina turbae

Conuertitque ruens per longum hostilia terga,

Vt, cum fulminibus permixta tonitrua mundum

475

Terrificant summique labat domus alta parentis,

Omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora

Lux atrox micat, et praesens astare uiritim

Creditur intento perculsis Iuppiter igne.

Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,

480

Qua misceret agens truculentum Scipio Martem,

Aspera pugna nouas uaria sub imagine leti

Dat formas. hic ense iacet prostratus adacto,

Hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;

Ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora,

485

Horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus.

Ipse super strages ductor Rhoeteius instat,

Qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum

Et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors

Laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam

490

Perrumpit stridens sub pondere belliger axis.

Iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque

Nomina obit ferro. claris spectata per orbem

Stragibus occumbit late inter tela iuuentus.

Qui muros rapuere tuos miserasque nefandi

495

Principium belli fecere, Sagunte, ruinas,

Qui sacros, Thrasymenne, lacus Phaethontia quique

Polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta

Quos tulit, ut superum regi soliumque domosque

Irent direptum, mactantur comminus uno

500

Exitio, redduntque animas, temerata ferebant

Qui secreta deum et primos reserasse negatas

Gressibus humanis Alpes. formidinis huius

Plena acies propere retro exanimata ruebat,

Haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis

505

Cum sese infudit rapidusque incendia flatus

Ventilat et uolucres spargit per culmina flammas,

Attonitum erumpit subita formidine uulgus,

Lateque ut capta passim trepidatur in urbe.

Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum

510

Proelia sectantem et leuiori Marte teneri,

Omnes in causam belli auctoremque malorum

Vertere iam uires tandem placet. Hannibal unus

Dum restet, non, si muris Carthaginis ignis

Subdatur caesique cadant exercitus omnis,

515

Profectum Latio. contra, si concidat unus,

Nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque.

Illum igitur lustrans circumfert lumina campo

Rimaturque ducem. iuuat in certamina summa

Ferre gradum, cuperetque uiro concurrere tota

520

Spectante Ausonia. celsus clamore feroci

Prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit.

Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno,

Ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures,

Effigiem informat Latiam propereque coruscis

525

Attollit cristis, addit clipeumque iubasque

Romulei ducis atque umeris imponit honorem

Fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis

Proelia et audaces adicit sine corpore motus.

Tum par effigies fallacis imagine uana

530

Cornipedis moderanda cito per deuia passu

Belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.

Sic Poeni ducis ante oculos exsultat et ultro

Scipio Iunoni simulatus tela coruscat.

At uiso laetus rectore ante ora Latino

535

Et tandem propius sperans ingentia Poenus

Quadrupedi citus imponit uelocia membra

Et iacit aduersam properati turbinis hastam.

Dat terga et campo fugiens uolat ales imago

Tramittitque acies. tum uero ut uictor et alti

540

Iam compos uoti ferrata calce cruentat

Cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas:

"Quo fugis oblitus nostris te cedere regnis?

Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."

Haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem,

545

Donec longinquo frustratum duxit in arua

Diuersa spatio procul a certamine pugnae;

Tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.

Fulmineus ductor "quisnam se numine caeco

Composuit nobis" inquit "deus? aut latet idem

550

Cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis?

Sed non auelles umquam, quicumque secundus

Caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem

Eripies uerum nobis." frena inde citati

Conuertit furibundus equi campumque petebat,

555

Cum subito occultae pestis collapsa tremore

Cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo

Pectore Iunonis curis in nubila uitam.

Tum uero impatiens "uestra est haec altera, uestra

Fraus," inquit "superi. non fallitis. aequore mersum

560

Texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae!

Anne huic seruabar leto? mea signa secuti,

Quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens

Accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum

Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit

565

Tartareus torrens?" simul haec fundebat et una

Spectabat dextram ac leti feruebat amore.

Tunc Iuno miserata uirum pastoris in ora

Vertitur ac siluis subito procedit opacis

Atque his alloquitur uersantem ingloria fata:

570

"Quaenam te siluis accedere causa subegit

Armatum nostris? num dura ad proelia tendis,

Magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?

Si uelox gaudes ire et compendia grata

Sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam."

575

Annuit atque onerat promissis pectora largis

Pastoris patresque docet Carthaginis altae

Magna repensuros nec se leuiora daturum.

Praecipitem et uasto superantem proxima saltu

Circumagit Iuno ac fallens regione uiarum

580

Non gratam inuito seruat celata salutem.

Interea Cadmea manus deserta pauensque

Non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit

Saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt,

Pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris.

585

Ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto

Rector, iamque ipsae trepidant Carthaginis arces.

Impletur terrore uago cuncta Africa pulsis

Agminibus, uolucrique fuga sine more ruentes

Tendunt attonitos extrema ad litora cursus

590

Ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras;

Pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.

Sic ubi ui caeca tandem deuictus ad astra

Euomuit pastos per saecula Vesuius ignes

Et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,

595

Videre Eoi, monstrum admirabile, Seres

Lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.

At fessum tumulo tandem regina propinquo

Sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae

Apparent admota oculis uestigia pugnae.

600

Qualem Gargani campum Trebiaeque paludem

Et Tyrrhena uada et Phaethontis uiderat amnem

Strage uirum undantem, talis, miserabile uisu,

Prostratis facies aperitur dira maniplis.

Tunc superas Iuno sedes turbata reuisit.

605

Iamque propinquabant hostes tumuloque subibant,

Cum secum Poenus: "caelum licet omne soluta

In caput hoc compage ruat terraeque dehiscant,

Non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo,

Decedesque prius regnis, quam nomina gentes

610

Aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo

Securam te, Roma, mei, patriaeque superstes

Ad spes armorum uiuam tibi. †nam modo pugna

Praecellis, resident hostes†: mihi satque superque,

Vt me Dardaniae matres atque Itala tellus,

615

Dum uiuam, exspectent nec pacem pectore norint."

Sic rapitur paucis fugientum mixtus et altos

Inde petit retro montes tutasque latebras.

Hic finis bello. reserantur protinus arces

Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta

620

Armaque, et incisae leges, opibusque superbis

Vis fracta, et posuit gestatas belua turres.

Excelsae tum saeua rates spectacula Poenis

Flammiferam accepere facem, subitaque procella

Arserunt maria, atque expauit lumina Nereus.

625

Mansuri compos decoris per saecula rector

Deuictae referens primus cognomina terrae

Securus sceptri repetit per caerula Romam

Et patria inuehitur sublimi tecta triumpho.

Ante Syphax feretro residens captiua premebat

630

Lumina, et auratae seruabant colla catenae.

Hinc Hannon clarique genus Phoenissa iuuentus

Et Macetum primi atque incocti corpora Mauri,

Tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas,

Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis.

635

Mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas

Ibat et effigies orae iam lenis Hiberae,

Terrarum finis Gades ac laudibus olim

Terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare

Solis equos dulci consuetus fluminis unda,

640

Frondosumque apicem subigens ad sidera mater

Bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus,

Cum simul illidit ponto, quos attulit, amnes.

Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,

Quam uisa Hannibalis campis fugientis imago.

645

Ipse astans curru atque auro decoratus et ostro

Martia praebebat spectanda Quiritibus ora,

Qualis odoratis descendens Liber ab Indis

Egit pampineos frenata tigride currus,

Aut cum Phlegraeis confecta mole Gigantum

650

Incessit campis tangens Tirynthius astra.

Salue, inuicte parens, non concessure Quirino

Laudibus ac meritis, non concessure Camillo.

Nec uero, cum te memorat de stirpe deorum,

Prolem Tarpei, mentitur Roma, Tonantis.