Leonardi Dathi Fiorentini Hyempsal tragoedia
Primus actus
Ambitio
Per et profundum et fulgidum et castum polum
Molleque solum aetheris et per alitum vias
Delapsa terris, huc, ad hos veteris meos
Lauti hospites regni, dea et terra et mari
5
Iactata confugio: ita me infensa et procax
Partu sata meo, Invidia, prosequitur dolis,
Monstrum vel inferis et invisum et grave.
O me parentem miseram, iterum et iterum mise-
Ram! Tot latebris totque in orbis arcibus,
10
Ad me tuendam nullus est datus locus:
Quocumque tendo, nata perturbat viam.
Modestia
Tibi quidem, fastu hoc tuo posito, tuis,
O Ambitio, si temporibus obtemperes,
Quoad poteris, ipsa consules. Stat enim mihi
15
Vetus sacellum, quo deum pater atque rex
Monstra atque curas progredi vetuit graves.
Ambitio
Erumna ab ipsis infimis mortalibus
Malo vel ex parte minima levarier,
Quam omni a deorum grege gravi malo eripi.
20
Nam ab his quidem levi relato munere
Pro maximo beneficii merito eximar.
At quis deorum est qui uspiam sibi esse par
Putet relatum, ubi me suis meritis deam
Devinxerit? Nempe insolens divum est genus,
25
Quod in dies parvo moveri munere
Dediscimus superi. At quid altas aedium
Sedes inurentem intus Invidiam audio?
Inde adeo iam, quoad fors feret, mihi consulam.
Cedam furenti: namque cedendo furor
30
Frangitur. Abibo hinc ad Lares intro abditos.
Modestia
Ast ego? Meam quo me urbis artifices pii
Locaverant sudore sordidam petam
Aram, ut protervam hanc et domum et gentem suum
Ruentem in excidium subinde rideam,
35
Quando hic quidem nostri apud eosdem numinis
Ita nunc colendi ratio curave excidit.
Asper
Etenim, sator deorum et hominum, Iuppiter,
Qui aethera potes mari atque terras aetheri
Miscere nutu, numquid haud satis est tibi,
40
Iras trisulca si exeris tuas face,
Flammas et hinc et inde iaculans dextera
Ni vel feram hanc hominumque perniciem ultimam
Terris feras? O et tu, olympicum decus,
Qui pulcher alta templa gemmis fulgidis
45
Expicta lustras, fervidis praeceps rotis,
Vincisque dum libet atque prosternis feras,
Crinite Phoebe, usque adeo ne hos miseros potes
Odisse mortalis, ut et quos Lucifer
Praemissus abs te quemque nuncians diem
50
Dulci a sopore matutinus excitet,
Et quos tu agas exerceasque laboribus
Sine fine duris atque morti concites,
Eos item a feralibus foede undique
Monstris sub oculo gaudeas tuo premi?
55
Profecto sub te, Phoebe, respirat nihil
Durius homine; vel quos homo tandem sibi
Faciles habebit, usque tam exosus diis?
Polymites
Immo et quidem sub sole delitiae deum
Est homo, modo se hominem velit, non belluam.
Asper
60
Quodcunque vescitur aura et incolit globum,
Quem premimus ipsi, plus diis cordi est quam homo.
Siquidem fames, langor, dolor, quae caeteris
Extrema sunt mala, nos apud capita ultimis
Angustiis obmersa non mala prima sunt,
65
Adeo angimur solliciti et innumeris malis.
En stant comae mihi atque ab imis spiritus
Praecordiis gelat. Heu cado, heu desum mihi
Perculsus horrore, omnibus nervis fluens!
O dulce, letum refugium, a diis datum
70
Nostris malis! Per te quidem erumnas graves,
Maerorem, inopiam ponimus; per te fera
Monstra et refertam maximis vitam malis
Fugimus beasque quo minus sero obvenis.
Polymites
Sapiens statuet hoc munus in vita sibi
75
Se se ut ferat, cum nullus adversus magis
Homini aut molestus est magis, quam homo met sibi.
Tum qui suas apte volet res ducere,
Is muniet mentem artibus bonis suam:
Qua fretus haud ullas cohorrebit feras.
80
Virtuti opem superi ferunt: nocet nihil.
Asper
Immo dii summi, infimi ac medioxumi,
Virtutem odio habent, quando livorem impium
Monstrumque virtuti insidens non amovent.
Vos ne, dii, hanc tam pestilentem bestiam
85
Publicaque privataque volutantem loca
Sinitis nec arcetis, dii, ne lurido
Sacra et prophana omnia pedore polluat?
Exanimor hoc equidem! Sed, o superi, probe
Vestrae hinc saluti est additum: Invidiam simul
90
Iecistis orbis monstruosi ad incolas
Eique thalares fero monstro leves
Vetuistis alarumque ventivolas iubas.
Quod si supernum volitet attingens polum,
Non dubito quin audax comam Baccho secet,
95
Discerpat ex humeris Dianae arcum aureum
Pharetramque distrudatque clangifragam tubam
Ensemque cornipedemque Mavorti fero,
Phoebo lyram altiboanteque a maris deo
Tridentem et ex tua, o Tonans, fulmen manu
100
Vertat, novum, horrendum atque inauditum nefas,
Caelumque caelicolasque non secus ac domum,
Lares, Penates Masinisse dissipet.
Ita, quam timent luem et relegant dii procul,
Virtute fretus quispiam, qui homo sit, feret?
105
Monstris nefandis: nam ultro monstra hi provocant
Passimque blandiuntur et coalunt sinu.
Ergo libet hinc effugere ab omni hominum grege.
Chorus
Quicquid sub pelago natat
Tetrum, quicquid in ultimis
110
Speluncis libycis siti
Squalens ac nocuum latet,
Horrendum est minus ac minus
Quam Livor, scelerum deus.
Cuius cum faciem canis
115
Infernus videat, tremet
Omnesque Eumenides simul.
Olli frons riget hispida
Cervixque hirtis aspera setis,
Subcrispat rabiem rugis,
120
Protense et grave pendule
Dependent ciliis cavis
Alae geminae, atrae, pannosae,
Noctua quales nocte fatigat,
Retrusosque oculos brevi
125
Succludunt luteos sinu.
Cum nox vellere tingitur
Et Phoebe iacet abdita,
Tum monstrum hoc acie valens
Distorto ad lucem capite fremit
130
Aeternumque leves circum deductitat aures,
Ac tabo et sanie madens;
Rumore alitur fraudis iniquae,
Et studia hominum cordaque passim
Scrutans vincit nare canum vim.
135
Sed lacerantes omnia tetri
Dentes faucibus eminent,
Semper dispare blacterat
Pectore linguae,
Efflans tabificam Stygem.
140
Sunt et pectus ei et manus,
Quales ventre famelico
Simia levis instabiles agitat.
Stat dorsum callo praeduro et morsibus ustum;
Demum de femore in pedem
145
Lascivus caper ambulat.
Cum caelum peteret Ambitio procax,
Fama est patre tonitruo
Monstrum invitis superis divis
Progenitum et terris disrupta nube repulsum.
150
Hinc gelidis flammis aeternum pectore flagrat
Pernixque omnem pervolat orbem.
Nunc arces, aditus, atria principum,
Nunc et publica compita,
Nunc mapalia et humilis glebas
155
Observat celeri ambitu:
Sed gymnasia pallidae
Intrat penitus falsa Minervae.
Ex frugi atque pio impium
Letumque malis comitum reddit,
160
Fraudem iudiciis serit
Frontemque notat scelere tristem.
Ipsum non Herebi fores
Obiectae valeant procul
Arcere: subit, perstat, inhaeret;
165
Quin et semideos quoque
Atrox hic furor occupat.
Heu Livor, quid non mortalia pectora cogis?
Sed pestem hanc fugiet face
Pre se ardenti fora qui lustret
170
Vel qui sola rideat umbra.
At quid tristis prodit Hyempsal?
Secundus actus
Hyempsal
Velim furentis aethere obvolvi Nothos
Vastisque convalles hiatibus hiscere
Fragoreque ingenti superba rupium
175
Circumruere culmina et ab imis sedibus
Alte procellis concuti totum mare
In ultimam pestem luemque gentium,
Quandoquidem in hominum genere tam male liberos
Iam tum parentes impii oderunt suos.
180
Quis adeo fortis est, quis est tam ferreus
Qui non ut ego scelus in Micissa fulminet?
En mihi furore pectus accensum labat.
Polymites
Quisque facinus suum male admissum ferat
Aegre et moleste, nil per alienum vigil.
Hyempsal
185
Externa ab iniuria oritur vehemens dolor.
Polymites
Tuum esse iam incipiet malum quo non bene
Tecum sit et quicunque, secum dissidens,
Animo suo illuctatur haud quaquam ocium
Prestabit aliis. Esse te regem scias.
Hyempsal
190
Servum scio atque ipsum quidem regnum est mise-
Rum. Illi et mali hoc inest, ut omnia cum queas
Tum et tibi nihil satis queas aeque ut velis.
Polymitis
Iuvat in hominum vita minus velle ac minus
Eniti in omni re usque quam possis tibi:
195
Quo fit ut et inde plura possis quam velis.
Hyempsal
At regium est grandia minus nolle ac queas.
O impium dirumque productum ex ea
Dura impiaque stirpe Getula! O ferum,
Cui filii tam sint odio ut hunc sordidum
200
Adiecerit regni coheredem sui!
Eum ne Iugurtham patre incerto editum
Dolisque regiam male acturum suis?
Et quem ille tu ne, tu ne regem, tu parem
Regnique filiisque consortem tuis?
205
Sceleste!
Polymites
Nemo solus imperium gerit.
Hyempsal
Quisquis alieno arbitrio aget rem, serviet.
Polymites
Profecto consiliis bonis nisi ultro rex
Paruerit, aegre abinde parebit malis.
Hyempsal
210
Quisquis malos timet, profecto omnes timet.
Homines vel oderunt vel optant quod neque-
Vnt; male qui et oderit, studet semper male.
Regique regem qui dabit, regnum abstrahet.
Polymites
Frater ne fratrem non colet?
Hyempsal
215
Colet? Vbi nam
Tutus erit amor, odisse cum possis homo
Et nostra mens a rebus omnis pendeat?
Polymites
Amabere ut voles.
Hyempsal
Volam ut tempus feret.
Polymites
220
Modo ne hoc agas invitus et regum omnium
Eris ipse foelicissimus.
Hyempsal
Id optent licet.
Chorus
Quo nam hinc agitur aut abit Hyempsal? Quid furit?
Polymites
Quo eum volentem fata praecipitant sua.
Chorus
225
Fatum est id homini nosse fatis cedere?
Polymites
Fatum ferendo vincitur.
Chorus
Quicquid feras,
Premit atque fatum posse ferre fortiter
Fatum est.
Polymites
230
Enim hominum nemo foelix unquam erit
Ii invitus. At Livor quod aspectu foret
Truculentus ac foedus, quod horrendus nimis,
A matre primum medio in oceani scoplo
Expositus aspero et minaci rupibus,
235
Alitur; abinde cadavere advectus petit
Terras et extemplo mali accepti memor
Totum per orbem persequitur odiis deam.
Exterrita illa metu, abdidit sese procul
Spelunca opaca intra nemus Ericthonium.
240
Subinde nostram regiam Ambitio haec parens
Vt subiit, heu, Livor inimicus appulit
Turbatque prosternitque cuncta funditus.
Chorus
Non est invidia quis minus invido
Dignus: nam miser est quilibet invidus,
245
Obiecte simulac invidet aree.
Inprimisque sibi est ille nocentior
Qui livore alium findere nititur,
Aeternum siquidem tristibus uritur
Curis sollicito pectore languidus:
250
Sic auctor propriis obteritur malis.
Vos Numidae igitur discite puberes
Virtutis studio quaerere gloriam.
Virtus praesidium est nobile et unicum,
Virtus imperium non violabile.
255
Vindicte et satis est, si prius invidens
Multo praedoluit quam male missili
Contorto potuit laedere quempiam.
Ecce Iugurtham quoties periclis
Vidimus missum probitate et armis!
260
Ipse fortunam invidiamque parto
Nomine vicit.
Caeteros quantum superabat acri
Gloria, tantum et meritis studebat
Omnibus charus fore liberali
265
Pectore et ore.
Strenuus ferro, genio sagaci
Plenus et rebus bene consulendis
Aptus, ac spes et nova Masinissae
Gloria gentis,
270
Vsque virtutis cupidus magis quam
Laudis; hic unus didicit ferendo
Imperi leges, simul esse quantus
Debeat armis.
Ergo virtutem cole, prompta pubes;
275
Te tibi exorna et decus et decorem
Et genus, laudemque tibi ipsa soli
Posce, iuventus.
Nam sibi quisquis sciet imperare,
Ille proh quantum et sibi quam perenne
280
Regnum habet, semper nihil occupata
Mente triumphat.
Non eum tum fors furiosa vexat,
Non et irati superi lacessunt.
Gaudet aeternum, celebri invidentes
285
Luce fatigat.
Tertius actus
Adherbal
Non tanta, quantam qui intulerit, iniuria est,
Sed tanta, quantam quis sibi illatam estimat.
Hyempsal
Modicum est nihil, quod a dolore est maximo.
Adherbal
Dolebis in dies minus, cum plus sapis.
Hyempsal
290
Homini sat est nosse agere rem ex sententia.
Quaeque institueris rite, facile est exequi:
Consilia probet eventus. Interim hac mea
Fruor voluptate ac libidinem expleo:
Medio ne consessu quasi et parentem eum
295
Dignabimur nostro, ne sordidum in domum
Nostram hunc calonem pene conventitium.
Operae precium abiisse sit eum tristius
A sede quam, velut arrogans est, abfuit.
Confingat ut vult modo Iugurtha atque ut solet.
300
Hoc ipse letor quando sub risu impio
Vndare sensi lachrymas moestas suo.
Sed cum molestus esse cuiquam ceperis,
Opprimito, moles interim in te ne ruat.
Adherbal
Immo et, molestus esse cuiquam ut coeperis
305
Desinito, ne tuum in caput molem struas.
Qui e fronte risu tedium abstersit sua,
Cum consulit sibi, tum et infestis simul
Importat ut doleant; et usque principem
Beneficiis clarum esse pulchre condecet.
Hyempsal
310
Beneficio ne tu satis hominem tuo,
Qui prebet ingratum inde se, devincies?
En gratum hominem amarique dignum qui, inmemor
Doni a Micissa patre collati sibi,
Decreta, quibus est tractus in regnum, rogo
315
Vix funerum extincto, esse per se turpiter
Rescissa studeat impudens, et impudens
Qui exordium regni eruendi patriis
Sanctisque vertendis capiat a legibus:
Regni luem excidiumque nimirum parat.
320
Cavendum, Adherbal, tibi necem is ferox parat.
Adherbal
Fastum quidem obsequio propere vinces tuo.
Hyempsal
Quin fastus obsequio procacius intumet,
Et insolentem qui haud cohercet, illicit.
Sed familiae nostros Penates ac deos
325
Probe in dies opem esse laturos scio.
Adherbal
Spem esse meriti filiam vulgo ferunt,
Sperasse et adeo bona bene merendo licet.
Hyempsal
Apud inmerentem bene mereri dum voles
Demerueris.
Adherbal
330
Rem egisse pro officio sat est.
Adherbal
Et quid soluto crine, nudo pectore
Scissaque Phitonissa veste cursitat?
Quid se furore concitat? Quid igneos
Obvolvit oculos atque murmurans tumet?
335
En ut repente, quasi obviis exterrita
Vmbris grave infestis, propere haerens loco
Vim ponit irarum atque conatus fremens.
Phitonissa
Euhoe!
Hyempsal
Vt inter clamitandum obmutuit
340
Truculenta, ut introrsus renitens faucibus
Verba negat, ut se se premens totis simul
Exaestuans membrisque nervisque attremit,
Vt torpet, ut modo pone subvertit solo
Obliqua lumina, modo subrepta altius
345
Cervice torvos erigit vultus. Papae!
Phitonissa
Io Libes misere, Libes misere, libes
Matresque nurusque misere, complete, io,
Complete sylvas atque montes planctibus!
Te, te quidem te cerno Tyrmidam impiam:
350
Tu male latentem clave adultera necas;
Et te tridentem, una resecta cuspide,
Male in duas findi hinc et inde dissides
Partis video. Tu Cirtha profugum, he he, tuo
Profugum, tuo haud gremio satis servas diu!
355
Stat ales Evandri atque rostro et unguibus
Libycos male exturbat gravi nidos lue.
Heu, Zama, purpureis madescis imbribus!
Vaccea pubes, tertio haud rides die!
Igne tibi, Tala, facis tenebras ultimas!
360
Capsa, aureos tum reddis ungues aliti
Et tibi, Mulucha, non cocleis laetus tuis
Noctem iubare fuscat alacrem Titan suo!
Et tu ipse, quem surrepta servat litera,
Ne crede, ne crede veteri atavorum hospiti!
365
Plura vetat hac in parte Phoebus proloqui,
Sed fata summum denique exuperant Iovem.
Adherbal
O plena numine, cui futura Phytius
Ordine aperit, si precibus ullis flecteris,
Nostros aperte iam edoce casus, precor!
370
Quo liceat evitasse per te aut fortiter
Subiisse, praevisum imminens quicquid mali est.
Phitonissa
Euhoe, nefandus Livor infernas agit
Res pessime, ingrediens eburna vortices
Stygios sub afflatu usque concretos dedit
375
In marmor; Alectoque atque ipse mutuis
Vtrinque Gorgoneis venenis obsiti
Sese efferunt in rabiem, et interior stupet
Tartarea sedes ac tumultu contremit,
Stridoreque ululatuque latrans Cerberus
380
Cedit metu. Quin rex et infernus metu
Vna tyranno colla subclinat novo
Novumque sontibus additum est poenae genus.
Sibi quisque tormentum alterius optet magis:
Euhoe libes matresque nurusque heu libes!
Chorus
385
Hominem quisquis condere primus
Statuit, vultus oraque divum
Contemplatus faciem finxit
Arte manuque prope divinam,
Tum crinem nitido surpuit aureum
390
Phoebo: nobile, nobile furtum!
Hunc ubi sensit radiis tenebras
Pellere et flammis coquere aestuosis
Arce velut celsa, lucem sub fronte locavit
Fervoremque procul subter praecordia adegit.
395
Hoc opus quidam superi ut moveri,
Vt frui vita simul intuentur,
Forsan, ut fama est, operi invidentes,
Ne novus terris deus et colonus
Viveret, morbos varios dedere.
400
Vrunt etenim frigora et aestus
Siccisque sitis faucibus haeret
Ventremque fames improba mordet,
Sternit et hunc febrisque dolorque
Hinc sollicito pectore factus
405
Odit amat ve.
Et sic aestu rapitur rerum
Vt continuo verbere turbo.
At laboranti hic opifex misertus
Aegrum si quando torrent incendia pectus
410
Extingui dedit alveo
In Pegaseo.
Sed nos miseri mente proterva
In scelus acti labimur ultro.
Hinc erumnis premimur crebris,
415
Hinc est nobis vita molesta,
Hinc est aliquid semper ubi nos
Acti poeniteat mali
Atque et nobis semper in horas
Novus incumbat trepidis casus,
420
Tu ne fortunam poteris, Hyempsal,
His tuam tristem tibi non dedisse
Moribus? Scis ne ut novus ignis igne,
Sic et ex flamma petulantis irae
Iam lacessitos animos et ira
425
Surgere contra?
Impetum frena male mentis actae.
Disce ne nolis tibi quaeque possis,
Vinces alios, te modo vincas.
Tibi eris qualem statues ipse.
Quartus actus
Iugurtha
430
Iuppiter ab alto cuncta prospectans polo,
Vosque veteris Manes Masinisse pii,
Quibus parentandum bonis a me reor
Studiis et ad laudem quoque aemulo gradu,
Vosque patrii obtestor dii et deae libes:
435
Non sponte me haec animo sed invitum mihi
Contra impios regnique consortes datos
Sumpsisse odia. Sed evenit id usu quidem:
Vt sole pix quae liquitur, eadem ab aestibus
Itemque itemque usta evitrescat horrida,
440
Sic et virorum saepius animi exciti
Iniuriis, inviti inhorrescunt he heu.
Aude invidum domesticumque hostem tuum
Hostem putare, piumque ducito fore
Tuae referre dignitati quicquid im-
445
Piis et improbis merentibus inferas.
Semper ne perferemus hoc: ut qui modis
Nos omnibus laedere per invidiam parent,
Non sui aliquando iure poeniteat nefas?
Nunquam ne te tot atque tantis obrutum
450
Iniuriis, Iugurtha, te ostendes virum?
Nunquam ne te posse aliquid in petulantium
Protervitatem proferes? Livor scelus.
Aude, anime, superis non vetantibus diis,
Eumque presta te virum, qualem solet
455
Armatus hostis metuere. An te forsitan
Ignobili editum parente scilicet
Fastidiunt proceres? Sumus cuncti a Iove.
Sed mea perinde me satis virtus fovet
Satisque, quisquis ille sit, sibi met genus
460
Dignum parat, quem victor orbis comprobet
Populus. Mea haec laus atque nobilitas mea est.
Non id meum est sed patris, Hyempsal, dedecus,
Si dedecus talem edidisse filium,
Qualem Micissa, si rogetur, liberum
465
Quam quos habet multo editum malit sibi.
At vero ego patre proinde non certo satos
Arbitror eos, qui tam impares se pristinis
Nostrae familiae moribus nunc praebeant.
Vter Masinissae est avo similis magis,
470
Illi ne qui superbia atque ignavia
Degunt iuventam, an et Iugurtha? Qui quidem
His artibus quibus imperium avus nactus est,
Pridem integrum libycum merebar unicus?
Meam ego meo labore partam gloriam
475
Nostrae ad familiae contuli certum decus.
Illi hunc perisse optant virum cuius micat
Splendore domus: omnis et honos titulis nitet.
Verum, ut aiunt, quod agas agito pro viribus.
Iuvabit interim simulasse id artibus.
Polymites
480
Regni labes est principum discordia.
Ammon
Cum principes ipsi mali sint, id boni
Optent.
Polymites
Bene usquam nulla successit bonis
Res, quae ocium perturbet inde publicum.
Ammon
485
Si dura tempora fuerint et principes
Ipsi mali rempublicam gerant male,
Quis audeat praestare se civem bonum?
Polymites
Quisquis bonum se se esse civem quam vide-
Ri malit, ad bene agendum habet semper bona
490
Is ipse tempora, et homo frugi, quisquis est,
Sibi unico haud duros putet eos principes,
Quos et populus omnis ferat.
Ammon
Suo in malo
Nemo quidem luget aliorum lachryrimis.
495
Quaeque mala sunt muta atque mox fient bona.
Polymites
Erunt bona ipsos quaeque delectant bonos.
Hoc ego nihil placere placatis scio
Civibus et intimis dolere probos ani-
Mis: regulos gaza atque sedibus ocyus
500
Sectis temere et abisse diversos locis.
Ammon
Qui dissident animis, eadem aegre queunt
Vmbra tegi.
Polymites
Ni aliquo tenentur invicem
Animi usque vinculo, haud coherent insimul.
505
Tum si Iugurtham, si satis novi virum,
Tandem is vereor nequid ferus acerbi paret:
Stat frons ei vultusque pallentes gravi
Cura igneoque furore suffuse genae.
Latet quid alta mente subvolvat mali,
510
Neque temere illud est quod impexam comam
Secum ipse iam tum inmurmurans quassat suam.
Ammon
Animo ubi sunt alto viri usquam praediti,
Semper animis secum alta versant ac parant.
Sperasseque et de fortibus viris bene
515
Multo magis quam metuere satis condecet.
Proinde privati domum curent suam,
Rempublicam reges suo curent gradu.
Chorus
Fata ne rerum inconstansque dea
An magis hominum segnis ratio
520
Ita mortalibus ocia turbat?
Vtrum haec Libyae regia et armis
Et opum luxu nobilis aula,
Hanc usque diem clara per orbem,
Vltro et fato et sorte suapte
525
An hominum vi ruet ab imo?
Orta ne levis haec odii flamma
Inter proceres, inter fratres,
Irae tantos exciit ignes?
An hinc sumpta superi causa
530
Instituerunt penitus Libyae
Invisam sibi perdere gentem?
Te altitonantis, te, Iuno, Iovis
Soror et coniunx, cui res Libyae
Cordi aeternum credimus esse,
535
Te et Getulie Mavors veteris
Masinissae simul invoco alumnum:
Bene et o omnes diique deaeque
Quaeque parantur vertite scelera,
Impendentem tollite diram
540
Fortunam, neu tam adeo sinite
Conscelerari pia delubra,
Ignes, aras vestraque tecta
Furiis, ferro, caede cruenta
Inter se se turpe furentum.
545
Vosque expertes rerum iuvenes,
Desinite virum laedere fortem,
Namque ex surdo pelagi fluctu
Vis erumpet saeva procellae.
Et tu Libyae, Iugurtha, decus,
550
Te et virtutem et fortia facta
Ad consilium protinus adde,
Vt quo clypeo pectoris olim
Regnum et laudem clarus inisti,
Hoc ipso etiam et gentem et famam
555
Illaesam tibi patiens serves.
Gravia in castris Marteque saevo
Passum atque hostem ferre furentem
Suetum, levibus levium offensis
Iuvenum dedecet acre moveri.
560
Aspera primum nosse subire est
Regia virtus, regia virtus.
Satus Alcmena caelum didicit
Petere et gravia et multa ferendo.
Quin et Iuppiter ipse tacendo
565
Quam terribili fulmine quasso
Grandia solus longe exequitur.
Perfer igitur pectore duro,
Perfer dum mox monitu divum
Secum indoleant impia facta
570
Iuvenes. Nihil est certius usquam,
Nihil adnexum magis est rebus
Quam ut poeniteat quemque admissi.
Perfer, siquidem deerit nusquam
Ne quem lateat quanto stomacho
575
Etiam possis ipse moveri.
Quintus actus
Polymites
Metus an dolor vexet magis mortalium
Animos apud me non quidem constat satis.
Ita me vel invitum novae deum minae
Exterritum ante ora positae longe premunt.
Chorus
580
O Polymites, o et interpres deum,
Quid est quod apportas novi?
Polymites
Libyae luem,
Siqua est malis adhibenda portentis fides.
Chorus
Virtute consilioque praestans ac potens,
585
Similis tibi vir frontem ubi suam gravem
Portendit, arduas adesse res liquet.
Polymites
O patria, patria, sic ne sacrarum aedium
Insigne culmen turbine avulsum ruit?
Ex ultimo aenei colossi vertice
590
Lateque fuseque albicantes ignium
Arsere flammae. Fertur et formiceis
Populis vagis horrere pulvinar deum.
Ruptisque vinclis, taurus excaepto fugax
Cervice ferro cessit ex ara petens
595
Cruore sparsos regios iuvenes suo.
Quin etiam Hyempsal ipse, prodiens domo
Pollice sub illiso moleste limiti,
Faciem in suam pronus propere lapsus gemit.
Incendiariaque avis alta a porticu
600
Volitans patrum simulacra polluit aurea.
Nuncius
Accursito ut vatem deumque interpretem
Hunc certiorem Polymitem de novis
Mirisque rebus ordine faciam celer.
Polymites
Meliora superi!
Nuncius
605
Res inauditas fero.
Polymites
Malo malum congruit.
Nuncius
At emori expedit,
O Polymites.
Polymites
Quid ita?
Nuncius
610
Tanta nos mala
Coram obsident.
Polymites
Imo et quidem vel maxime
Superesse nunc expedit, ut inde vincere
Malum ferendo denique assuescas magis.
Nuncius
615
O te virum fortem, ipse si factis tibi
Aeque atque dictis es!
Polymites
Etenim ex dictis probe
Egisse discimus. At quid apportas novi?
Nuncius
Iras deum: nam busta patrum regia
620
Sanctaque sepulcra sponte aperta ex ultimis
Imisque sedibus usque tertii Iovis
Dedere gemitum ac iurgio altercarier
Circum theatra larvulas visas ferunt.
En et sacelli veteris obversas fores
625
Lemures tenere laremque regium deum
Crepitu strepentique sonitu triclinia
Cuncta labefactare atque mixtim sedibus
Vltro citro mutatis Penates propalam
Migrasse, multaque alia tetra atque horrida
630
Et visa et audita optimi patres ferunt.
Polymites
Vos quaeso me, o proceres, labans ne corruam
Tenete: ruo, ruo. Quippe spiritus fugit,
Totumque nervi animique deficiunt. Humi
Consternor et oculi et genua fluunt simul:
635
Tantus dolor metus ve me rerum tenet.
Nuncius
Hinc illud est, o Polymites, quod solet
Dici: viros doctos, ut es tu, fortiter
De rebus asperis ferendis dicere,
Nescisse tamen adversa, sicut caeteri
640
Homines solent, non ferre tandem molliter.
Verum quid est quod pro re agendum censeas?
Polymites
Votis deos mox esse placandos reor,
Lustranda passim templa, iustitium urbibus
Vbilibet indicendum; et inde ego hinc simul
645
Secedo, me quo linteis sacris parem.
Vos et sequimini. Supplices movent deos!
Discordia
Confecta pulchre res mihi ex sententia est.
Nam me Invidia mater Herebo accitam ultimo
Complexa dudum et suavio libans suo:
650
"O", inquit, "omne, o unicum decus meum,
Discordia, modo prebeas te ipsam mihi
Facilem atque morigeram! Opus est ad id rei
Quam dignitatis gratia meae paro.
Genus hoc enim Numidiae et tumidum et ferox
655
Et insolens odi. Id quidem cum caeteras
Ob res tum eo quod Ambitio dea, quam unice
Perisse cupio, a se recepta splendidis
Colitur honoribus, aureo praestans gradu.
Proinde decretum est apud me funditus
660
Delere gentem. Fuerit officium tuum
Matri obsequi praesertim in hac causa mea,
Qua, si sit opus, equidem et mori, ut tandem meo
Satis furori fiat, audens expetam".
Haec ubi parens me mea precatur lachrymans,
665
Per Styga, per infernas paludes, per grave
Pallentis atrae noctis horrendum caput
Iuravi et obstrinxi volens pro viribus
Me prorsus acturam, mea ut noscat parens
Quid ego sibi a me iure deberi putem,
670
Quidve artibus meis in hominum denique
Possim luem Discordia. Ergo ex abdito
Orco mihi socios truces ad horridum
Coexequendum facinus eductos agens
Exercui ac passim pallantes late agros
675
Tectaque furore et pessima opplevi lue.
Sed ecce Perfidia uti prona est ad scelus!
Viden quibus se se dolis, qua fronte, quo
Vultu atque gestu penitus ostentat piam?
En iri obindutam aurea ferro igneque
680
Malo et veneno subter armatam deam,
Quae quidem hominum sensim per astum ambit greges.
Perfidia
Quae facto opus fuere belle exegimus.
Nam res eo ducta est loci ut satellites
Noctu Iugurthae in Hyempsalis domum dolis
685
Irruperint illicque diversi ocyus
Regem frequentes quaeritant, internecant,
Alii oscitantis dormientisque obvios
Omnes et impetu et mucrone competunt,
Mactant et inversos tenus sternunt solo,
690
Scrutari et alii abdita, alii diffringere
Clausa loca non cessant; domusque omnis simul
Cadentium gemitu et fragore et aspero
Plagis tumultu exterrita intus volvitur,
Tandem repertum Hyempsalem opprimunt, caput
695
Ferro amputant. Res hunc igitur acta in modum est.
Ego nunc et ad comites revertor ut exequar
Ex instituto reliqua, ut hinc et plenius
Vestram libidinem expleam. Adducam mihi
Et Inopiam et Furtum et Rapinam concitas,
700
Quarum opera huic calamitas genti magis
Magisque dura sit,
Discordia
Ergo matura.
Perfidia
Obsequor.
Discordia
Ego vero ad Invidiam parentem pervolo.
Phenissa
705
Ite io, matronae, et sacrum et opacum in nemus
Io demus hunc celebrem simul Baccho diem!
Io Bacche, formose io matrone io!
Tu flamen aereae Tonantis coniugi,
Matri deum tu, Galle, plaudito Cybeli.
710
Vos et pudicae virgines mecum lybes
Patrios deos placate votis thureque,
Quatite io thyrsos, quatite pulchro deo.
Simul io matrone, io Bacche inclite!
Phytonissa
Io Libes, Libes, io parens, parens,
715
Ditique Manibusque litandum tibi!
Matronae
Ferale Phytonissae abigite omen, dei.
Phenissa
Quid penditis, matronae? Agite Baccho diem
Sacrum, agite festum, io agite Bacho diem!
Phytonissa
Io Libes, io Libes, misere Libes,
720
Vlulatibus luctuque complenda est dies.
Phenissa
Me miseram! Id omen horridum quemnam petit?
Nuncius
Qui nuncium, prout fertur, apportat malum,
Is commodus etiam si eat molestus est.
Quid inde agam nescio. Ne vero non feram
725
Nati ad parentem immane discrimen sui,
Vt, siquid opis habet, peroccurrat malis?
Matronae
Et quid is Hyempsalis haesitans venit puer?
Nuncius
Tibi filium gravi in periclo nuncio,
O mater, esse. Nanque noctu vi aedium
730
Fractis foribus intro satellites globis
Quaque irruentes vulnere et caede et lue
Totam penitus Hyempsalis vexant domum.
Stant lubrici undantesque scalarum omnium
Cruore fuso alte gradus ac undique
735
Strepitu atque fremitu tecta et una omnis domus
Tremit et suum strage intus atra congemit.
At sibi suis non prorsus iratis diis:
Cadentium ex cumulis Hyempsal diffugit.
Tu, mater, his praesentibus rebus metu
740
Luctuque secluso tibique consule.
Matronae
Oe miseram matrem! Sed eccum et alterum
Hyempsalis properantem et anxium intimum.
Nuncius
O tempora, o mores! Ita ne frater necem
Fratri parat? Vbi nam, ubi erit, o cives, fides?
745
Vbi pietas apud homines tandem sita,
Hanc si integram non iura servant sanguinis?
Tibi, o miserrima omnium mater, tuos
Vnde aut inibis aut acerbos finies
Luctus?
Matronae
750
Quid et tu denique apportas mali?
Nuncius
Iugurtha herum ferro he extinxit meum.
Matronae
He he he! Adeste, accurrite, he succedite,
Lapsamque prae dolore et exanguem solo
Stratam parentem tollite hanc in regiam
755
Funestam et infaustam domum. Vos, o probi
Cives, bonis fatis, bonis et moribus,
Iam bene valete, et quid nefandum ac pestilens
Malum invidia possit per haec agnoscite.