Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae
Non aequo superum genitore euersa Sagunti
Extemplo positos finiti cardine mundi
Victor adit populos cognataque limina Gades.
5
Nec uatum mentes agitare et praescia corda
Cessatum super imperio. citus aequore Bostar
Vela dare et rerum praenoscere fata iubetur.
Prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo
Qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris,
10
Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon
Fatidico pandit uenientia saecula luco.
Hinc omen coeptis et casus scire futuros
Ante diem bellique uices nouisse petebat.
Exin clauigeri ueneratus numinis aras
15
Captiuis onerat donis, quae nuper ab arce
Victor fumantis rapuit semusta Sagunti.
Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani
Impositas durare trabes solasque per aeuum
Condentum nouisse manus. hinc credere gaudent
20
Consedisse deum seniumque repellere templis.
Tum quis fas et honos adyti penetralia nosse
Femineos prohibent gressus ac limine curant
Saetigeros arcere sues. nec discolor ulli
Ante aras cultus; uelantur corpora lino,
25
Et Pelusiaco praefulget stamine uertex.
Discinctis mos tura dare atque e lege parentum
Sacrificam lato uestem distinguere clauo.
Pes nudus tonsaeque comae castumque cubile.
Irrestincta focis seruant altaria flammae.
30
Sed nulla effigies simulacraue nota deorum
Maiestate locum et sacro impleuere timore.
In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis
Anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis
Ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.
35
At Stygius saeuis terrens latratibus umbras
Ianitor aeterno tum primum tractus ab antro
Vincla indignatur, metuitque Megaera catenas.
Iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos
Aeripedis ramos superantia cornua cerui.
40
Nec leuior uinci Libycae telluris alumnus
Matre super stratique, genus deforme, bimembres
Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan.
Inter quae fulget sacratis ignibus Oete,
Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.
45
Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago,
Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi
Inuectum terris subitum mare nullaque circa
Litora et infuso stagnantes aequore campos.
Nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris
50
Atque imo freta contorquet Neptunia fundo,
Proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans
Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.
Tum uada ceu saeuo penitus permota tridenti
Luctantur terris tumefactum imponere pontum.
55
Mox remeat gurges tractoque relabitur aestu;
At ratis erepto campis deserta profundo
Et fusi transtris exspectant aequora nautae.
Cymothoes ea regna uagae pelagique labores
Luna mouet, Luna immissis per caerula bigis
60
Fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys.
Haec propere spectata duci; nam multa fatigant.
Curarum prima exercet subducere bello
Consortem thalami paruumque sub ubere natum.
Virgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo
65
Imbuerat coniunx memorique tenebat amore.
At puer obsessae generatus in ore Sagunti
Bis senos lunae nondum compleuerat orbes.
Quos ut seponi stetit et secernere ab armis,
Affatur ductor: "spes o Carthaginis altae,
70
Nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro,
Sis patrio decore et factis tibi nomina condas,
Quis superes bellator auum; iamque aegra timoris
Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.
Ni praesaga meos ludunt praecordia sensus,
75
Ingens hic terris crescit labor. ora parentis
Agnosco toruaque oculos sub fronte minaces
Vagitumque grauem atque irarum elementa mearum.
Si quis forte deum tantos inciderit actus,
Vt nostro abrumpat leto primordia rerum,
80
Hoc pignus belli, coniunx, seruare labora.
Cumque datum fari, duc per cunabula nostra;
Tangat Elissaeas palmis puerilibus aras
Et cineri iuret patrio Laurentia bella.
Inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas,
85
Emicet in Martem et calcato foedere uictor
In Capitolina tumulum mihi uindicet arce.
Tu uero, tanti felix quam gloria partus
Exspectat, ueneranda fide, discede periclis
Incerti Martis durosque relinque labores.
90
Nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo
Saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca
Sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes.
Quod si promissum uertat Fortuna fauorem
Laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta
95
Aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas,
Vltra me improperae ducant cui fila sorores".
Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce
Castalii, cui materno de nomine dicta
Castulo Phoebei seruat cognomina uatis
100
Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes:
Tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos
Concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen,
Lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice
Milichus indigenis late regnabat in oris
105
Cornigeram attollens genitoris imagine frontem.
Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce
Barbarica paulum uitiato nomine lingua.
Quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:
"Mene, oblite tua nostram pendere salute,
110
Abnuis inceptis comitem? sic foedera nota
Primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum
Deficiam montes coniunx tua? crede uigori
Femineo. castum haud superat labor ullus amorem.
Sin solo aspicimur sexu fixumque relinqui
115
Cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro.
I felix, i numinibus uotisque secundis
Atque acies inter flagrantiaque arma relictae
Coniugis et nati curam seruare memento.
Quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes
125
Nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus,
120
Quantum te metuo. ruis ipsos acer in enses
Obiectasque caput telis. te nulla secundo
Euentu satiat uirtus, tibi gloria soli
Fine caret, credisque uiris ignobile letum
Belligeris in pace mori. tremor implicat artus
126
Sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque
Auerte et serua caput inuiolabile Teucris".
Iamque adeo egressi steterant in litore primo
Et promota ratis pendentibus arbore nautis
130
Aptabat sensim pulsanti carbasa uento,
Cum lenire metus properans aegramque leuare
Attonitis mentem curis sic Hannibal orsus.
"Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx.
Et pace et bello cunctis stat terminus aeui,
135
Extremumque diem primus tulit. ire per ora
Nomen in aeternum paucis mens ignea donat,
Quos pater aetheriis caelestum destinat oris.
An Romana iuga et famulas Carthaginis arces
Perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras
140
Increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra
Ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae
Prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una
Me tantum Carthago et, qui sim, nesciat omnis
Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?
145
Quantum etenim distant a morte silentia uitae?
Nec tamen incautos laudum exhorresce furores.
Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta
Gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo.
Te quoque magna manent suscepti praemia belli;
150
Dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis
Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri".
Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,
Confisus pelago celsa de puppe magister
Cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito.
155
Haerent intenti uultus et litora seruant,
Donec iter liquidum uolucri rapiente carina
Consumpsit uisus pontus tellusque recessit.
At Poenus belli curis auertere amorem
Apparat et repetit properato moenia gressu.
160
Quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu,
Tandem sollicito cessit uis dura labori,
Belligeramque datur somno componere mentem.
Tum pater omnipotens gentem exercere periclis
Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra
165
Bellorum meditans priscosque referre labores
Praecipitat consulta uiri segnemque quietem
Terret et immissa rumpit formidine somnos.
Iamque per umentem noctis Cyllenius umbram
Aligero lapsu portabat iussa parentis.
170
Nec mora mulcentem securo membra sopore
Aggreditur iuuenem ac monitis incessit amaris:
"Turpe duci totam somno consumere noctem
O rector Libyae. uigili stant bella magistro.
Iam maria effusas cernes turbare carinas
175
Et Latiam toto pubem uolitare profundo,
Dum lentus coepti terra cunctaris Hibera.
Scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus,
Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?
En age, si quid inest animo par fortibus ausis
180
Fer gressus agiles mecum et comitare uocantem.
Respexisse ueto; monet hoc pater ille deorum.
Victorem ante altae statuam te moenia Romae."
Iamque uidebatur dextram iniectare graduque
Laetantem trahere in Saturnia regna citato,
185
Cum subitus circa fragor et uibrata per auras
Exterrent saeuis a tergo sibila linguis
Ingentique metu diuum praecepta pauenti
Effluxere uiro et turbatus lumina flectit.
Ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto
190
Contorta amplexu tractasque per inuia rupes
Ater letifero stridebat turbine serpens.
Quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos
Et geminum lapsu sidus circumligat Anguis,
Immani tantus fauces diducit hiatu
195
Attollensque caput nimbosis montibus aequat.
Congeminat sonitus rupti uiolentia caeli
Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.
Hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae
Vis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras
200
Miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit,
Scitatur, pestis terrasque urgentia membra
Quo ferat et quosnam populos depascat hiatu.
Cui gelidis almae Cyllenes editus antris:
"Bella uides optata tibi. te maxima bella,
205
Te strages nemorum, te moto turbida caelo
Tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae
Idaei generis lacrimosaque fata sequuntur.
Quantus per campos populatis montibus actas
Contorquet siluas squalenti tergore serpens
210
Et late umectat terras spumante ueneno,
Tantus perdomitis decurrens Alpibus atro
Inuolues bello Italiam tantoque fragore
Eruta conuulsis prosternes oppida muris."
His aegrum stimulis liquere deusque soporque.
215
It membris gelidus sudor, laetoque pauore
Promissa euoluit somni noctemque retractat.
Iamque deum regi Martique sub omine fausto
Instauratus honos, niueoque ante omnia tauro
Placatus meritis monitor Cyllenius aris.
220
Extemplo edicit conuellere signa, repensque
Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.
Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta
Excierint populos tulerintque in regna Latini,
Et quas indomitis urbes armarit Hiberis
225
Quasque Paraetonio glomerarit litore turmas
Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos
Et terris mutare iugum. non ulla nec umquam
Saeuior it trucibus tempestas acta procellis,
Nec bellum ruptis tam dirum mille carinis
230
Acrius infremuit trepidumque exterruit orbem.
Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,
Membra leuis celsique decus fraudata superbum
Corporis, at docilis fallendi et nectere tectos
Numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique
235
Bellabant ense, ac uestigia nuda, sinusque
Cingere inassuetum, et rubrae uelamine uestis
Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.
His rector fulgens ostro super altior omnes
Germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu
240
Mago quatit currus et fratrem spirat in armis.
Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis,
Prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae.
Tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro
In clipei speciem curuatis turribus, Aspis.
245
Sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus,
Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore
Maternum implebat genus et resonare superbo
Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore.
Affuit undosa cretus Berenicide miles,
250
Nec tereti dextras in pugnam armata dolone,
Destituit Barce sitientibus arida uenis.
Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis
Battiadas prauos fidei stimulauit in arma.
Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam
255
Consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes.
Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis
Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos
Et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus.
Tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo,
260
Quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus,
Et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
Ducit tot populos ingens et corpore et armis
Herculeam factis seruans ac nomine famam
Antaeus celsumque caput super agmina tollit.
265
Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo,
Qui magneta secant; solis honor ille metalli
Intactum chalybem uicino ducere saxo.
His simul immitem testantes corpore solem
Exusti uenere Nubae. non aerea cassis,
270
Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus;
Tempora multiplici mos est defendere lino
Et lino munire latus scelerataque sucis
Spicula dirigere et ferrum infamare ueneno.
Tum primum castris Phoenicum tendere ritu
275
Cinyphii didicere Macae. squalentia barba
Ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri
Saetigero. panda manus est armata cateia
Versicolor contra caetra et falcatus ab arte
Ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure.
280
Sed mensis asper populus uictuque maligno;
Nam calida tristes epulae torrentur harena
Quin et Massyli fulgentia signa tulere
Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae
Praefuit intortos demissus uertice crines
285
Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas
Atque inter frondes reuirescere uiderat aurum.
Vos quoque desertis in castra mapalibus itis
Misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum
Indomitisque loqui et sedare leonibus iras
290
Nulla domus; plaustris habitant; migrare per arua
Mos atque errantes circumuectare penates.
Hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris
Et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant,
Ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet
295
Venator dumeta Lacon aut exigit Vmber
Nare sagax e calle feras, perterrita late
Agmina praecipitant uolucres formidine cerui.
Hos agit haud laeto uultu nec fronte serena
Asbytes nuper caesae germanus Acherras.
300
Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis,
Ad quorum cantus serpens oblita ueneni,
Ad quorum tactum mites iacuere cerastae.
Tum chalybis pauper Baniurae cruda iuuentus,
Contenti parca durasse hastilia flamma,
305
Miscebant auidi trucibus fera murmura linguis.
Necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis,
Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis,
Tanta fuga est; certant pennae, campumque uolatu
Cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras.
310
Spectati castris, quos suco nobilis arbor
Et dulci pascit lotos nimis hospita baca.
Quique atro rabidas efferuescente ueneno
Dipsadas immensis horrent Garamantes harenis.
Fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora
315
Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem;
Inde Medusaeis terram exundasse chelydris.
Milibus his ductor spectatus Marte Choaspes,
Neritia Meninge satus, cui tragula semper
Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.
320
Huic coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu
Audax naufragia et praedas auellere ponto,
Huic, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,
Qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha
Inuento primam Libyen perfudit oliuo.
325
Necnon totus adest uesper populique reposti.
Cantaber ante omnes hiemisque aestusque famisque
Inuictus palmamque ex omni ferre labore.
Mirus amor populo, cum prima incanuit aetas
Imbelles iam dudum annos praeuertere saxo
330
Nec uitam sine Marte pati; quippe omnis in armis
Lucis causa sita et damnatum uiuere paci.
Venit et, Aurorae lacrimis perfusus, in orbem
Diuersum patrias fugit cum deuius oras,
Armiger Eoi non felix Memnonis, Astyr.
335
His paruus sonipes nec Marti natus, at idem
Aut inconcusso glomerat uestigia dorso
Aut molli pacata celer rapit esseda collo.
Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer
Metiri iaculoue extendere proelia Mauro.
340
Venere et Celtae sociati nomen Hiberis
His pugna cecidisse decus, corpusque cremari
Tale nefas. caelo credunt superisque referri,
Impastus carpat si membra iacentia uultur.
Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem
345
Flammarum misit diues Callaecia pubem,
Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,
Nunc pedis alterno percussa uerbere terra
Ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras
Haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas.
350
Cetera femineus peragit labor; addere sulco
Semina et impresso tellurem uertere aratro
Segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum,
Callaici coniunx obit irrequieta mariti.
Hos Viriatus agit Lusitanumque remotis
355
Extractum lustris, primo Viriatus in aeuo,
Nomen Romanis factum mox nobile damnis.
Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,
Aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati,
Non quae Dardanios post uidit Ilerda furores
360
Nec qui Massageten monstrans feritate parentem
Cornipedis fusa satiaris, Concane, uena.
Iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma
Aclyde uel tenui pugnax instare ueruto,
Iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo,
365
Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo,
Et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium
Oeneae misere domus Aetolaque Tyde.
Dat Carthago uiros Teucro fundata uetusto,
Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem
370
Vitifera et Latio tantum cessura Lyaeo.
Hos inter clara thoracis luce nitebat
Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis
Atque altrix celsa mittebat Saetabis arce,
Saetabis et telas Arabum spreuisse superba
375
Et Pelusiaco filum componere lino.
Mandonius populis domitorque insignis equorum
Imperitat Caeso, et socio stant castra labore.
At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto.
Hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit,
380
Concubitus seruans tacitos grex perstat equarum
Et Venerem occultam genitali concipit aura.
Sed non multa dies generi, properatque senectus,
Septimaque his stabulis longissima ducitur aestas.
At non Sarmaticos attollens Vxama muros
385
Tam leuibus persultat equis; hinc uenit in arma
Haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore
Asper frena pati aut iussis parere magistris.
Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum
Et rictu horrificant galeas; uenatibus aeuum
390
Transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt.
Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis
Et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal
Ac Nebrissa dei Nysaei concita thyrsis,
Quam Satyri coluere leues redimitaque sacra
395
Nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo
Arganthoniacos armat Carteia nepotes.
Rex proauis fuit humani ditissimus aeui
Ter denos decies emensus belliger annos.
Armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo
400
Et Munda Emathios Italis paritura labores.
Nec decus auriferae cessauit Corduba terrae.
Hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys
Spiciferisque grauis bellator Arauricus oris,
Aequales aeui, genuit quos ubere ripa
405
Palladio Baetis umbratus cornua ramo.
Talia Sidonius per campos agmina ductor
Puluere nigrantes raptat lustransque sub armis,
Qua uisu comprendere erat, fulgentia signa
Ibat ouans longaque umbram tellure trahebat.
410
Non aliter, quotiens perlabitur aequora curru
Extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn
Frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris
Nereidum chorus et sueto certamine nandi
Candida perspicuo conectunt brachia ponto.
415
At Pyrenaei frondosa cacumina montis
Turbata Poenus terrarum pace petebat.
Pyrene celsa nimbosi uerticis arce
Diuisos Celtis late prospectat Hiberos
Atque aeterna tenet magnis diuortia terris.
420
Nomen Bebrycia duxere a uirgine colles,
Hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum
Geryonae peteret cum longa tricorporis arua,
Possessus Baccho saeua Bebrycis in aula
Lugendam formae sine uirginitate reliquit
425
Pyrenen, letique deus, si credere fas est,
Causa fuit leti miserae deus. edidit aluo
Namque ut serpentem patriasque exhorruit iras
Confestim dulces liquit turbata penates.
Tum noctem Alcidae solis plangebat in antris
430
Et promissa uiri siluis narrabat opacis,
Donec maerentem ingratos raptoris amores
Tendentemque manus atque hospitis arma uocantem
Diripuere ferae. laceros Tirynthius artus,
Dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens
435
Palluit inuento dilectae uirginis ore.
At uoce Herculea percussa cacumina montis
Intremuere iugis; maesto clamore ciebat
Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum
Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit
440
Supremum illacrimans, nec honos intercidet aeuo,
Defletumque tenent montes per saecula nomen.
Iamque per et colles et densos abiete lucos
Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae.
Inde ferox quaesitum armis per inhospita rura
445
Volcarum populatur iter tumidique minaces
Accedit Rhodani festino milite ripas.
Aggeribus caput Alpinis et rupe niuali
Proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem
Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos
450
Ac propere in pontum lato ruit incitus alueo.
Auget opes stanti similis tacitoque liquore
Mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis
Cunctantem immergit pelago raptumque per arua
Ferre uetat patrium uicina ad litora nomen.
455
Inuadunt alacres inimicum pontibus amnem,
Nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur
Nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis.
Fluminea sonipes religatus ducitur alno,
Belua nec retinet tardante Libyssa timore;
460
Nam trabibus uada et iniecta tellure repertum
Conexas operire trabes ac ducere in altum
Paulatim ripae resolutis aggere uinclis.
At gregis illapsu fremebundo territus atras
Expauit moles Rhodanus stagnisque refusis
465
Torsit harenoso minitanti murmura fundo.
Iamque Tricastinis incedit finibus agmen,
Iam faciles campos, iam rura Vocontia carpit.
Turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum
Ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus
470
Auulsas ornos et adesi fragmina montis
Cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis
Ac uada translato mutat fallacia cursu,
Non pediti fidus, patulis non puppibus aequus.
Et tunc imbre recens fuso correpta sub armis
475
Corpora multa uirum spumanti uertice torquens
Immersit fundo laceris deformia membris.
Sed iam praeteritos ultra meminisse labores
Conspectae propius dempsere pauentibus Alpes.
Cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta
480
Atque aeui glaciem cohibent; riget ardua montis
Aetherii facies surgentique obuia Phoebo
Duratas nescit flammis mollire pruinas.
Quantum Tartareus regni pallentis hiatus
Ad manes Imos atque atrae stagna paludis
485
A supera tellure patet, tam longa per auras
Erigitur tellus et caelum intercipit umbra.
Nullum uer usquam nullique aestatis honores.
Sola iugis habitat diris sedesque tuetur
Perpetuas deformis hiems; illa undique nubes
490
Huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos.
Iam cuncti flatus uentique furentia regna
Alpina posuere domo. caligat in altis
Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.
Mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti
495
Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys.
Primus inexpertas adiit Tirynthius arces.
Scindentem nubes frangentemque ardua montis
Spectarunt superi longisque ab origine saeclis
Intemerata gradu magna ui saxa domantem.
500
At miles dubio tardat uestigia gressu
Impia ceu sacros in fines arma per orbem
Natura prohibente ferant diuisque repugnent.
Contra quae ductor - non Alpibus ille nec ullo
Turbatus terrore loci, sed languida maestus
505
Corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem
"Non pudet obsequio superum fessosque secundis
Post belli decus atque acies dare terga niuosis
Montibus et segnes summittere rupibus arma?
Nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae
510
Credite uos summumque Iouis conscendere culmen.
Hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim."
Nec mora commotum promissis ditibus agmen
Erigit in collem et uestigia linquere nota
Herculis edicit magni crudisque locorum
515
Ferre pedem ac proprio turmas euadere calle.
Rumpit inaccessos aditus atque ardua primus
Exsuperat summaque uocat de rupe cohortes.
Tum, qua durati concreto frigore collis
Lubrica frustratur canenti semita cliuo
520
Luctantem, ferro glaciem premit. haurit hiatu
Nix resoluta uiros, altoque e culmine praeceps
Vmenti turmas operit delapsa ruina.
Interdum aduerso glomeratas turbine Corus
In media ora niues fuscis agit horridus alis
525
Aut rursum immani stridens auulsa procella
Nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem
Contorto rotat in nubes sublimia flatu.
Quoque magis subiere iugo atque euadere nisi
Erexere gradum, crescit labor. ardua supra
530
Sese aperit fessis et nascitur altera moles,
Vnde nec edomitos exsudatosque labores
Respexisse libet; tanta formidine prona
Exterrent repetita oculis, atque una pruinae
Canentis, quacumque datur promittere uisus,
535
Ingeritur facies. medio sic nauita ponto,
Cum dulces liquit terras et inania nullos
Inueniunt uentos securo carbasa malo,
Immensas prospectat aquas ac uicta profundis
Aequoribus fessus renouat sua lumina caelo.
540
Iamque super clades atque importuna locorum
Illuuie rigidaeque comae squalore perenni
Horrida semiferi promunt e rupibus ora
Atque effusa cauis exesi pumicis antris
Alpina inuadit manus adsuetoque uigore
545
Per dumos notasque niues atque inuia pernix
Clausum montiuagis infestat cursibus hostem.
Mutatur iam forma locis. hic sanguine multo
Infectae rubuere niues, hic nescia uinci
Paulatim glacies cedit tepefacta cruore,
550
Dumque premit sonipes duro uestigia cornu
Vngula perfossis haesit comprensa pruinis
Nec pestis lapsus simplex; abscisa relinquunt
Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.
Bis senos soles, totidem per uulnera saeuas
555
Emensi noctes optato uertice sidunt
Castraque praeruptis suspendunt ardua saxis.
At Venus ancipiti mentem labefacta timore
Affatur genitorem et rumpit maesta querelas:
"Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro,
560
Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque
Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros
A te concessa Poenus parat urbe nepotes?
Alpibus imposuit Libyam finemque minatur
Imperio. casus metuit iam Roma Sagunti.
565
Quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam
Da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est
Assaracique larem et Vestae secreta feramus?
Exilia errantes totum quaesisse per orbem.
Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?"
570
His Venus; et contra genitor sic deinde profatur:
"Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis
Turbarint, Cytherea; tenet longumque tenebit
Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis
Mole uiros spectare paro atque expendere bello.
575
Gens ferri patiens ac laeta domare labores
Paulatim antiquo patrum desuescit honori,
Atque ille haud umquam parcus pro laude cruoris
Et semper famae sitiens obscura sedendo
Tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum
580
Sanguine de nostro populus, blandoque ueneno
Desidiae uirtus paulatim euicta senescit.
Magnae molis opus multoque labore parandum
Tot populos inter soli sibi poscere regna.
Iamque tibi ueniet tempus, quo maxima rerum
585
Nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro
Non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus,
Hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis.
Hi tantum parient Latio per uulnera regnum,
Quod luxu et multum mutata mente nepotes
590
Non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus,
Qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum
Ante suae muros Carthaginis exuat armis.
Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo.
Exin se Curibus uirtus caelestis ad astra
595
Efferet, et sacris augebit nomen Iulis
Bellatrix gens bacifero nutrita Sabino.
Hinc pater ignotam denabit uincere Thulen
Inque Caledonios primus trahet agmina lucos,
Compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros
600
Palmiferamque senex bello domitabit Idymen.
Nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna,
Sed superum sedem nostrosque tenebit honores.
Tum iuuenis magno praecellens robore mentis
Excipiet patriam molem celsusque feretur
605
Aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis
Bella Palaestinae primo delebit in aeuo.
At tu transcendes, Germanice, facta tuorum
Iam puer auricomo praeformidate Batauo.
Nec te terruerint Tarpei culminis ignes;
610
Sacrilegas inter flammas seruabere terris.
Nam te longa manent nostri consortia mundi.
Huic laxos arcus olim Gangetica pubes
Summittet uacuasque ostendent Bactra pharetras.
Hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem
615
Ducet et Eoos Baccho cedente triumphos.
Idem indignantem tramittere Dardana signa
Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum.
Quin et Romuleos superabit uoce nepotes,
Quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae
620
Sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus
Et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur.
Ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis,
Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe
Et iunget nostro templorum culmina caelo.
625
Tunc, o nate deum diuosque dature, beatas
Imperio terras patrio rege. tarda senectam
Hospitia excipient caeli, solioque Quirinus
Concedet, mediumque parens fraterque locabunt;
Siderei iuxta radiabunt tempora nati."
630
Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui,
Ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis
Lapsantem dubio deuexa per inuia nisu
Firmabat gressum atque umentia saxa premebat.
Non acies hostisue tenet, sed prona minaci
635
Praerupto turbant et cautibus obuia rupes.
Stant clausi maerentque moras et dura uiarum.
Nec refouere datur torpentia membra quiete;
Noctem operi iungunt et robora ferre coactis
Approperant umeris ac raptas collibus ornos.
640
Iamque ubi nudarunt silua densissima montis,
Aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem
Excoquitur flammis scopulus. mox proruta ferro
Dat gemitum putris resoluto pondere moles
Atque aperit fessis antiqui regna Latini.
645
His tandem ignotas transgressus casibus Alpes
Taurinis ductor statuit tentoria campis.
Interea uoces Iouis atque oracula portans
Emensis aderat Garamantum laetus harenis
Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante:
650
"Maxime Belide, patriis qui moenibus arces
Seruitium dextra. Libycas penetrauimus aras.
Nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis
Nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit.
Ad finem caeli medio tenduntur ab orbe
655
Squalentes campi. tumulum natura negauit
Immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens
Construxit turbo impacta glomeratus harena,
Vel si, perfracto populatus carcere terras
Africus aut pontum spargens super aera Corus
660
Inuasere truces capientem proelia campum
Inque uicem ingesto cumularunt puluere montes.
Has obseruatis ualles enauimus astris
Namque dies confundit iter, peditemque profundo
Errantem campo et semper media arua uidentem
665
Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.
Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna
Cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus,
Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
Stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha,
670
Quae nascente die, quae deficiente tepescit
Quaeque riget, medius cum sol accendit Olympum,
Atque eadem rursum nocturnis feruet in umbris.
Tum loca plena deo, dites sine uomere glebas
Ostentat senior laetaque ita mente profatur:
675
"Has umbras nemorum et conexa cacumina caelo
Calcatosque Ioui lucos prece, Bostar, adora.
Nam cui dona Iouis non diuulgata per orbem,
In gremio Thebes geminas sedisse columbas?
Quarum Chaonias pennis quae contigit oras,
680
Implet fatidico Dodonida murmure quercum.
At quae Carpathium super aequor uecta per auras
In Libyen niueis tranauit concolor alis,
Hanc sedem templo Cythereia condidit ales.
Hic, ubi nunc aram lucosque uidetis opacos,
685
Ductore electo gregis, admirabile dictu,
Lanigeri capitis media inter cornua perstans
Marmaricis ales populis responsa canebat.
Mox subitum nemus atque annoso robore lucus
Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,
690
A prima uenere die; prisco inde pauore
Arbor numen habet coliturque tepentibus aris."
Dumque ea miramur, subito stridore tremendum
Impulsae patuere fores, maiorque repente
Lux oculos ferit. ante aras stat ueste sacerdos
695
Effulgens niuea, et populi concurrere certant.
Inde ubi mandatas effudi pectore uoces,
Ecce intrat subitus uatem deus. alta sonoro
Collisis trabibus uoluuntur murmura luco,
Ac maior nota iam uox prorumpit in auras:
700
"Tenditis in Latium belloque agitare paratis
Assaraci prolem, Libyes. coepta aspera cerno
Gradiuumque trucem currus iam scandere et atram
In latus Hesperium flammam exspirare furentes
Cornipedes multoque fluentia sanguine lora.
705
Tu, qui pugnarum euentus extremaque fati
Deposcis claroque ferox das uela labori,
Inuade Aetoli ductoris Iapyga campum.
Sidonios augebis auos nullique relinques
Altius Ausoniae penetrare in uiscera gentis,
710
Donec uicta tibi trepidabunt Dardana regna.
Nec ponet pubes umquam Saturnia curam,
Dum carpet superas in terris Hannibal auras."
Talia portabat laetis oracula Bostar
Impleratque uiros pugnae propioris amore.
14
clauigeri Δ p.c. b1 et mg. exemplarium r2 Stamp. Ross. 1446 v1 Vat. Inc. II 427
cornigeri ω Cm (Ep. 34)