Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit

Aeneadum patiturque ferox Oenotria iura

Carthago. da, Musa, decus memorare laborum

Antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit

5

Et quot Roma uiros, sacri cum perfida pacti

Gens Cadmea super regno certamina mouit

Quaesitumque diu, qua tandem poneret arce

Terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro

Iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum

10

Sidonii fregere duces, atque impius ensis

Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.

Sed medio finem bello excidiumque uicissim

Molitae gentes, propiusque fuere periclo,

Quis superare datum: reserauit Dardanus arces

15

Ductor Agenoreas, obsessa Palatia uallo

Poenorum, ac muris defendit Roma salutem.

Tantarum causas irarum odiumque perenni

Seruatum studio et mandata nepotibus arma

Fas aperire mihi superasque recludere mentes.

20

Iamque adeo magni repetam primordia motus.

Pygmalioneis quondam per caerula terris

Pollutum fugiens fraterno crimine regnum

Fatali Dido Libyes appellitur orae.

Tum pretio mercata locos noua moenia ponit,

25

Cingere qua secto permissum litora tauro.

Hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas)

Ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen

Optauit profugis aeternam condere gentem.

Verum ubi magnam aliis Romam caput urbibus alte

30

Exserere ac missas etiam trans aequora classes

Totum signa uidet uictricia ferre per orbem,

Iam propius metuens bellandi corda furore

Phoenicum exstimulat. sed enim conamine primae

Contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis

35

Sicanio Libycis iterum instaurata capessens

Arma remolitur; dux agmina sufficit unus

Turbanti terras pontumque mouere paranti.

Iamque deae cunctas sibi belliger induit iras

Hannibal (hunc audet solum componere fatis),

40

Sanguineo cum laeta uiro atque in regna Latini

Turbine mox saeuo uenientum haud inscia cladum

"Intulerit Latio spreta me Troius" inquit

"Exul Dardaniam et, bis numina capta, penates

Sceptraque fundarit uictor Lauinia Teucris,

45

Dum Romana tuae, Ticine, cadauera ripae

Non capiant Simoisque mihi per Celtica rura

Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis

Corporibusque uirum retro fluat ac sua largo

Stagna reformidet Thrasymennus turbida tabo,

50

Dum Cannas, tumulum Hesperiae, campumque cruore

Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam

Teque uadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis

Per clipeos galeasque uirum caesosque per artus

Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti."

55

Haec ait ac iuuenem facta ad Mauortia flammat.

Ingenio motus auidus fideique sinister

Is fuit, exsuperans astu, sed deuius aequi.

Armato nullus diuum pudor, improba uirtus

Et pacis despectus honos, penitusque medullis

60

Sanguinis humani flagrat sitis. his super aeui

Flore uirens auet Aegates abolere, parentum

Dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto.

Dat mentem Iuno ac laudum spe corda fatigat.

Iamque aut nocturno penetrat Capitolia uisu

65

Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes.

Saepe etiam famuli turbato ad limina somno

Expauere trucem per uasta silentia uocem

Ac largo sudore uirum inuenere futuras

Miscentem pugnas et inania bella gerentem.

70

Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arua

Addiderat puero patrius furor ortus <Hamilcar>.

Sarrana prisci Barcae de gente uetustos

A Belo numerabat auos. namque orba marito

Cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri

75

Belides iuuenis uitauerat arma tyranni

Et se participem casus sociarat in omnes.

Nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar,

Vt fari primamque datum distinguere lingua

Hannibali uocem, sollers nutrire furores

80

Romanum seuit puerili in pectore bellum.

Vrbe fuit media sacrum genetricis Elissae

Manibus et patria Tyriis formidine cultum,

Quod taxi circum et piceae squalentibus umbris

Abdiderant caelique arcebant lumine, templum.

85

Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim

Exuerat regina loco. stant marmore maesto

Effigies, Belusque parens omnisque nepotum

A Belo series, stat gloria gentis Agenor

Et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.

90

Ipsa sedet tandem aeternum coniuncta Sychaeo.

Ante pedes ensis Phrygius iacet. ordine centum

Stant arae caelique deis Ereboque potenti.

Hic crine effuso atque Hennaeae numina diuae

Atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos.

95

Immugit tellus rumpitque horrenda per umbras

Sibila. inaccensi flagrant altaribus ignes.

Tum magico uolitant cantu per inania manes

Exciti, uultusque in marmore sudat Elissae.

Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur,

100

Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.

Non ille euhantis Massylae palluit iras,

Non diros templi ritus aspersaque tabo

Limina et audito surgentes cardine flammas.

Olli permulcens genitor caput oscula libat

105

Attollitque animos hortando et talibus implet:

"Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos

Foederibus non aequa premit. si fata negarint

Dedecus id patriae nostra depellere dextra,

Haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella

110

Latura exitium Laurentibus. horreat ortus

Iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent

Te surgente, puer, Latiae producere matres."

His acuit stimulis subicitque haud mollia dictu:

"Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,

115

Ferro ignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam.

Non superi mihi, non Martem cohibentia pacta,

Non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa.

Hanc mentem iuro nostri per numina Martis,

Per manes, regina, tuos." tum nigra triformi

120

Hostia mactatur diuae, raptimque recludit

Spirantes artus poscens responsa sacerdos

Ac fugientem animam properatis consulit extis.

Ast ubi quaesitas artis de more uetustae

Intrauit mentes superum, sic deinde profatur:

125

"Aetolos late consterni milite campos

Idaeoque lacus flagrantes sanguine cerno.

Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,

Cuius in aerio pendent tua uertice castra!

Iamque iugis agmen rapitur. trepidantia fumant

130

Moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe

Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus

Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque,

Tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.

Heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis

135

Tempestas, ruptoque polo micat igneus aether!

Magna parant superi. tonat alti regia caeli,

Bellantemque Iouem cerno." uenientia fata

Scire ultra uetuit Iuno, fibraeque repente

Conticuere. latent casus longique labores.

140

Sic clausum linquens arcano pectore bellum

Atque, hominum finem, Gades Calpenque secutus

Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,

Occumbit saeuo Tyrius certamine ductor.

Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae

145

Occidui qui solis opes et uulgus Hiberum

Baeticolasque uiros furiis agitabat iniquis.

Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,

Et fructus regni feritas erat. asper amore

Sanguinis, et metui demens credebat honorem

150

Nec nota docilis poena satiare furores

Ore excellentem et spectatum fortibus ausis

Antiqua de stirpe Tagum superumque hominumque

Immemor erecto suffossum robore maestis

Ostentabat ouans populis sine funere regem.

155

Auriferi Tagus ascito cognomine fontis

Perque antra et ripas nymphis ululatus Hiberis,

Maeonium non ille uadum, non Lydia mallet

Stagna sibi nec, qui riguo perfunditur auro,

Campum, atque illatis Hermi flauescit harenis.

160

Primus inire manu, postremus ponere Martem.

Cum rapidum effusis ageret sublimis habenis

Quadrupedem, non ense uirum, non eminus hasta

Sistere erat; uolitabat ouans aciesque per ambas

Iam Tagus auratis agnoscebatur in armis.

165

Quem postquam diro suspensum robore uidit

Deformem leti famulus, clam corripit ensem

Dilectum domino pernixque irrumpit in aulam

Atque immite ferit geminato uulnere pectus.

At Poeni, succensa ira turbataque luctu

170

Et saeuis gens laeta, ruunt tormentaque portant.

Non ignes candensque chalybs, non uerbera passim

Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,

Carnificaeue manus penitusue infusa medullis

Pestis et in medio lucentes uulnere flammae

175

Cessauere. ferum uisu dictuque, per artem

Saeuitiae extenti, quantum tormenta iubebant,

Creuerunt artus, atque omni sanguine rupto

Ossa liquefactis fumarunt feruida membris.

Mens intacta manet. superat ridetque dolores

180

Spectanti similis fessosque labore ministros

Increpitat dominique crucem clamore reposcit.

Haec inter spretae miseranda piacula poenae

Erepto trepidus ductore exercitus una

Hannibalem uoce atque alacri certamine poscit.

185

Huic studia accendit patriae uirtutis imago,

Huic fama in populos iurati didita belli,

Huic uirides ausis anni feruorque decorus

Atque armata dolis mens et uis insita fandi.

Primi ductorem Libyes clamore salutant,

190

Mox et Pyrenes populi et bellator Hiberus.

Continuoque ferox oritur fiducia menti

Cessisse imperio tantum terraeque marisque.

Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi

Aestifero Libye torquetur subdita Cancro,

195

Aut ingens Asiae latus aut pars tertia terris.

Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus

Septeno impellens tumefactum gurgite pontum.

At qua diuersas clementior aspicit Arctos,

Herculeo dirimente freto diducta propinquis

200

Europes uidet arua iugis. ultra obsidet aequor

Nec patitur nomen proferri longius Atlas,

Atlas subducto tracturus uertice caelum.

Sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque

Erigit aeternum compages ardua ceruix.

205

Canet barba gelu, frontemque immanibus umbris

Pinea silua premit. uastant caua tempora uenti,

Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.

Tum geminae laterum cautes maria alta fatigant

Atque, ubi fessus equos Titan immersit anhelos,

210

Flammiferum condunt fumanti gurgite currum.

Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,

Serpentum largo coquitur fecunda ueneno,

Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,

Nec Cerere Hennaea Phario nec uicta colono.

215

Hic passim exsultant Numidae, gens inscia freni,

Quis inter geminas per ludum mobilis aures

Quadrupedem flectit non cedens uirga lupatis.

Altrix bellorum bellatorumque uirorum

Tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi.

220

Altera complebant Hispanae castra cohortes,

Auxilia Europa genitoris parta tropaeis.

Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet,

Hinc iuga cornipedes erecti bellica raptant;

Non Eleus eat campo feruentior axis.

225

Prodiga gens animae et properare facillima mortem.

Namque ubi transcendit florentes uiribus annos,

Impatiens aeui spernit nouisse senectam,

Et fati modus in dextra est. hic omne metallum:

Electri gemino pallent de semine uenae

230

Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.

Sed scelerum causas operit deus. Astur auarus

Visceribus lacerae telluris mergitur imis

Et redit infelix effosso concolor auro.

Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque,

235

Quique super Grauios lucentes uoluit harenas

Infernae populis referens obliuia Lethes.

Nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho

Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.

Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno

240

Vtque dati rerum freni, nunc arte paterna

Conciliare uiros armis, consulta senatus

Vertere, nunc donis. primus sumpsisse laborem,

Primus iter carpsisse pedes partemque subire,

Si ualli festinet opus. nec cetera segnis,

245

Quaecumque ad laudem stimulant, somnumque negabat

Naturae noctemque uigil ducebat in armis.

Interdum proiectus humi turbaeque Libyssae

Insignis sagulo duris certare maniplis,

Celsus at in magno praecedens agmine ductor

250

Imperium praeferre suum. tum uertice nudo

Excipere insanos imbres caelique ruinam.

Spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur,

Torquentem cum tela Iouem permixtaque nimbis

Fulmina et excussos uentorum flatibus ignes

255

Turbato transiret equo. nec puluere fessum

Agminis ardenti labefecit Sirius astro.

Flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit

Candentique globo medius coquit aethera feruor

Femineum putat umenti iacuisse sub umbra

260

Exercetque sitim et spectato fonte recedit.

Idem correptis sternacem ad proelia frenis

Frangere equum et famam letalis amare lacerti

Ignotique amnis tranare sonantia saxa

Atque e diuersa socios accersere ripa.

265

Idem expugnati primus stetit aggere muri,

Et quotiens campo rapidus fera proelia miscet,

Qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes.

Ergo instat fatis et rumpere foedera certus,

Quo datur, interea Romam comprendere bello

270

Gaudet et extremis pulsat Capitolia terris.

Prima Saguntinas turbarunt classica portas,

Bellaque sumpta uiro belli maioris amore.

Haud procul Herculei tollunt se litore muri

Clementer crescente iugo, quis nobile nomen

275

Conditus excelso sacrauit colle Zacynthos.

Hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas

Geryone exstincto caeloque ea facta ferebat.

Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras

Armarat ternaque caput ceruice gerebat.

280

Haud alium uidit tellus, cui ponere finem

Non posset mors una uiro duraeque sorores

Tertia bis rupto torquerent stamina filo.

Hinc spolia ostentabat ouans captiuaque uictor

Armenta ad fontes medio feruore uocabat,

285

Cum tumidas fauces accensis sole uenenis

Calcatus rupit letali uulnere serpens

Inachiumque uirum terris prostrauit Hiberis.

Mox profugi ducente Noto aduertere coloni,

Insula quos genuit Graio circumflua ponto

290

Atque auxit, quondam Laertia regna, Zacynthos.

Firmauit tenues ortus mox Daunia pubes

Sedis inops, misit largo quam diues alumno

Magnanimis regnata uiris †nunc Ardea nomen†.

Libertas populis pacto seruata decusque

295

Maiorum, et Poenis urbi imperitare negatum.

Admouet abrupto flagrantia foedere ductor

Sidonius castra et latos quatit agmine campos.

Ipse caput quassans circumlustrauit anhelo

Muros saeuus equo mensusque pauentia tecta

300

Pandere iamdudum portas et cedere uallo

Imperat et longe clausis sua foedera, longe

Ausoniam fore nec ueniae spem Marte subactis.

Scita patrum et leges et iura fidemque deosque

In dextra nunc esse sua. uerba ocius acer

305

Intorto sancit iaculo figitque per arma

Stantem pro muro et minitantem uana Caicum

Concidit exacti medius per uiscera teli

Effusisque simul praerupto ex aggere membris

Victori moriens tepefactam rettulit hastam.

310

At multo ducis exemplum clamore secuti

Inuoluunt atra telorum moenia nube.

Clara nec in numero uirtus latet; obuia quisque

Ora duci portans ceu solus bella capessit.

Hic crebram fundit Baliari uerbere glandem

315

Terque leui ducta circum caput altus habena

Permissum uentis abscondit in aere telum,

Hic ualido librat stridentia saxa lacerto,

Huic impulsa leui torquetur lancea nodo.

Ante omnes ductor patriis insignis in armis

320

Nunc picea iactat fumantem lampada flamma,

Nunc sude, nunc iaculo, nunc saxis impiger instat

Aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas

Contendit neruo atque insultat fraude pharetrae,

Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris,

325

Spicula qui patrio gaudens acuisse ueneno

Fundit apud ripas inopina binominis Histri.

Cura subit collem turrita cingere fronte

Castelloque urbem circumuallare frequenti.

Heu priscis numen populis, at nomine solo

330

In terris iam nota fides! stat dura iuuentus

Ereptamque fugam et claudi uidet aggere muros,

Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto

Seruata cecidisse fide. iamque acrius omnes

Intendunt uires. adductis stridula neruis

335

Phocais effundit uastos ballista molares

Atque eadem ingentis mutato pondere teli

Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.

Alternus resonat clangor. certamine tanto

Conseruere acies, ueluti circumdata uallo

340

Roma foret, clamantque super: "tot milia, gentes

Inter tela satae, iam capto stamus in hoste?

Nonne pudet coepti, pudet ominis? en bona uirtus

Primitiaeque ducis! taline implere paramus

Italiam fama? tales praemittere pugnas?"

345

Accensae exsultant mentes, haustusque medullis

Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.

Inuadunt manibus uallum caesasque relinquunt

Deiecti muris dextras. subit arduus agger

Imponitque globos pugnantum desuper urbi.

350

Armauit clausos ac portis arcuit hostem

Librari multa consueta falarica dextra

Horrendum uisu robur celsisque niuosae

Pyrenes trabs lecta iugis, cui plurima cuspis,

Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui

355

Vncta pice atque atro circumlita sulphure fumant.

Fulminis haec ritu summis e moenibus arcis

Incita sulcatum tremula secat aera flamma,

Qualis sanguineo praestringit lumina crine

Ad terram caelo decurrens ignea lampas.

360

Haec ictu rapido pugnantum saepe per auras

Attonito ductore tulit fumantia membra,

Haec uastae lateri turris cum turbine fixa

Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,

Arma uirosque simul pressit flagrante ruina.

365

Tandem condensis artae testudinis armis

Subducti Poeni uallo caecaque latebra

Pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem.

Terribilem in sonitum procumbens aggere uicto

Herculeus labor atque immania saxa resoluens

370

Mugitum ingentem caeli dedit. Alpibus altis

Aeriae rupes scopulorum mole reuulsa

Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.

Surgebat cumulo certatim prorutus agger,

Obstabatque iacens uallum, ni protinus instent

375

Hinc atque hinc acies media pugnare ruina.

Emicat ante omnes primaeuo flore iuuentae

Insignis Rutulo Murrus de sanguine (at idem

Matre Saguntina Graius geminoque parente

Dulichios Italis miscebat prole nepotes).

380

Hic magno socios Aradum clamore uocantem,

Qua corpus loricam inter galeamque patescit,

Conantis motus speculatus cuspide sistit

Prostratumque premens telo uoce insuper urget:

"Fallax Poene, iaces; certe Capitolia primus

385

Scandebas uictor. quae tanta licentia uoti?

Nunc Stygio fer bella Ioui!" tum feruidus hastam

Aduersi torquens defigit in inguine Hiberi,

Oraque dum calcat iam singultantia leto,

"Hac iter est" inquit "uobis ad moenia Romae,

390

O metuenda manus. sic, quo properatis, eundum."

Mox instaurantis pugnam circumsilit arma

Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.

Diues agri, diues pecoris famaeque negatus

Bella feris arcu iaculoque agitarat Hiberus,

395

Felix heu nemorum et uitae laudandus opacae,

Si sua per patrios tenuisset spicula saltus.

Hunc miseratus adest infesto uulnere Ladmus.

Cui saeuum arridens "narrabis Hamilcaris umbris

Hanc" inquit "dextram, quae iam post funera uulgi

400

Hannibalem uobis comitem dabit", et ferit alte

Insurgens gladio cristatae cassidis aera

Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.

Tum frontem Chremetes intonsam umbrante capillo

Saeptus et horrentes effingens crine galeros,

405

Tum Masulis crudaque uirens ad bella senecta

Karthalo non pauidus fetas mulcere leaenas,

Flumineaque urna caelatus Bagrada parmam

Et uastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal,

Audax in fluctu laceras captare carinas,

410

Vna omnes dextraque cadunt iraque perempti;

Nec non serpentem diro exarmare ueneno

Doctus Athyr tactuque graues sopire chelydros

Ac dubiam admoto subolem explorare ceraste.

Tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis

415

Insignis flexo galeam per tempora cornu,

Heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas

Mentitumque Iouem increpitans, occumbis, Hiarba.

Et iam corporibus cumulatus creuerat agger

Perfusaeque atra fumabant caede ruinae,

420

Cum ductorem auido clamore in proelia poscit.

Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,

Cum siluam occursu uenantum perdidit, hirto

Horrescit saetis dorso et postrema capessit

Proelia canentem mandens aper ore cruorem

425

Iamque ignem geminum contra uenabula torquens.

At parte ex alia, qua se insperata iuuentus

Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque

Vim ferre exitiumue queant, permixtus utrisque

Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,

430

Cantato nuper senior quem fecerat igni

Litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens

Fidebat magica ferrum crudescere lingua,

Quantus Bistoniis late Gradiuus in oris

Belligero rapitur curru telumque coruscans,

435

Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella

Cornipedum afflatu domat et stridoribus axis.

Iamque Hostum rutilumque Pholum ingentemque Metiscum,

Iam Lygdum Duriumque simul flauumque Galaesum

Et geminos Chromin atque Gyan demiserat umbris.

440

Daunum etiam, grata quo non spectatior alter

Voce mouere fora atque orando fingere mentes

Nec legum custos sollertior, aspera telis

Dicta admiscentem: "quaenam te, Poene, paternae

Huc adigunt furiae? non haec Sidonia tecta

445

Feminea fabricata manu pretioue parata

Exulibusue datum dimensis litus harenis.

Fundamenta deum Romanaque foedera cernis"-

Ast illum toto iactantem talia campo

Ingenti raptum nisu medioque uirorum

450

Auulsum inter tela globo et post terga reuinctum

Hannibal ad poenam lentae mandauerat irae

Increpitansque suos inferri signa iubebat

Perque ipsos caedis cumulos stragemque iacentum

Monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat

455

Nomine et in praedas stantem dabat improbus urbem.

Sed postquam a trepidis allatum feruere partem

Diuersam Marte infausto Murroque secundos

Hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens

Lymphato cursu atque ingentes deserit actus.

460

Letiferum nutant fulgentes uertice cristae,

Crine ut flammifero terret fera regna cometes

Sanguineum spargens ignem; uomit atra rubentes

Fax caelo radios, ac saeua luce coruscum

Scintillat sidus terrisque extrema minatur.

465

Praecipiti dant tela uiam, dant signa uirique,

Atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae

Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.

Talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto

Per longum uasto Cori cum murmure fluctus

470

Suspensum in terras portat mare, frigida nautis

Corda tremunt; sonat ille procul flatuque tumescens

Curuatis pauidas tramittit Cycladas undis.

Non cuncta e muris unum incessentia tela

Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem

475

Tormentis excussa tenent. ut tegmina primum

Fulgentis galeae conspexit et arma cruento

Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:

"En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet,

Romani Murrus belli mora. foedera, faxo,

480

Iam noscas, quid uana queant et uester Hiberus.

Fer tecum castamque fidem seruataque iura,

Deceptos mihi linque deos". cui talia Murrus:

"Exoptatus ades. mens olim proelia poscit

Speque tui flagrat capitis. fer debita fraudum

485

Praemia et Italiam tellure inquire sub ima.

Longum in Dardanios fines iter atque niualem

Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat".

Haec inter cernens subeuntem comminus hostem

Praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens

490

Aggere conuulso saxum et nitentis in ora

Deuoluit, pronoque silex ruit incitus ictu.

Subsedit duro concussus fragmine muri.

Tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit

Virtus pressa loco; frendens luctatur et aegro

495

Scandit in aduersum per saxa uetantia nisu.

Sed postquam propior uicino lumine fulsit

Et tota se mole tulit, uelut incita clausum

Agmina Poenorum cingant et cuncta pauentem

Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.

500

Mille simul dextrae densusque micare uidetur

Ensis et innumerae nutare in casside cristae.

Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos

Igne micet. trahit instanti languentia leto

Membra pauens Murrus supremaque uota capessit:

505

"Conditor Alcide, cuius uestigia sacra

Incolimus terra, minitantem auerte procellam,

Si tua non segni defenso moenia dextra".

Dumque orat caeloque attollit lumina supplex-

"Cerne", ait "an nostris longe Tirynthius ausis

510

Iustius affuerit. ni displicet aemula uirtus,

Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis

Agnosces, inuicte, tuis. fer numen amicum

Et, Troiae quondam primis memorate ruinis,

Dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos".

515

Sic Poenus pressumque ira simul exigit ensem,

Qua capuli statuere morae, teloque relato

Horrida labentis perfunditur arma cruore.

Ilicet ingenti casu turbata iuuentus

Procurrit, nota arma uiri corpusque superbo

520

Victori spoliare negant. coit aucta uicissim

Hortando manus et glomerata mole feruntur.

Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis.

Incessunt sudibus librataque pondera plumbi

Certatim iaciunt. decisae uertice cristae

525

Direptumque decus nutantum in caede iubarum.

Iamque agitur largus per membra fluentia sudor

Et stant loricae squamis horrentia tela.

Nec requies tegimenue datur mutare sub ictu.

Genua labant, fessique umeri gestamina laxant.

530

Tum creber penitusque trahens suspiria sicco

Fumat ab ore uapor, nisuque elisus anhelo

Auditur gemitus fractumque in casside murmur.

Mente aduersa domat gaudetque nitescere duris

Virtutem et decoris pretio discrimina pensat.

535

Hic subitus scisso densa inter nubila caelo

Erupit quatiens terram fragor, et super ipsas

Bis pater intonuit geminato fulmine pugnas.

Inde inter nubes uentorum turbine caeco

Vltrix iniusti uibrauit lancea belli

540

Ac femine aduerso librata cuspide sedit.

Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum

Et uos, uirginea lucentes semper in ara

Laomedonteae, Troiana altaria, flammae,

Heu quantum uobis fallacis imagine teli

545

Promisere dei! propius si pressa furenti

Hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes

Nec, Thrasymenne, tuis nunc Allia cederet undis.

Sed Iuno aspectans Pyrenes uertice celsae

Naua rudimenta et primos in Marte calores

550

Vt uidet impressum coniecta cuspide uulnus,

Aduolat obscura circumdata nube per auras

Et ualidam duris euellit ab ossibus hastam.

Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem

Tardaque paulatim et dubio uestigia nisu

555

Alternata trahens auersus ab aggere cedit.

Nox tandem optatis terras pontumque tenebris

Condidit et pugnas erepta luce diremit.

At durae inuigilant mentes molemque reponunt,

Noctis opus. clausos acuunt extrema pericli

560

Et fractis rebus uiolentior ultima uirtus.

Hinc puer inualidique senes, hinc femina ferre

Certat opem in dubiis miserando naua labori,

Saxaque mananti subuectat uulnere miles.

Iam patribus clarisque senum sua munia curae;

565

Concurrunt lectosque uiros hortantur et orant,

Defessis subeant rebus reuocentque salutem

Et Latia extremis implorent casibus arma.

"Ite citi, remis uelisque impellite puppim,

Saucia dum castris clausa est fera; tempore Martis

570

Vtendum est rupto et grassandum ad clara periclis.

Ite citi, deflete fidem murosque ruentes

Antiquaque domo meliora accersite fata.

Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos".

Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum

575

Et fugiunt tumido per spumea caerula uelo.

Pellebat somnos Tithoni roscida coniunx,

Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos

Afflarat montes roseasque mouebat habenas;

Iam celsa e muris exstructa mole iuuentus

580

Clausam nocturnis ostentat turribus urbem.

Rerum omnes pendent actus, et milite maesto

Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,

Inque ducem uersae tanto discrimine curae.

Interea Rutulis longinqua per aequora uectis

585

Herculei ponto coepere exsistere colles

Et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci.

Thracius hos Boreas scopulos immitia regna

Solus habet semperque rigens nunc litora pulsat,

Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes,

590

Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,

Haud ulli contra fiducia surgere uento.

Verticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant

Aequora, et iniecto conduntur gurgite montes,

Iamque uolans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.

595

Hunc postquam Boreae dirum euasere furorem,

Alternos maesti casus bellique marisque

Et dubium rerum euentum sermone uolutant:

"O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt

Fata loco? sacraene manent in collibus arces

600

An cinis, heu superi, tanto de nomine restat?

Ferte leues auras flatusque ciete secundos,

Si nondum insultat templorum Poenicus ignis

Culminibus Latiaeque ualent succurrere classes".

Talibus illacrimant noctemque diemque querelis,

605

Donec Laurentes puppis defertur ad oras,

Qua pater acceptis Anienis ditior undis

In pontum flauo descendit gurgite Thybris.

Hinc consanguineae subeunt iam moenia Romae.

Consilium uocat augustum castaque beatos

610

Paupertate patres ac nomina parta triumphis

Consul et aequantem superos uirtute senatum.

Facta animosa uiros et recti sacra cupido

Attollunt, hirtaeque comae neglectaque mensa

Dexteraque a curuis capulo non segnis aratris.

615

Exiguo faciles et opum non indiga corda

Ad paruos curru remeabant saepe penates.

In foribus sacris primoque in limine templi

Captiui currus, belli decus, armaque rapta

Pugnantum ducibus saeuaeque in Marte secures,

620

Perfossi clipei et seruantia tela cruorem

Claustraque portarum pendent. hic Punica bella,

Aegates, cernas fusaque per aequora classe

Exactam ponto Libyen testantia rostra.

Hic galeae Senonum pensatique improbus auri

625

Arbiter ensis inest Gallisque ex arce fugatis

Arma reuertentis pompa gestata Camilli,

Hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa

Et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae

Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa.

630

Sed postquam clades patefecit et horrida bella

Orantum squalor praesensque astare Sagunti

Ante oculos uisa est extrema precantis imago,

Tum senior maesto Sicoris sic incipit ore:

"Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur

635

Marte satam populi ferro parere subacti,

Ne crede emensos leuia ob discrimina pontum.

Vidimus obsessam patriam murosque trementes

Et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum,

Vidimus Hannibalem. procul his a moenibus, oro,

640

Arcete, o superi, nostroque in Marte tenete

Fatiferae iuuenem dextrae! qua mole sonantes

Exigit ille trabes et quantus crescit in armis!

Trans iuga Pyrenes medium indignatus Hiberum

Exciuit Calpen et mersos Syrtis harenis

645

Molitur populos maioraque moenia quaerit.

656

Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,

Omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe.

646

Spumeus hic medio qui surgit ab aequore fluctus,

Si prohibere piget, uestras effringet in urbes.

An tanti pretium motus ruptique per enses

Foederis hoc iuueni iurata in bella ruenti

650

Creditis, ut statuat superatae iura Sagunto?

Ocius ite, uiri, et nascentem exstinguite flammam,

Ne serae redeant post aucta pericula curae.

Quamquam o, si nullus terror, non obruta iam nunc

Semina fumarent belli, uestraene Sagunto

655

Spernendum consanguineam protendere dextram?

658

Per uos culta diu Rutulae primordia gentis

Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae,

660

Conseruate pios, qui permutare coacti

Acrisioneis Tirynthia culmina muris.

Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni

Iuuisse egregium, uos et Campana tueri

Moenia depulso Samnitum robore dignum

665

Sigeis duxistis auis. uetus incola Dauni

(Testor uos, fontes et stagna arcana Numici),

Cum felix nimium dimitteret Ardea pubem,

Sacra domumque ferens et aui penetralia Turni

Vltra Pyrenen Laurentia nomina duxi.

670

Cur ut decisa atque auulsa a corpore membra

Despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis?"

Tandem, ut finitae uoces, (miserabile uisu)

Summissi palmas lacerato tegmine uestis

Affigunt proni squalentia corpora terrae.

675

Inde agitant consulta patres curasque fatigant.

Lentulus ut cernens accensae tecta Sagunti

Poscendum poenae iuuenem celerique negantis

Exuri bello Carthaginis arua iubebat.

At Fabius cauta speculator mente futuri

680

Nec laetus dubiis parcusque lacessere Martem

Et melior clauso bellum producere ferro,

Prima super tantis rebus pensanda, ducisne

Ceperit arma furor, patres an signa moueri

Censuerint, mittique uiros, qui exacta reportent.

685

Prouidus haec ritu uatis fundebat ab alto

Pectore praemeditans Fabius surgentia bella,

Vt saepe e celsa grandaeuus puppe magister

Prospiciens signis uenturum in carbasa Corum

Summo iam dudum substringit lintea malo.

690

Sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulit omnes

Praecipitare latens fatum, lectique senatus,

Qui ductorem adeant; si perstet surdus in armis

Pactorum, uertant inde ad Carthaginis arces

Nec diuum oblitis indicere bella morentur.