Summa deum, Pietas, cuius gratissima caelo

Rara profanatas inspectant numina terras,

Huc uittata comam niueoque insignis amictu,

Qualis adhuc praesens nullaque expulsa nocentum

5

Fraude rudes populos atque aurea regna colebas,

Mitibus exsequiis ades et lugentis Etrusci

Cerne pios fletus laudataque lumina terge.

Nam quis inexpleto rumpentem pectora questu

Complexumque rogos incumbentemque fauillis

10

Aspiciens non aut primaeuae funera plangi

Coniugis aut nati modo pubescentia credat

Ora rapi flammis? Pater est, qui fletur. Adeste

Dique hominesque sacris. Procul hinc, procul ite nocentes,

Si cui corde nefas tacitum fessique senectus

15

Longa patris, si quis pulsatae conscius umquam

Matris et inferna rigidum timet Aeacon urna:

Insontes castosque uoco. Tenet ecce seniles

Leniter implicitos uultus sanctamque parentis

Canitiem spargit lacrimis animaeque supremum

20

Frigus amat; celeres genitoris filius annos

(Mira fides!) nigrasque putat properasse sorores.

Exsultent placidi Lethaea ad flumina manes,

Elysiae gaudete domus, date serta per aras,

Festaque pallentes hilarent altaria lucos.

25

Felix haec, nimium felix plorataque nato

Vmbra uenit. Longe Furiarum sibila, longe

Tergeminus custos, penitus uia longa patescat

Manibus egregiis. Eat horrendumque silentis

Accedat domini solium gratesque supremas

30

Perferat et totidem iuueni roget anxius annos.

Macte pio gemitu! Dabimus solacia dignis

Luctibus Aoniasque tuo sacrabimus ultro

Inferias, Etrusce, seni. Tu largus Eoa

Germina, tu messes Cilicumque Arabumque superbas

35

Merge rogis; ferat ignis opes heredis et alto

Aggere missuri nitido pia nubila caelo

Stipentur cineres: nos non arsura feremus

Munera, uenturosque tuus durabit in annos

Me monstrante dolor. Neque enim mihi flere parentem

40

Ignotum; similis gemui proiectus ad ignem.

Ille mihi tua damna dies compescere cantu

Suadet: et ipse tuli quos nunc tibi confero questus.

Non tibi clara quidem, senior placidissime, gentis

Linea nec proauis demissum stemma, sed ingens

45

Suppleuit fortuna genus culpamque parentum

Occuluit. Nec enim dominos de plebe tulisti,

Sed quibus occasus pariter famulantur et ortus.

Nec pudor iste tibi: quid enim terrisque poloque

Parendi sine lege manet? Vice cuncta reguntur

50

Alternisque premunt. Propriis sub regibus omnis

Terra; premit felix regum diademata Roma;

Hanc ducibus frenare datum; mox crescit in illos

Imperium superis. Sed habent et numina legem:

Seruit et astrorum uelox chorus et uaga seruit

55

Luna nec iniussae totiens redit orbita lucis,

Et (modo si fas est aequare iacentia summis)

Pertulit et saeui Tirynthius horrida regis

Pacta, nec erubuit famulantis fistula Phoebi.

Sed neque barbaricis Latio transmissus ab oris:

60

Smyrna tibi gentile solum potusque uerendo

Fonte Meles Hermique uadum, quo Lydius intrat

Bacchus et aurato reficit sua cornua limo.

Laeta dehinc series uariisque ex ordine curis

Auctus honos; semperque gradi prope numina, semper

65

Caesareum coluisse latus sacrisque deorum

Arcanis haerere datum. Tibereia primum

Aula tibi uixdum ora noua mutante iuuenta

Panditur (hic annis multa super indole uictis

Libertas oblata uenit) nec proximus heres,

70

Immitis quamquam et Furiis agitatus, abegit.

Hinc et in Arctoas tenuis comes usque pruinas

Terribilem affatu passus uisuque tyrannum

Immanemque suis, ut qui metuenda ferarum

Corda domant mersasque iubent iam sanguine tacto

75

Reddere ab ore manus et nulla uiuere praeda.

Praecipuos sed enim merito surrexit in actus

Nondum stelligerum senior dimissus in axem

Claudius et longo transmittit habere nepoti.

Quis superos metuens pariter tot templa, tot aras

80

Promeruisse datur? Summi Iouis aliger Arcas

Nuntius; imbrifera potitur Thaumantide Iuno;

Stat celer obsequio iussa ad Neptunia Triton:

Tu totiens mutata ducum iuga rite tulisti

Integer, inque omni felix tua cumba profundo.

85

Iamque piam lux alta domum praecelsaque toto

Intrauit Fortuna gradu; iam creditur uni

Sanctarum digestus opum partaeque per omnis

Diuitiae populos magnique impendia mundi.

Quicquid ab auriferis eiectat Hiberia fossis,

90

Dalmatico quod monte nitet, quod messibus Afris

Verritur, aestiferi quicquid terit area Nili,

Quodque legit mersus pelagi scrutator Eoi,

Et Lacedaemonii pecuaria culta Galaesi

Perspicuaeque niues Massylaque robora et Indi

95

Dentis honos: uni parent commissa ministro,

Quae Boreas quaeque Eurus atrox, quae nubilus Auster

Inuehit: hibernos citius numeraueris imbres

Siluarumque comas. Vigil iste animique sagacis

Excitus euoluit quantum Romana sub omni

100

Pila die quantumque tribus, quid templa, quid alti

Vndarum cursus, quid propugnacula poscant

Aequoris aut longe series porrecta uiarum;

Quod domini celsis niteat laquearibus aurum,

Quae diuum in uultus igni formanda liquescat

105

Massa, quid Ausoniae scriptum crepet igne Monetae.

Hic tibi rara quies animoque exclusa uoluptas,

Exiguaeque dapes et numquam laesa profundo

Cura mero; sed iura tamen genialia cordi

Et mentem uincire toris ac iungere festa

110

Conubia et fidos domino genuisse clientes.

Quis sublime genus formamque insignis Etruscae

Nesciat? haudquaquam proprio mihi cognita uisu,

Sed decus eximium famae par reddit imago,

Vultibus et similis natorum gratia monstrat.

115

Nec uulgare genus; fasces summamque curulem

Frater et Ausonios enses mandataque fidus

Signa tulit, cum prima truces amentia Dacos

Impulit et magno gens est damnata triumpho.

Sic quicquid patrio cessatum a sanguine, mater

120

Reddidit, obscurumque latus clarescere uidit

Conubio gauisa domus. Nec pignora longe;

Quippe bis ad partus uenit Lucina manuque

Ipsa leui grauidos tetigit fecunda labores.

Felix a! si longa dies, si cernere uultus

125

Natorum uiridisque genas tibi iusta dedissent

Stamina! Sed media cecidere abrupta iuuenta

Gaudia, florentesque manu scidit Atropos annos;

Qualia pallentes declinant lilia culmos

Pubentesque rosae primos moriuntur ad austros,

130

Aut ubi uerna nouis exspirat purpura pratis.

Illa sagittiferi circumuolitastis Amores

Funera maternoque rogos unxistis amomo;

Nec modus aut pennis laceris aut crinibus ignem

Spargere, collectaeque pyram struxere pharetrae.

135

Quas tunc inferias aut quae lamenta dedisses

Maternis, Etrusce, rogis, qui funera patris

Haud matura putas atque hos pius ingemis annos!

Illum et qui nutu superas nunc temperat arces,

Progeniem claram terris partitus et astris,

140

Laetus Idumaei donauit honore triumphi

Dignatusque loco uictricis et ordine pompae

Non uetuit, tenuesque nihil minuere parentes.

Atque idem in cuneos populo deduxit equestres

Mutauitque genus laeuaeque ignobile ferrum

145

Exuit et celso natorum aequauit honorem.

Dextra bis octonis fluxerunt saecula lustris,

Atque aeui sine nube tenor. Quam diues in usus

Natorum totoque uolens excedere censu,

Testis adhuc largi nitor inde adsuetus Etrusci,

150

Cui tua non humilis dedit indulgentia mores:

Hunc siquidem amplexu semper reuocante tenebas

Blandus et imperio numquam pater; huius honori

Pronior ipse etiam gaudebat cedere frater.

Quas tibi deuoti iuuenes pro patre renato,

155

Summe ducum, grates, aut quae pia uota rependunt!

Tu (seu tarda situ rebusque exhausta senectus

Errauit, seu blanda diu Fortuna regressum

Maluit) attonitum et uenturi fulminis ictus

Horrentem tonitru tantum lenique procella

160

Contentus monuisse senem; cumque horrida supra

Aequora curarum socius procul Itala rura

Linqueret, hic molles Campani litoris oras

Et Diomedeas concedere iussus in arces,

Atque hospes, non exsul, erat. Nec longa moratus

165

Romuleum reseras iterum, Germanice, limen

Maerentemque foues inclinatosque penates

Erigis. Haud mirum, ductor placidissime, quando

Haec est quae uictis parcentia foedera Chattis

Quaeque suum Dacis donat clementia montem,

170

Quae modo Marcomanos post horrida bella uagosque

Sauromatas Latio non est dignata triumpho.

Iamque in fine dies et inexorabile pensum

Deficit. Hic maesti pietas me poscit Etrusci,

Qualia nec Siculae moderantur carmina rupes

175

Nec fati iam certus olor saeuique marita

Tereos. Heu quantis lassantem bracchia uidi

Planctibus et prono fusum super oscula uultu!

Vix famuli comitesque tenent, uix arduus ignis

Summouet. Haud aliter gemuit periuria Theseus

180

Litore, qui falsis deceperat Aegea uelis.

Tunc immane gemens foedatusque ora tepentis

Affatur cineres: "Cur nos, fidissime, linquis

Fortuna redeunte, pater? Modo numina magni

Praesidis atque breues superum placauimus iras,

185

Nec frueris tantique orbatus muneris usu

Ad manes, ingrate, fugis. Nec flectere Parcas

Aut placare malae datur aspera numina Lethes?

Felix, cui magna patrem ceruice uehenti

Sacra Mycenaeae patuit reuerentia flammae,

190

Quique tener saeuis genitorem Scipio Poenis

Abstulit et Lydi pietas temeraria Lausi.

Ergo et Thessalici coniunx pensare mariti

Funus et immitem potuit Styga uincere supplex

Thracius? Hoc quanto melius pro patre liceret!

195

Non totus rapiere tamen, nec funera mittam

Longius; hic manes, hic intra tecta tenebo:

Tu custos dominusque laris, tibi cuncta tuorum

Parebunt; ego rite minor semperque secundus

Assiduas libabo dapes et pocula sacris

200

Manibus effigiesque colam: te lucida saxa,

Te similem doctae referet mihi linea cerae,

Nunc ebur et fuluum uultus imitabitur aurum.

Inde uiam morum longaeque examina uitae

Affatusque pios monituraque somnia poscam."

205

Talia dicentem genitor dulcedine laeta

Audit et immites lente descendit ad umbras

Verbaque dilectae fert narraturus Etruscae.

Salue supremum, senior mitissime patrum,

Supremumque uale, qui numquam sospite nato

210

Triste chaos maestique situs patiere sepulcri.

Semper odoratis spirabunt floribus arae,

Semper et Assyrios felix bibet urna liquores

Et lacrimas, qui maior honos. Hic sacra litabit

Manibus eque tua tumulum tellure leuabit.

215

Nostra quoque exemplo meritus tibi carmina sancit

Hoc etiam gaudens cinerem donasse sepulcro.