Tertius horrentem zephyris laxauerat annum

Phoebus et angusto cogebat limite uernum

Longius ire diem, cum fracta impulsaque fatis

Consilia et tandem miseri data copia belli.

5

Prima manu rutilam de uertice Larisaeo

Ostendit Bellona facem dextraque trabalem

Hastam intorsit agens, liquido quae stridula caelo

Fugit et Aoniae celso stetit aggere Dirces.

Mox et castra subit ferroque auroque coruscis

10

Mixta uiris turmale fremit; dat euntibus enses,

Plaudit equos, uocat ad portas; hortamina fortes

Praeueniunt, timidisque etiam breuis addita uirtus.

Dicta dies aderat. cadit ingens rite Tonanti

Gradiuoque pecus, nullisque secundus in extis

15

Pallet et armatis simulat sperare sacerdos.

Iamque suos circum pueri nuptaeque patresque

Funduntur mixti summisque a postibus obstant.

Nec modus est lacrimis: rorant clipeique iubaeque

Triste salutantum, et cunctis dependet ab armis

20

Suspiranda domus; galeis iuuat oscula clausis

Inserere amplexuque truces deducere conos.

Illi, quis ferrum modo, quis mors ipsa placebat,

Dant gemitus fractaeque labant singultibus irae.

Sic ubi forte uiris longum super aequor ituris,

25

Cum iam ad uela noti et scisso redit ancora fundo,

Haeret amica manus: certant innectere collo

Bracchia, manantesque oculos hinc oscula turbant,

Hinc magni caligo maris, tandemque relicti

Stant in rupe tamen; fugientia carbasa uisu

30

Dulce sequi, patriosque dolent crebrescere uentos.

[Stant tamen et nota puppim de rupe salutant.]

Nunc mihi, Fama prior mundique arcana Vetustas,

Cui meminisse ducum uitasque extendere curae,

Pande uiros, tuque, o nemoris regina sonori,

35

Calliope, quas ille manus, quae mouerit arma

Gradiuus, quantas populis solauerit urbes,

Sublata molire lyra: neque enim altior ulli

Mens hausto de fonte uenit. rex tristis et aeger

Pondere curarum propiorque abeuntibus annis

40

Inter adhortantes uix sponte incedit Adrastus,

Contentus ferro cingi latus; arma manipli

Pone ferunt, uolucres portis auriga sub ipsis

Comit equos, et iam inde iugo luctatur Arion.

Huic armat Larisa uiros, huic celsa Prosymna,

45

Aptior armentis Midea pecorosaque Phlius,

Quaeque pauet longa spumantem ualle Charadron

Neris, et ingenti turritae mole Cleonae

Et Lacedaemonium Thyrea lectura cruorem.

Iunguntur memores transmissi ab origine regis,

50

Qui Drepani scopulos et oliuiferae Sicyonis

Culta serunt, quos pigra uado Langia tacenti

Lambit et anfractu riparum incuruus Elisson.

Saeuus honos fluuio: Stygias lustrare seueris

Eumenidas perhibetur aquis; huc mergere suetae

55

Ora et anhelantes poto Phlegethonte cerastas,

Seu Thracum uertere domos, seu tecta Mycenes

Impia Cadmeumue larem; fugit ipse natantes

Amnis, et innumeris liuescunt stagna uenenis.

It comes Inoas Ephyre solata querelas

60

Cenchreaeque manus, uatum qua conscius amnis

Gorgoneo percussus equo, quaque obiacet alto

Isthmos et a terris maria inclinata repellit.

Haec manus Adrastum numero ter mille secuti

Exultant; pars gaesa manu, pars robora flammis

65

Indurata diu (non unus namque maniplis

Mos neque sanguis) habent, teretes pars uertere fundas

Adsueti uacuoque diem praecingere gyro.

Ipse annis sceptrisque subit uenerabilis aeque:

Vt possessa diu taurus meat arduus inter

70

Pascua iam laxa ceruice et inanibus armis,

Dux tamen: haud illum bello attemptare iuuencis

Sunt animi; nam trunca uident de uulnere multo

Cornua et ingentes plagarum in pectore nodos.

Proxima longaeuo profert Dircaeus Adrasto

75

Signa gener, cui bella fauent, cui commodat iras

Cuncta cohors: huic et patria de sede uolentes

Aduenere uiri, seu quos mouet exul (et haesit

Tristibus aucta fides), seu quis mutare potentes

Praecipuum, multi, melior quos causa querenti

80

Conciliat; dederat nec non socer ipse regendas

Aegion Arenenque, et quas Theseia Troezen

Addit opes, ne rara mouens inglorius iret

Agmina, neu raptos patriae sentiret honores.

Idem habitus, eadem arma uiro, quae debitus hospes

85

Hiberna sub nocte tulit: Teumesius implet

Terga leo et gemino lucent hastilia ferro,

Aspera uulnifico subter latus ense riget Sphinx.

Iam regnum matrisque sinus fidasque sorores

Spe uotisque tenet, tamen et de turre suprema

90

Attonitam totoque extantem corpore longe

Respicit Argian; haec mentem oculosque reducit

Coniugis et dulces auertit pectore Thebas.

Ecce inter medios patriae ciet agmina gentis

Fulmineus Tydeus, iam laetus et integer artus,

95

Vt primae strepuere tubae: ceu lubricus alta

Anguis humo uerni blanda ad spiramina solis

Erigitur liber senio et squalentibus annis

Exutus laetisque minax interuiret herbis:

A miser, agrestum si quis per gramina hianti

100

Obuius et primo fraudauerit ora ueneno.

Huic quoque praesentes Aetolis urbibus adfert

Belli fama uiros: sensit scopulosa Pylene

Fletaque cognatis auibus Meleagria Pleuron

Et praeceps Calydon et quae Ioue prouocat Iden

105

Olenos Ioniis et fluctibus hospita portu

Chalcis et Herculea turpatus gymnade uultus

Amnis; adhuc imis uix truncam attollere frontem

Ausus aquis glaucoque caput summersus in antro

Maeret, anhelantes aegrescunt puluere ripae.

110

Omnibus aeratae propugnant pectora crates,

Pilaque saeua manu; patrius stat casside Mauors.

Vndique magnanimum pubes delecta coronant

Oeniden, hilarem bello notisque decorum

Vulneribus; non ille minis Polynicis et ira

115

Inferior, dubiumque adeo cui bella gerantur.

Maior at inde nouis it Doricus ordo sub armis,

Qui ripas, Lyrcee, tuas, tua litora multo

Vomere suspendunt, fluuiorum ductor Achiuum,

Inache (Persea neque enim uiolentior exit

120

Amnis humo, cum Taurum aut Pliadas hausit aquosas

Spumeus et genero tumuit Ioue), quos celer ambit

Asterion Dryopumque trahens Erasinus aristas,

Et qui rura domant Epidauria (dexter Iaccho

Collis at Hennaeae Cereri negat); auia Dyme

125

Mittit opem densasque Pylos Neleia turmas;

Nondum nota Pylos iuuenisque aetate secunda

Nestor, et ire tamen peritura in castra negauit.

Hos agitat pulchraeque docet uirtutis amorem

Arduus Hippomedon; capiti tremit aerea cassis

130

Ter niueum scandente iuba, latus omne sub armis

Ferrea suta terunt, umeros ac pectora late

Flammeus orbis habet, perfectaque uiuit in auro

Nox Danai: sontes Furiarum lampade nigra

Quinquaginta ardent thalami; pater ipse cruentis

135

In foribus laudatque nefas atque inspicit enses.

Illum Palladia sonipes Nemeaeus ab arce

Deuehit arma pauens umbraque inmane uolanti

Implet agros longoque attollit puluere campum.

Non aliter siluas umeris et utroque refringens

140

Pectore montano duplex Hylaeus ab antro

Praecipitat: pauet Ossa uias, pecudesque feraeque

Procubuere metu; non ipsis fratribus horror

Afuit, ingenti donec Peneia saltu

Stagna subit magnumque obiectus detinet amnem.

145

Quis numerum ferri gentesque et robora dictu

Aequarit mortale sonans? suus excit in arma

Antiquam Tiryntha deus; non fortibus illa

Infecunda uiris famaue inmanis alumni

Degenerat, sed lapsa situ fortuna, neque addunt

150

Robur opes; rarus uacuis habitator in aruis

Monstrat Cyclopum ductas sudoribus arces.

Dat tamen haec iuuenum tercentum pectora, uulgus

Innumerum bello, quibus haud ammenta nec enses

Triste micant: flauae capiti tergoque leonum

155

Exuuiae, gentilis honos; et pineus armat

Stipes, inexhaustis artantur tela pharetris.

Herculeum paeana canunt uastataque monstris

Omnia; frondosa longum deus audit ab Oeta.

Dat Nemea comites, et quas in proelia uires

160

Sacra Cleonaei cogunt uineta Molorchi.

Gloria nota casae, foribus simulata salignis

Hospitis arma dei, paruoque ostenditur aruo,

Robur ubi et laxos qua reclinauerit arcus

Ilice, qua cubiti sedeant uestigia terra.

165

At pedes et toto despectans uertice bellum

Quattuor indomitis Capaneus erepta iuuencis

Terga superque rigens iniectu molis aenae

Versat onus; squalet triplici ramosa corona

Hydra recens obitu: pars anguibus aspera uiuis

170

Argento caelata micat, pars arte reperta

Conditur et fuluo moriens nigrescit in auro;

Circum amnis torpens et ferro caerula Lerna.

At laterum tractus spatiosaque pectora seruat

Nexilis innumero Chalybum subtemine thorax,

175

Horrendum, non matris, opus; galeaeque corusca

Prominet arce Gigans; atque uni missilis illi

Cuspide praefixa stat frondibus orba cupressus.

Huic parere dati, quos fertilis Amphigenia

Planaque Messene montosaque nutrit Ithome,

180

Quos Thryon et summis ingestum montibus Aepy,

Quos Helos et Pteleon, Getico quos flebile uati

Dorion; hic fretus doctas anteire canendo

Aonidas mutos Thamyris damnatus in annos

Ore simul citharaque (quis obuia numina temnat?)

185

Conticuit praeceps, qui non certamina Phoebi

Nosset et inlustres Satyro pendente Celaenas.

Iamque et fatidici mens expugnata fatiscit

Auguris; ille quidem casus et dira uidebat

Signa, sed ipsa manu cunctanti iniecerat arma

190

Atropos obrueratque deum, nec coniugis absunt

Insidiae, uetitoque domus iam fulgurat auro.

Hoc aurum uati fata exitiale monebant

Argolico; scit et ipsa (nefas!), sed perfida coniunx

Dona uiro mutare uelit, spoliisque potentis

195

Inminet Argiae raptoque excellere cultu.

Illa libens (nam regum animos et pondera belli

Hac nutare uidet, pariter si prouidus heros

Militet) ipsa sacros gremio Polynicis amati

Exuerat cultus haud maesta atque insuper addit:

200

'Non haec apta mihi nitidis ornatibus' inquit

'Tempora, nec miserae placeant insignia formae

Te sine: sat dubium coetu solante timorem

Fallere et incultos aris aduerrere crines.

Scilicet (infandum!), cum tu claudare minanti

205

Casside ferratusque sones, ego diuitis aurum

Harmoniae dotale geram? dabit aptius isto

Fors decus, Argolicasque habitu praestabo maritas,

Cum regis coniunx, cum te mihi sospite templa

Votiuis implenda choris; nunc induat illa

210

Quae petit et bellante potest gaudere marito.'

Sic Eriphylaeos aurum fatale penates

Inrupit scelerumque ingentia semina mouit,

Et graue Tisiphone risit gauisa futuris.

Taenariis hic celsus equis, quam dispare coetu

215

Cyllarus ignaro generarat Castore prolem,

Quassat humum; uatem cultu Parnasia monstrant

Vellera: frondenti crinitur cassis oliua,

Albaque puniceas interplicat infula cristas.

Arma simul pressasque iugo moderatur habenas.

220

Hinc atque inde morae iaculis, et ferrea curru

Silua tremit; procul ipse graui metuendus in hasta

Eminet et clipeo uictum Pythona coruscat.

Huius Apollineae currum comitantur Amyclae,

Quos Pylos et dubiis Malea uitata carinis

225

Plaudentique habiles Caryae resonare Dianae,

Quos Pharis uolucrumque parens Cythereia Messe,

Taygetique phalanx et oloriferi Eurotae

Dura manus. deus ipse uiros in puluere crudo

Arcas alit nudaeque modos uirtutis et iras

230

Ingenerat; uigor inde animis et mortis honorae

Dulce sacrum. gaudent natorum fata parentes

Hortanturque mori, deflent iamque omnis ephebum

Turba, coronato contenta est funere mater.

Frena tenent duplexque inserto missile nodo,

235

Exerti ingentes umeros, chlamys horrida pendet,

Et cono Ledaeus apex. non hi tibi solum,

Amphiarae, merent: auget resupina maniplos

Elis, depressae populus subit incola Pisae,

Qui te, flaue, natant, terris Alphee Sicanis

240

Aduena tam longo non umquam infecte profundo.

Curribus innumeris late putria arua lacessunt

Et bellis armenta domant: ea gloria genti

Infando de more et fractis durat ab usque

Axibus Oenomai; strident spumantia morsu

245

Vincula, et effossas niueus rigat imber harenas.

Tu quoque Parrhasias ignara matre cateruas

(A rudis annorum, tantum noua gloria suadet!),

Parthenopaee, rapis; saltus tunc forte remotos

Torua parens (neque enim haec iuueni foret ire potestas)

250

Pacabat cornu gelidique auersa Lycaei.

Pulchrior haud ulli triste ad discrimen ituro

Vultus et egregiae tanta indulgentia formae;

Nec desunt animi, ueniat modo fortior aetas.

Quas non ille duces nemorum fluuiisque dicata

255

Numina, quas magno non abstulit igne Napaeas?

Ipsam, Maenalia puerum cum uidit in umbra,

Dianam, tenero signantem gramina passu,

Ignouisse ferunt comiti, Dictaeaque tela

Ipsam et Amyclaeas umeris aptasse pharetras.

260

Prosilit audaci Martis percussus amore,

Arma, tubas audire calens et puluere belli

Flauentem sordere comam captoque referri

Hostis equo: taedet nemorum, titulumque nocentem

Sanguinis humani pudor est nescire sagittas.

265

Igneus ante omnes auro micat, igneus ostro,

Vndantemque sinum nodis inrugat Hiberis,

Imbelli parma pictus Calydonia matris

Proelia; trux laeua sonat arcus, et aspera plumis

Terga Cydonea gorytos harundine pulsat

270

Electro pallens et iaspide clarus Eoa.

Cornipedem trepidos suetum praeuertere ceruos,

Velatum geminae deiectu lyncis et arma

Mirantem grauioris heri, sublimis agebat,

Dulce rubens uiridique genas spectabilis aeuo.

275

Arcades huic ueteres astris lunaque priores

Agmina fida datis, nemorum quos stirpe rigenti

Fama satos, cum prima pedum uestigia tellus

Admirata tulit; nondum arua domusque nec urbes,

Conubiisue modus; quercus laurique ferebant

280

Cruda puerperia, ac populos umbrosa creauit

Fraxinus, et feta uiridis puer excidit orno.

Hi lucis stupuisse uices noctisque feruntur

Nubila et occiduum longe Titana secuti

Desperasse diem. rarescunt alta colonis

285

Maenala, Parthenium fugitur nemus, agmina bello

Rhipeque et Stratie uentosaque donat Enispe.

Non Tegea, non ipsa deo uacat alite felix

Cyllene templumque Aleae nemorale Mineruae

Et rapidus Clitor et qui tibi, Pythie, Ladon

290

Paene socer candensque iugis Lampia niuosis

Et Pheneos nigro Styga mittere credita Diti.

Venit et Idaeis ululatibus aemulus Azan

Parrhasiique duces, et quae risistis, Amores,

Grata pharetrato Nonacria rura Tonanti,

295

Diues et Orchomenos pecorum et Cynosura ferarum

Aepytios idem ardor agros Psophidaque celsam

Vastat et Herculeo uulgatos robore montes,

Monstriferumque Erymanthon et aerisonum Stymphalon.

Arcades hi, gens una uiris, sed dissona cultu

300

Scinditur: hi Paphias myrtos a stirpe recuruant

Et pastorali meditantur proelia trunco,

His arcus, his tela sudes, his cassida crines

Integit, Arcadii morem tenet ille galeri,

Ille Lycaoniae rictu caput asperat ursae.

305

Hos belli coetus iurataque pectora Marti

Milite uicinae nullo iuuere Mycenae;

Funereae tunc namque dapes mediique recursus

Solis, et hic alii miscebant proelia fratres.

Iamque Atalantaeas implerat nuntius aures

310

Ire ducem bello totamque impellere natum

Arcadiam: tremuere gradus, elapsaque iuxta

Tela; fugit siluas pernicior alite uento

Saxa per et plenis obstantia flumina ripis,

Qualis erat, correpta sinus et uertice flauum

315

Crinem sparsa Noto; raptis uelut aspera natis

Praedatoris equi sequitur uestigia tigris.

Vt stetit aduersisque impegit pectora frenis

(Ille ad humum pallens): 'unde haec furibunda cupido,

Nate, tibi? teneroque unde improba pectore uirtus?

320

Tu bellis aptare uiros, tu pondera ferre

Martis et ensiferas inter potes ire cateruas?

Quamquam utinam quires! nuper te pallida uidi,

Dum premis obnixo uenabula comminus apro,

Poplite succiduo resupinum ac paene ruentem;

325

Et ni curuato torsissem spicula cornu,

Nunc ubi bella tibi? nil te mea tela iuuabunt

Nec teretes arcus maculis nec discolor atris

Hic, cui fidis, equus; magnis conatibus instas,

Vix Dryadum thalamis Erymanthiadumque furori

330

Nympharum mature puer. sunt omina uera:

Mirabar cur templa mihi tremuisse Dianae

Nuper et inferior uultu dea uisa, sacrisque

Exuuiae cecidere tholis; hoc segnior arcus

Difficilesque manus et nullo in uulnere certae.

335

Expecta dum maior honos, dum firmius aeuum,

Dum roseis uenit umbra genis uultusque recedunt

Ore mei; tunc bella tibi ferrumque, quod ardes,

Ipsa dabo et nullo matris reuocabere fletu.

Nunc refer arma domum! uos autem hunc ire sinetis,

340

Arcades, o saxis nimirum et robore nati?'

Plura cupit; fusi circum natusque ducesque

Solantur minuuntque metus, et iam horrida clangunt

Signa tubae. nequit illa pio dimittere natum

Complexu multumque duci commendat Adrasto.

345

At parte ex alia Cadmi Mauortia plebes,

Maesta ducis furiis nec molli territa fama,

Quando his uulgatum descendere uiribus Argos,

Tardius illa quidem regis causaeque pudore,

Verum bella mouet. nulli destringere ferrum

350

Impetus aut umeros clipeo clausisse paterno

Dulce nec alipedum iuga comere, qualia belli

Gaudia; deiecti trepidas sine mente, sine ira

Promisere manus; hic aegra in sorte parentem

Vnanimum, hic dulces primaeuae coniugis annos

355

Ingemit et gremio miseros adcrescere natos.

Bellator nulli caluit deus; ipsa uetusto

Moenia lapsa situ magnaeque Amphionis arces

Iam fessum senio nudant latus, et fide sacra

Aequatos caelo surdum atque ignobile muros

360

Firmat opus. tamen et Boeotis urbibus ultrix

Adspirat ferri rabies, nec regis iniqui

Subsidio quantum socia pro gente mouentur.

Ille uelut pecoris lupus expugnator opimi,

Pectora tabenti sanie grauis hirtaque saetis

365

Ora cruentata deformis hiantia lana,

Decedit stabulis huc illuc turbida uersans

Lumina, si duri comperta clade sequantur

Pastores, magnique fugit non inscius ausi.

Accumulat crebros turbatrix Fama pauores:

370

Hic iam dispersos errare Asopide ripa

Lernaeos equites, hic te, bacchate Cithaeron,

Ille rapi Teumeson ait noctisque per umbras

Nuntiat excubiis uigiles arsisse Plataeas.

Nam Tyrios sudare lares et sanguine Dircen

375

Inriguam fetusque nouos iterumque locutam

Sphinga petris, cui non et scire licentia passim

Et uidisse fuit? nouus his super anxia turbat

Corda metus: sparsis subito correpta canistris

Siluestris regina chori decurrit in aequum

380

Vertice ab Ogygio trifidamque huc tristis et illuc

Lumine sanguineo pinum disiectat et ardens

Erectam attonitis implet clamoribus urbem:

'Omnipotens Nysaee pater, cui gentis auitae

Pridem lapsus amor, tu nunc horrente sub Arcto

385

Bellica ferrato rapidus quatis Ismara thyrso

Pampineumque iubes nemus inreptare Lycurgo,

Aut tumidum Gangen aut claustra nouissima Rubrae

Tethyos Eoasque domos flagrante triumpho

Perfuris, aut Hermi de fontibus aureus exis:

390

At tua progenies, positis gentilibus armis

Quae tibi festa litant, bellum lacrimasque metumque

Cognatumque nefas, iniusti munera regni,

Pendimus. aeternis potius me, Bacche, pruinis

Trans et Amazoniis ululatum Caucason armis

395

Siste ferens, quam monstra ducum stirpemque profanam

Eloquar. en urgues (alium tibi, Bacche, furorem

Iuraui): similes uideo concurrere tauros;

Idem ambobus honos unusque ab origine sanguis;

Ardua conlatis obnixi cornua miscent

400

Frontibus alternaque truces moriuntur in ira.

Tu peior, tu cede, nocens qui solus auita

Gramina communemque petis defendere montem.

A miseri morum! bellastis sanguine tanto

Et saltum dux alter habet.' sic fata gelatis

405

Vultibus et Baccho iam demigrante quieuit.

At trepidus monstro et uariis terroribus impar

Longaeui rex uatis opem tenebrasque sagaces

Tiresiae, qui mos incerta pauentibus, aeger

Consulit. ille deos non larga caede iuuencum,

410

Non alacri penna aut uerum salientibus extis,

Nec tripode implicito numerisque sequentibus astra,

Turea nec supra uolitante altaria fumo

Tam penitus, durae quam Mortis limite manes

Elicitos, patuisse refert; Lethaeaque sacra

415

Et mersum Ismeni subter confinia ponto

Miscentis parat ante ducem, circumque bidentum

Visceribus laceris et odori sulphuris aura

Graminibusque nouis et longo murmure purgat.

Silua capax aeui ualidaque incurua senecta,

420

Aeternum intonsae frondis, stat peruia nullis

Solibus; haud illam brumae minuere, Notusue

Ius habet aut Getica Boreas impactus ab Vrsa.

Subter operta quies, uacuusque silentia seruat

Horror et exclusae pallet male lucis imago.

425

Nec caret umbra deo: nemori Latonia cultrix

Additur; hanc piceae cedrique et robore in omni

Effictam sanctis occultat silua tenebris.

Huius inaspectae luco stridere sagittae

Nocturnique canum gemitus, ubi limina patrui

430

Effugit inque nouae melior redit ora Dianae;

Aut ubi fessa iugis, dulcesque altissima somnos

Lux mouet, hic late iaculis circum undique fixis

Effusam pharetra ceruicem excepta quiescit.

Extra inmane patent, tellus Mauortia, campi;

435

Fetus ager Cadmo, durus qui uomere primo

Post consanguineas acies sulcosque nocentes

Ausus humum uersare et putria sanguine prata

Eruit; ingentes infelix terra tumultus

Lucis adhuc medio solaque in nocte per umbras

440

Expirat, nigri cum uana in proelia surgunt

Terrigenae; fugit incepto tremibundus ab aruo

Agricola insanique domum rediere iuuenci.

Hic senior uates (Stygiis accommoda quippe

Terra sacris, uiuoque placent sola pinguia tabo)

445

Velleris obscuri pecudes armentaque sisti

Atra monet; quaecumque gregum pulcherrima ceruix

Ducitur; ingemuit Dirce maestusque Cithaeron,

Et noua clamosae stupuere silentia ualles.

Tum fera caeruleis intexit cornua sertis

450

Ipse manu tractans, notaeque in limite siluae

Principio largos nouies tellure cauata

Inclinat Bacchi latices et munera uerni

Lactis et Actaeos imbres suadumque cruorem

Manibus; aggeritur quantum bibit arida tellus.

455

Trunca dehinc nemora aduoluunt, maestusque sacerdos

Tres Hecatae totidemque satis Acheronte nefasto

Virginibus iubet esse focos; tibi, rector Auerni,

Quamquam infossus humo superat tamen agger in auras

Pineus; hunc iuxta cumulo minor ara profundae

460

Erigitur Cereri; frontes atque omne cupressus

Intexit plorata latus. iamque ardua ferro

Signati capita et frugum libamine puro

In uulnus cecidere greges; tunc innuba Manto

Exceptum pateris praelibat sanguen, et omnes

465

Ter circum acta pyras sancti de more parentis

Semineces fibras et adhuc spirantia reddit

Viscera, nec rapidas cunctatur frondibus atris

Subiectare faces. atque ipse sonantia flammis

Virgulta et tristes crepuisse ut sensit aceruos

470

Tiresias (illi nam plurimus ardor anhelat

Ante genas impletque cauos uapor igneus orbes)

Exclamat (tremuere rogi et uox terruit ignem):

'Tartareae sedes et formidabile regnum

Mortis inexpletae, tuque, o saeuissime fratrum,

475

Cui seruire dati manes aeternaque sontum

Supplicia atque imi famulatur regia mundi,

Soluite pulsanti loca muta et inane seuerae

Persephones uulgusque caua sub nocte repostum

Elicite, et plena redeat Styga portitor alno.

480

Ferte simul gressus, nec simplex manibus esto

In lucem remeare modus; tu separe coetu

Elysios, Persei, pios, uirgaque potenti

Nubilus Arcas agat; contra per crimina functis,

Qui plures Erebo pluresque e sanguine Cadmi,

485

Angue ter excusso et flagranti praeuia taxo,

Tisiphone, dux pande diem, nec lucis egentes

Cerberus occursu capitum detorqueat umbras.'

Dixerat, et pariter senior Phoebeaque uirgo

Erexere animos; illi formidine nulla,

490

Quippe in corde deus, solum timor obruit ingens

Oedipodioniden, uatisque horrenda canentis

Nunc umeros nunc ille manus et uellera prensat

Anxius inceptisque uelit desistere sacris.

Qualis Gaetulae stabulantem ad confraga siluae

495

Venator longo motum clamore leonem

Expectat firmans animum et sudantia nisu

Tela premens; gelat ora pauor gressusque tremescunt,

Quis ueniat quantusque, sed horrida signa frementis

Accipit et caeca metitur murmura cura.

500

Atque hic Tiresias nondum aduentantibus umbris:

'Testor,' ait, 'diuae, quibus hunc saturauimus ignem

Laeuaque conuulsae dedimus carchesia terrae,

Iam nequeo tolerare moram. cassusne sacerdos

Audior? an, rabido iubeat si Thessala cantu,

505

Ibitis? et, Scythicis quotiens medicata uenenis

Colchis aget, trepido pallebunt Tartara motu?

Nostri cura minor, si non attollere bustis

Corpora nec plenas antiquis ossibus urnas

Egerere et mixtos caelique Erebique sub unum

510

Funestare deos libet aut exanguia ferro

Ora sequi atque aegras functorum carpere fibras?

Ne tenues annos nubemque hanc frontis opacae

Spernite, ne, moneo: et nobis saeuire facultas.

Scimus enim et quidquid dici noscique timetis

515

Et turbare Hecaten (ni te, Thymbraee, uererer)

Et triplicis mundi summum, quem scire nefastum.

Illum - sed taceo: prohibet tranquilla senectus.

Iamque ego uos - ' auide subicit Phoebeia Manto:

'Audiris, genitor, uulgusque exangue propinquat.

520

Panditur Elysium chaos, et telluris opertae

Dissilit umbra capax, siluaeque et nigra patescunt

Flumina: liuentes Acheron eiectat harenas,

Fumidus atra uadis Phlegethon incendia uoluit,

Et Styx discretis interflua manibus obstat.

525

Ipsum pallentem solio circumque ministras

Funestorum operum Eumenidas Stygiaeque seueros

Iunonis thalamos et torua cubilia cerno.

In speculis Mors atra sedet dominoque silentes

Adnumerat populos; maior superinminet ordo.

530

Arbiter hos dura uersat Gortynius urna

Vera minis poscens adigitque expromere uitas

Vsque retro et tandem poenarum lucra fateri.

Quid tibi monstra Erebi, Scyllas et inane furentes

Centauros solidoque intorta adamante Gigantum

535

Vincula et angustam centeni Aegaeonis umbram?'

'Immo,' ait, 'o nostrae regimen uiresque senectae,

Ne uulgata mihi. quis enim remeabile saxum

Fallentesque lacus Tityonque alimenta uolucrum

Et caligantem longis Ixiona gyris

540

Nesciat? ipse etiam, melior cum sanguis, opertas

Inspexi sedes, Hecate ducente, priusquam

Obruit ora deus totamque in pectora lucem

Detulit. Argolicas magis huc appelle precando

Thebanasque animas; alias auertere gressus

545

Lacte quater sparsas maestoque excedere luco,

Nata, iube; tum qui uultus habitusque, quis ardor

Sanguinis adfusi, gens utra superbior adsit,

Dic agedum nostramque mone per singula noctem.'

Iussa facit carmenque serit, quo dissipat umbras,

550

Quo reciet sparsas; qualis, si crimina demas,

Colchis et Aeaeo simulatrix litore Circe.

Tunc his sacrificum dictis adfata parentem:

'Primus sanguineo summittit inertia Cadmus

Ora lacu, iuxtaque uirum Cythereia proles

555

Insequitur, geminusque bibit de uertice serpens.

Terrigenae comites illos, gens Martia, cingunt,

Quis aeui mensura dies, manus omnis in armis,

Omnis et in capulo; prohibent obstantque ruuntque

Spirantum rabie, nec tristi incumbere fossae

560

Cura, sed alternum sitis exhaurire cruorem.

Proxima natarum manus est fletique nepotes.

Hic orbam Autonoen, et anhelam cernimus Ino

Respectantem arcus et ad ubera dulce prementem

Pignus, et oppositis Semelen a uentre lacertis.

565

Penthea iam fractis genetrix Cadmeia thyrsis

Iamque remissa deo pectusque adoperta cruentum

Insequitur planctu; fugit ille per auia Lethes

Et Stygios super usque lacus, ubi mitior illum

Flet pater et lacerum componit corpus Echion.

570

Tristem nosco Lycum dextramque in terga reflexum

Aeoliden, umero iactantem funus onusto.

Necdum ille aut habitus aut uersae crimina formae

Mutat Aristaeo genitus: frons aspera cornu,

Tela manu, reicitque canes in uulnus hiantes.

575

Ecce autem magna subit inuidiosa caterua

Tantalis et tumido percenset funera luctu,

Nil deiecta malis; iuuat effugisse deorum

Numina et insanae plus iam permittere linguae.'

Talia dum patri canit intemerata sacerdos,

580

Illius elatis tremefacta adsurgere uittis

Canities tenuisque impelli sanguine uultus.

Nec iam firmanti baculo nec uirgine fida

Nititur, erectusque solo, 'desiste canendo,

Nata,' ait, 'externae satis est mihi lucis, inertes

585

Discedunt nebulae, et uultum niger exuit aer.

Vmbrisne an supero dimissus Apolline complet

Spiritus? en uideo quaecumque audita. sed ecce

Maerent Argolici deiecto lumine manes!

Toruus Abas Proetusque nocens mitisque Phoroneus

590

Truncatusque Pelops et saeuo puluere sordens

Oenomaus largis umectant imbribus ora.

Auguror hinc Thebis belli meliora. quid autem

Hi grege condenso (quantum arma et uulnera monstrant,

Pugnaces animae) nobis in sanguine multo

595

Oraque pectoraque et falso clamore leuatas

Intendunt sine pace manus? rex, fallor? an hi sunt

Quinquaginta illi? cernis Cthoniumque Chrominque

Phegeaque et nostra praesignem Maeona lauro.

Ne saeuite, duces, nihil hic mortalibus ausum,

600

Credite, consiliis: hos ferrea neuerat annos

Atropos. existis casus: bella horrida nobis,

Atque iterum Tydeus.' dicit, uittaque ligatis

Frondibus instantes abigit monstratque cruorem.

Stabat inops comitum Cocyti in litore maesto

605

Laius, inmiti quem iam deus ales Auerno

Reddiderat, dirumque tuens obliqua nepotem

(Noscit enim uultu) non ille aut sanguinis haustus,

Cetera ceu plebes, aliumue accedit ad imbrem,

Inmortale odium spirans. sed prolicit ultro

610

Aonius uates: 'Tyriae dux inclute Thebes,

Cuius ab interitu non ulla Amphionis arces

Vidit amica dies, o iam satis ulte cruentum

Exitium, et multum placata minoribus umbra,

Quo miserande fugis? iacet ille in funere longo,

615

Quem fremis, et iunctae sentit confinia mortis,

Obsitus exhaustos paedore et sanguine uultus

Eiectusque die: sors leto durior omni,

Crede mihi! quaenam inmeritum uitare nepotem

Causa tibi? confer uultum et satiare litanti

620

Sanguine uenturasque uices et funera belli

Pande, uel infensus uel res miserate tuorum.

Tunc ego et optata uetitam transmittere Lethen

Puppe dabo placidumque pia tellure reponam

Et Stygiis mandabo deis.' mulcetur honoris

625

Muneribus tingitque genas, dein talia reddit:

'Cur tibi uersanti manes, aequaeue sacerdos,

Lectus ego augurio tantisque potissimus umbris,

Qui uentura loquar? satis est meminisse priorum.

Nostrane praeclari (pudeat) consulta nepotes

630

Poscitis? illum, illum sacris adhibete nefastis,

Qui laeto fodit ense patrem, qui semet in ortus

Vertit et indignae regerit sua pignora matri.

Et nunc ille deos Furiarumque atra fatigat

Concilia et nostros rogat haec in proelia manes.

635

Quodsi adeo placui deflenda in tempora uates,

Dicam equidem, quo me Lachesis, quo torua Megaera

Vsque sinunt: bellum, innumero uenit undique bellum

Agmine, Lernaeosque trahit fatalis alumnos

Gradiuus stimulis; hos terrae monstra deumque

640

Tela manent pulchrique obitus et ab igne supremo

Sontes lege morae. certa est uictoria Thebis,

Ne trepida, nec regna ferox germanus habebit

Sed Furiae; geminumque nefas miserosque per enses

(Ei mihi!) crudelis uincit pater.' haec ubi fatus

645

Labitur et flexa dubios ambage relinquit.

Interea gelidam Nemeen et conscia laudis

Herculeae dumeta uaga legione tenebant

Inachidae; iam Sidonias auertere praedas,

Sternere, ferre domos ardent instantque. quis iras

650

Flexerit, unde morae, medius quis euntibus error,

Phoebe, doce: nos rara manent exordia famae.

Marcidus edomito bellum referebat ab Haemo

Liber; ibi armiferos geminae iam sidera brumae

Orgia ferre Getas canumque uirescere dorso

655

Othryn et Icaria Rhodopen adsueuerat umbra,

Et iam pampineos materna ad moenia currus

Promouet; effrenae dextra laeuaque sequuntur

Lynces, et uda mero lambunt retinacula tigres.

Post exultantes spolia armentalia portant

660

Seminecesque lupos scissasque Mimallones ursas.

Nec comitatus iners: sunt illic Ira Furorque

Et Metus et Virtus et numquam sobrius Ardor

Succiduique gradus et castra simillima regi.

Isque ubi puluerea Nemeen efferuere nube

665

Conspicit et solem radiis ignescere ferri,

Necdum compositas belli in certamina Thebas,

Concussus uisis, quamquam ore et pectore marcet,

Aeraque tympanaque et biforem reticere tumultum

Imperat, attonitas qui circum plurimus aures,

670

Atque ita: 'me globus iste meamque excindere gentem

Apparat; ex longo recalet furor; hoc mihi saeuum

Argos et indomitae bellum ciet ira nouercae.

Vsque adeone parum cineri data mater iniquo

Natalesque rogi quaeque ipse micantia sensi

675

Fulgura? reliquias etiam fusaeque sepulcrum

Paelicis et residem ferro petit impia Theben.

Nectam fraude moras; illum, illum tendite campum,

Tendite, io comites.' Hyrcanae ad signa iugales

Intumuere iubas, dicto prius astitit aruis.

680

Tempus erat medii cum solem in culmina mundi

Tollit anhela dies, ubi tardus hiantibus aruis

Stat uapor atque omnes admittunt aethera luci.

Vndarum uocat ille deas mediusque silentum

Incipit: 'agrestes, fluuiorum numina, Nymphae,

685

Et nostri pars magna gregis, perferte laborem

Quem damus. Argolicos paulum mihi fontibus amnes

Stagnaque et errantes obducite puluere riuos.

Praecipuam Nemeen, qua nostra in moenia bellis

Nunc iter, ex alto fugiat liquor; adiuuat ipse

690

Phoebus adhuc summo, cesset ni uestra uoluntas,

Limite; uim coeptis indulgent astra, meaeque

Aestifer Erigones spumat canis. ite uolentes,

Ite in operta soli; post uos ego gurgite pleno

Eliciam, et quae dona meis amplissima sacris

695

Vester habebit honos, nocturnaque furta licentum

Cornipedum et cupidas Faunorum arcebo rapinas.'

Dixerat; ast illis tenuior percurrere uisus

Ora situs, uiridisque comis exhorruit umor.

Protinus Inachios haurit sitis ignea campos:

700

Diffugere undae, squalent fontesque lacusque,

Et caua feruenti durescunt flumina limo.

Aegra solo macies, tenerique in origine culmi

Inclinata seges, deceptum margine ripae

Stat pecus, atque amnes quaerunt armenta natatos.

705

Sic ubi se magnis refluus suppressit in antris

Nilus et Eoae liquentia pabula brumae

Ore premit, fumant desertae gurgite ualles

Et patris undosi sonitus expectat hiulca

Aegyptos, donec Phariis alimenta rogatus

710

Donet agris magnumque inducat messibus annum.

Aret Lerna nocens, aret Lyrceus et ingens

Inachus aduoluensque natantia saxa Charadrus

Et numquam in ripis audax Erasinus et aequus

Fluctibus Asterion, ille alta per auia notus

715

Audiri et longe pastorum rumpere somnos.

[Sic Hyperionios cum lux effrena per orbem

Rapta ruit Phaethontis equos, magnumque laborem

Discordes gemuere poli, dum pontus et arua

Stellarumque ruunt crines, non amnibus undae,

720

Non lucis mansere comae, sed multus ubique

Ignis, ubique faces et longa fluminis instar

Indiget Aegaeon deceptus imagine ripae.]

Vna tamen tacitas, sed iussu numinis, undas,

Haec quoque, secreta nutrit Langia sub umbra.

725

Nondum illi raptus dederat lacrimabile nomen

Archemorus, nec fama deae; tamen auia seruat

Et nemus et fluuium; manet ingens gloria nympham,

Cum tristem Hypsipylen ducibus sudatus Achaeis

Ludus et atra sacrum recolet trieteris Ophelten.

730

Ergo nec ardentes clipeos uectare nec artos

Thoracum nexus (tantum sitis horrida torret)

Sufficiunt; non ora modo angustisque perusti

Faucibus, interior sed uis quatit: aspera pulsu

Corda, gelant uenae et siccis cruor aeger adhaeret

735

Visceribus; tunc sole putris, tunc puluere tellus

Exhalat calidam nubem. non spumeus imber

Manat equum: siccis inlidunt ora lupatis,

Ora catenatas procul exertantia linguas;

Nec legem dominosue pati, sed perfurit aruis

740

Flammatum pecus. huc illuc impellit Adrastus

Exploratores, si stagna Licymnia restent,

Si quis Amymones superet liquor: omnia caecis

Ignibus hausta sedent, nec spes umentis Olympi,

Ceu flauam Libyen desertaque pulueris Afri

745

Conlustrent nullaque umbratam nube Syenen.

Tandem inter siluas (sic Euhius ipse pararat)

Errantes subitam pulchro in maerore tuentur

Hypsipylen; illi quamuis et ad ubera Opheltes

Non suus, Inachii proles infausta Lycurgi,

750

Dependet (neglecta comam nec diues amictu),

Regales tamen ore notae, nec mersus acerbis

Extat honos. tunc haec adeo stupefactus Adrastus:

'Diua potens nemorum (nam te uultusque pudorque

Mortali de stirpe negant), quae laeta sub isto

755

Igne poli non quaeris aquas, succurre propinquis

Gentibus; Arquitenens seu te Latonia casto

De grege transmisit thalamis, seu lapsus ab astris

Non humilis fecundat amor (neque enim ipse deorum

Arbiter Argolidum thalamis nouus), aspice maesta

760

Agmina. nos ferro meritas excindere Thebas

Mens tulit, imbelli sed nunc sitis aspera fato

Summittitque animos et inertia robora carpit.

Da fessis in rebus opem, seu turbidus amnis,

Seu tibi foeda palus, nihil hac in sorte pudendum,

765

Nil humile est; tu nunc Ventis pluuioque rogaris

Pro Ioue, tu refugas uires et pectora bellis

Exanimata reple: sic hoc tibi sidere dextro

Crescat onus. tantum reduces det flectere gressus

Iuppiter, o quanta belli donabere praeda!

770

Dircaeos tibi, diua, greges numerumque rependam

Plebis, et hic magna lucus signabitur ara.'

Dixit, et orantis media inter anhelitus ardens

Verba rapit, cursuque animae labat arida lingua;

Idem omnes pallorque uiros flatusque soluti

775

Oris habet. reddit demisso Lemnia uultu:

'Diua quidem uobis, etsi caelestis origo est,

Vnde ego? mortales utinam haud transgressa fuissem

Luctibus! altricem mandati cernitis orbam

Pignoris; at nostris an quis sinus, uberaque ulla,

780

Scit deus; et nobis regnum tamen et pater ingens -

Sed quid ego haec, fessosque optatis demoror undis?

Mecum age nunc, si forte uado Langia perennes

Seruat aquas; solet et rabidi sub limite Cancri

Semper, et Icarii quamuis iuba fulguret astri,

785

Ire tamen.' simul haerentem, ne tarda Pelasgis

Dux foret, a! miserum uicino caespite alumnum

(Sic Parcae uoluere) locat ponique negantis

Floribus aggestis et amico murmure dulces

Solatur lacrimas: qualis Berecyntia mater,

790

Dum paruum circa iubet exultare Tonantem

Curetas trepidos; illi certantia plaudunt

Orgia, sed magnis resonat uagitibus Ide.

At puer in gremio uernae telluris et alto

Gramine nunc faciles sternit procursibus herbas

795

In uultum nitens, caram modo lactis egeno

Nutricem clangore ciens iterumque renidens

Et teneris meditans uerba inluctantia labris

Miratur nemorum strepitus aut obuia carpit

Aut patulo trahit ore diem nemorique malorum

800

Inscius et uitae multum securus inerrat.

Sic tener Odrysia Mauors niue, sic puer ales

Vertice Maenalio, talis per litora reptans

Improbus Ortygiae latus inclinabat Apollo.

Illi per dumos et opaca uirentibus umbris

805

Deuia: pars cingunt, pars arta plebe sequuntur

Praecelerantque ducem. medium subit illa per agmen

Non humili festina modo; iamque amne propinquo

Rauca sonat uallis, saxosumque impulit aures

Murmur: ibi exultans conclamat ab agmine primus,

810

Sicut erat leuibus tollens uexilla maniplis,

Argus, 'aquae?' longusque uirum super ora cucurrit

Clamor, 'aquae!' sic Ambracii per litora ponti

Nauticus in remis iuuenum monstrante magistro

Fit sonus inque uicem contra percussa reclamat

815

Terra, salutatus cum Leucada pandit Apollo.

Incubuere uadis passim discrimine nullo

Turba simul primique, nequit secernere mixtos

Aequa sitis, frenata suis in curribus intrant

Armenta, et pleni dominis armisque feruntur

820

Quadripedes; hos turbo rapax, hos lubrica fallunt

Saxa, nec implicitos fluuio reuerentia reges

Proterere aut mersisse uado clamantis amici

Ora. fremunt undae, longusque a fontibus amnis

Diripitur; modo lene uirens et gurgite puro

825

Perspicuus, nunc sordet aquis egestus ab imis

Alueus; inde tori riparum et proruta turbant

Gramina; iam crassus caenoque et puluere torrens,

Quamquam expleta sitis, bibitur tamen. agmina bello

Decertare putes iustumque in gurgite Martem

830

Perfurere aut captam tolli uictoribus urbem.

Atque aliquis regum medio circumfluus amni:

'Siluarum, Nemea, longe regina uirentum,

Lecta Iouis sedes, quam tu non Herculis actis

Dura magis, rabidi cum colla comantia monstri

835

Angeret et tumidos animam angustaret in artus!

Hac saeuisse tenus populorum in coepta tuorum

Sufficiat; tuque o cunctis insuete domari

Solibus, aeternae largitor corniger undae,

Laetus eas, quacumque domo gelida ora resoluis

840

Inmortale tumens; neque enim tibi cana repostas

Bruma niues raptasque alio de fonte refundit

Arcus aquas grauidiue indulgent nubila Cauri,

Sed tuus et nulli ruis expugnabilis astro.

Te nec Apollineus Ladon nec Xanthus uterque

845

Spercheosque minax Centaureusque Lycormas

Praestiterint; tu pace mihi, tu nube sub ipsa

Armorum festasque super celebrabere mensas

(A Ioue primus honos), bellis modo laetus ouantes

Accipias fessisque libens iterum hospita pandas

850

Flumina defensasque uelis agnoscere turmas.'