Argumentum
Summo Pontifici referuntur quae contigerunt. Miratur. Iubet extrui templum et monasterium Minoritis. Redit Franciscus in Tusciam ad Oranden. Laetus excipit Orandes, ad montem Lavernae Franciscum deducit. Cui singula montis antra commonstrat e quibus unum praecipue describit. Raptor quidam olim ibi latitans, a canibus tandem discerptus, graphice describitur. Montem illum Francisco dat Orandes. Illic Francisco ieiunanti et oranti Sacra Stigmata divinitus imprimuntur. Admiratione extra se rapitur.
Postquam flavicomi, iussu patris, indiga pubes
Deseruit laetos fines, atque arva Subasi;
Diductaeque acies, passim ducis arma sequutae
Ardua, quaeque sui, notos petiere recessus:
5
Nuntia fama novi conventus, protinus arces
Iliadae ad magnas cursum, rumore secundo,
Detorquet celerem. Primumque immurmurat, inter
Vulgus iners depressa solo; mox alta sonorum
Attollit caput et claras sermonibus aedes
10
Implet ovans, laetisque secat cava nubila pennis:
Nec modus effandi sacrata palatia donec
Adscendent magni patris diverberet aures.
Tum canit, inmumeras diverso e sanguine gentes
(Queis neque opes ullas curae, non quaerere victum;
15
Relligione sacras, ritu, cultuque verendas;
Ore canens magno, quas flava e rupe Subasi,
Franciscus, ductor novus, indiga ad arma vocarat)
Convenisse simul; pulchrisque Subasidis orae
Insedisse agris. Canit ut vicinia tota,
20
Caelicolum monitu, victum transmiserit illis:
Vtque urbes clarae, passimque sine ordine pagi,
Vndique convectis dapibus, ieiuna levarint
Agmina; et aerumnas, et saeva incommoda egenae
Lenierint gentis, curaque, opibusque iuvantes,
25
Addit vociferans ut iuncea tecta catervae
Structa improviso pastorum more, sub alto
Monte frequentarint; partimque sub aetheris axe,
Partim sub quernis stabularint agmina ramis,
Nam neque ibi usus adhuc tectorum, non domus ulla,
30
Nec dum coctilibus vacuas educta sub auras
Molibus, hospitia extabant, sed limine parvo
Tantum, atque exiguo surgens testudine templum.
In medio, igne calens, et messibus ara Sabaeis
Dives, inexausto fumum exhalabat odore,
35
Perpetuum, Regina poli, tibi munus honoris.
Talia Romulidae (fama gliscente) per aures
Saepe ierant patris; penetraliaque intima magni
Saepe animi rerum novitas pulsaverat ingens;
Dum tandem angustam gentis miseratus egenae
40
Sortem ille, haec secum tacitus sub corde loquutus:
"O pudor! o mores! o tempora perdita! quo nos
Diversi traxere dies, diversa sequentes
Vota? quis, heu mentes nostras amor incitat aut quo
Error agit? Vanis hominum labor usibus ardens
45
Instat: inopsque animi gens, atque ignara salutis
Consilii infaustas, nequicquam exercita curas
Vsqueadeo evolvit; nempe infelicia captans,
Noxiaque ultro animis, sed mox dolitura, paratis.
En passim immanesque domos, turresque superbas
50
Extruere, et vacuas educere tecta sub auras
Ardua et ingentes solido de marmore postes
Ponere, cura hominum exardet. Viden' alta per urbes,
Perque agros ut prisca aetas monumenta locarit?
Et vulgo moles Circi, et spatia ampla profanis
55
Ritibus, obscenisque addixerit impia ludis?
At nostros nec templa Deum nec sancta recludunt
Numina thesauros: passim aversamur egenas,
Et premimus turbas inopum nec parcimus ulli:
Nec res infractas miserorum attollere curae est.
60
En novus hic ductor nova, ad indiga castra vocavit
Agmina desuetae gentis; iussitque vocata
Spernere opes aurumque nocens, curamque parandi
Cultumque et victum; et tentare pericula vitae
Extrema edocuit. Sed quis (bene quippe merendi
65
De miseris iam tanta olim se copia numquam
Obtulit auxiliis) opibusque iuvare profusis
Deiectos parat? aut quis iam miserescere gentis
Vsqueadeo spernacis opum et spernacis honorum
Aggreditur? quisve insuetos, acresque labores,
70
Angustosque pius rerum solabitur usus?
Nempe animos haud fas torpere in munere tanto,
Aut segnes cessare manus, aut parcere magnis
Divitiis. Anne auxilis quae munera poscit
Non pia res? non sancta hominum, non inscia culpae
75
Gens ipsa? an non ductoris fama inclyta toto
Orbe sonat, caeloque micans se gloria tollit?
An ne etiam crescens cum iam orbis, origine prima,
Ornatu effulsit tenero, non insimul aequum
Imperii accepit sceptrum? rerumque novarum
80
Numina primaevis statuerunt gentibus usum
Communem, atque aurum terra vetuere recondi?
Et nos, ah! miseris coelestia dona negamus?
Auxilium prohibemus opum? communibus uti
Externos tanta invidia est? tantisque citamur,
85
Ardemusque odiis? sic dedignamur egenos
Consortes rerum? Sed quid? non omnibus idem
Ortus? idemque hominum genus, una ab origine surgens?
Num proavos germen variat? num dispare primus
Sanguine progeniem humanam complectitur auctor?
90
Sed iam equidem nosco non evitabile divum
Consilium. Nos quippe manet, nosco, ardua moles:
Nostras poscit opes, nostroque explenda labore
Res tanta est. Agedum (longe mora segnis abesto),
I, manus artificum: pete nunc laeta arva, Subasus
95
Qua sacros aditus, patuloue iacentia campo
Reginae divum spectat delubra potentis;
Limina parva modo, mox caelo aequanda supremo,
Nempe hic sacrato vicina adiungere templo
Tecta, animo iam nunc sedet, opportuna futuris
100
Hospitibus; si qua posthac dux providus illuc
Agmina tanta virum cogat, pompasque frequentes
Advocet, et magni coetus instauret honorem:
Neu gens forte hyeme, aut aestu deprensa fatiscat:"
Haec pater increpitans secum digesserat, et iam
105
Artificum delecta manus (vox regia quando
Vrget) iter festina rapit: divertit euntem
Nec mora, nec requies, tenet arva feracia donec,
Qua sacro lavit amne greges Clitumnus opimos.
Tum magis accelerat cursum, nec longius inter
110
Tempus obit medium; divini limine templi
Sistitur, et summissa Deae prece numen adorat.
Atque hic e numero senior, gnarusque negoci,
Gnarus et ipse operum, comitum quem caetera pubes
Rite audit, medius stans, altae accomoda moli
115
Metatur spatia, atque animo secum ordine signat.
Quaeritur extemplo tenuis, de more, tabella,
Archetypae qua scripta domus formetur imago.
Nec mora: mille manus coeunt: pars caedere sylvas,
Et teretes laevare trabes, ferrique polire
120
Robora dura acie: pars fundamenta refosso
Alta locare solo, penitusque immergere fundo,
Vvidus hic limus coquitur, tutamen ad imbres:
Illic durities silicis, iunctura tenaci
Dente operis molem, curva fornace liquescit.
125
Praecipuus vero, longinqua e sede recisa
Saxa loco vectare, labor, Montem ilicet ergo
Itur in excelsum: sonat ictibus ardua rupes:
Praecipitesque ruunt scopuli, saltuque patenti
Desiliunt campo: vicina fragoribus antra
130
Assultant vastis: credas aquilonibus atris
Aut Haemum everti, aut Rhodopes latera aspera scindi,
Nec minus interea silices devolvere curae est.
Et plaustris vectare rudes; quippe acriter instat
Dura manus iuvenum, fortes sortita labores.
135
Et iam plena novos ter luna ostenderat orbes,
Cum pater ex alta despectans rupe Subasus,
Miratur subitam molem; miratur et unde,
Cuius ope, anne hominum manibus, iussuve deorum
Improviso adstent tecta hospita: mox tamen omnis
140
(Quippe tuo Regina deum iam numine verti
Rem tantam agnovit) cessit stupor. Excitus ille
Assultatque animo, et turbis gratatur egenis,
Auxiliis, opibusque adeo iam rite refectis.
Interea fidum (Tyrrheniis namque recursans
145
Vsque animo, pactum reditum exposcebat amicus)
Franciscus pater aggrediens sic voce Lyaenon,
Compellansque:" Age, tempus -ait- iam iam hospitis aedes
Praeclaras nostri, Lydosque revisere campos.
Hoc promissa petunt, hoc dextrae dextera primum
150
Iuncta, fidesque monent: et iam, reor, anxius aegro
Ille animo culpatque moras, et tempora signat,
Enumeraque dies, et votis aethera complet:"
Talia fatus, iter longum simul arripit acer,
Tum vero affusos coetus, atque ordine circum
155
Adstantes comitum, manibus lustrabat, et ore,
Accinctusque dabat moestis, de more, salutem.
Cui paribus figens animis vestigia fidus,
Iungebat sese comitem, gressusque Lyaenos
Aequabat. Celeri (medium breve temporis) omne
160
Emensi spatium cursu, iam moenia cernunt
Eminus Areti supremaque tecta domorum:
Atque hic Franciscus socio prior institit ore.
"En iter expletum, quae tanti causa laboris,
Haud ignota tibi: neque enim non prodiga nosti
165
Iampridem hospitia Orandae: scis deinde Lavernae,
Ex illo, ut me ardens amor urgeat, utque cupido
Dudum animum raptet; lucosque invisere, et antra
Horrida, inaccessique optem saxa aspera montis.
Ergo, agedum (unus enim socium delectus ab omni
170
Tu mihi gente venis) una mecum ardua solus
Nunc iuga conscendes: comes indefessus ibidem
Curarum, atque omnis casus idem ipse levamen
Mite aderis: per te labor omnis mollior ibit;
Sive aestus me ferre iuvet, seu frigida caeli
175
Sidera, nocturnisque humescere roribus optem:"
Haec, et plura ardens socio dum praecinit heros,
Hospitis Orandae non segnis nuntius aures
Implens, haud dubie Franciscum voce reportat
Adventare ultro et iam limina nota subire,
180
Concitus ille gradu festino, occurrit amico,
Accepitque manu, atque humeris circumtulit ulnas;
Liminis alta dehinc subter fastigia duxit,
Tum solio acclinat molli, reficitque quiete,
Ac prior excipiens laetis sic vocibus infit:
185
"Exiguum est meritisque tuis, rebusque gerendis
Quicquid ego impendive olim, aut impendere posthac
Evaleant nostrae vires, nec me reor unquam,
Nec quicquid gentis fert dives Hetruria, donis
Posse aequare tuas, meritoque extollere honore
190
Virtutes, Hinc parva damus, sed enim ipse profecto
Non magna affectas; nec te unquam gloria fallax
Subvexit tumidum, aut popularis sustulit aura,
Sed iam age, care hospes, dudum expectate (reversum
Te quando huc hodie adspicio; nec lusus inani
195
Spe queror; Oh, sed nec te unquam, pater optime, quondam
Immemorem nostri rebar; nec prima superbum
Sprevisse hospitia, et laetos temerasse receptus;
Nec reditus culpare moras, nec fingere dextram
Infidam, aut vanae, mendacisve irrita linguae
200
Promissa audebam) nunc tandem celsa Lavernae,
Crastina cum primum sese lux aurea ponto
Extulerit nemora umbrosae (modo tanta voluptas,
Sitque animo modo tantus amor) visurus abibis.
Ipse autem, ne nostra putes dona irrita, nullis
205
Deficiam in rebus: sed quo simul omnia certis
Perlustres oculis, scopulos, deserta, latebras,
Antra, nemus, rupes, lucos, praeruptaque saxa,
Vna adero comes ingrediens; et singula pandens,
Non dubius monstrator ero, aut narrator inanis,
210
Praeterea (iam prima fides data, iuraque primi
Hospitii me sacra monent) extructa repente,
Partim fagineo textu, partim acta cavatae
Fornice sub rupis procurvo, bina videbis
Tecta, haud eximiae surgentia culmina molis.
215
Non ditata auro, Pariisque effulta columnis;
Qualia sed metuens boreamque, imbresque nivosos,
Durus in alpinis subito locat incola saxis.
His gelidos vinces nimbos, hiemisque fragores:
Propter et haec, rapidis exardens Sirius astris
220
Mitior adveniet. Si vero plurima tecum
Turba dehinc comitum subeat victura, domorum
Ipse modum, numerumque mihi mox praecipe tantum
Nec mora; quot socii valeant complere reperti,
Tot sub rupe domos, nigrave sub abiete cernes,
225
Interea dum tu novus advena, celsa iugosi
Culmina montis habes, hos ne desuesce penates
Visere; neu quaeso, pigeat discumbere nostris
Quondam saepe toris: quin tu, pariterque tuorum
(Quanta erit) has numquam gens, exhorrescite sedes.
230
Non cassi accessus, non vota procacibus euris
Effundetis: habent placidos haec limina divos:
Has sibi divitias iam numina certa sacrarunt.
Imo, agedum (sedet hoc animo) fortuna beato
Indulgens vultu quicquid mihi reddit opimo
235
Vndique proventu, domino tibi serviat uni".
Haec bonus Orandes; cui non indigna vicissim
Ore Subasaeus, sic orsus reddidit heros:
"Magne hospes, praestans animi, servator et aequi
Assertorque acer pietatis; humilia postquam
240
Haec ego digrediens liqui (quamquam usque labores
Instabant, animumque graves noctesque diesque)
Vrgebant curae) tua numquam pectore imago
Excidit: una mihi sed enim altius acta resedit
Vsque animo. Me nulla dies non ore sonantem
245
Audiit Orandae nomen: rorantibus umbris
Humida nox quoties terras spargebat inertes,
Continuo in somnis mihi tristis adesse iacenti
Ante ora, et pactum iam voce reposcere clara
Ipse videbaris reditum, neglecta Lavernae
250
Obiciens saxa ingemere, et querula antra vocare
Iamdudum accessus nostros, cultusque recentes.
Hinc me ardens reditus cura, atque amor acer habebat.
At quo, diversas (quando hic data dextera dextrae
Ad te adeo remeare, hospes, me saepe monebat:
255
Parte alia incoepti conventus plurimus ordo.
Et gravium moles rerum angere, et arcta facultas)
Divisum in partes, animum convertere possem?
Quidve agerem? Neque enim tantos abrumpere quivi,
Aut prorsum infectis rebus dimittere coetus.
260
Sed iam, agedum, quid parva mihi tua munera fingis,
Quid meriti exigui pendis? quae turbida vultum,
Liventemque animum Cocytique ebria luctu,
Prospicit invidia et felicia coepta profanat
Ore atro, atque usum divini muneris odit?
265
At me non unquam (neque enim fas) arguet aetas
Immemorem facti quondam ventura; diesque,
Quo primum hospitio domus haec me laeta recepit
Semper honoratus, semper mihi candidus ibit,
Et rediens aderit solemni luce quotannis;
270
Dum superi liceat vesci mihi luminis aura.
Quin etiam, nobis si qui post fata nepotes,
Qui non degeneres turpi formidine nostros
Horrescant monitus, aversenturque labores,
Succedent; tua facta canent, tua munera dicent,
275
Nunc ego posthabitis lucis, antrisque Subasi,
Ad scopulos (hinc disce, hospes, tua maxima dona;
Disce modo, gentis Tyrrhenae gloria fulgens,
Ohsequiis fatear quantis, semperque fatebor
De me deque meis meritum te rebus) amatos
280
Accedo Hetrusci montis, novus incola, primus
Prima audens duri tentare cubilia saxi.
Hic (diversa meis ni sancta oracula divum
Omnino obstarent votis componere vitam
Extremo cuperem fato; et quos ordine paucos
285
Auguror esse dies placida lenire quiete.
Sed iam nunc, mora nulla, sequor venerabile numen.
Quo me cumque vocat, quo me cumque orbe caducum
Nuda premat tellus, minimum est. At deinde negari
Iam mihi finge urnam. Quid tum? me ne insuper aureis
290
Sideribus pictus caeli tegere abnuet orbis?
At nos (o caecas mentes, o vana furentum
Consilia!) obliti famae melioris, inanem
Rumorem excipimus, tenuesque paramus honores;
Dum vecta externo sinuosa per aequora ab orbe,
295
Artibus excolimus miris, titulisque superbis
Ornamus saxa, et rutilo succendimus auro:
Nimirum pictis tela opportuna colubris,
Squallentique situ demum, et paedore replenda.
At vero longaeque viae, durique laboris
300
Quod iam te comitem, monstratoremque novarum
Certum habeam rerum, votis ardentibus opto
Quod mihi divitias tot dehinc, natisque futuris
Elargire meis, horresco ac fixa refutat
Mens, tuque una horresce, hospes; sed prodigus illas
305
Parce aliis, quos ista dabunt tihi moenia vulgo,
Quos vicina ferent, quos tota Hetruria mittet.
Me vero, ipse olim scis, et te scire necesse est,
Vtque amor omnis opum, utque omnis defecerit ardor,
Atque auri vesana fames. Nunc mollibus ergo
310
Ne donis adeo indulge: ne tu modo votis
Hanc pestem, aut crudele meis compone venenum".
Talibus heroes sese hinc atque inde vicissim
Compellant. Rubet interea sol pronus et undis
Auricomum Hesperii iam iam caput aequoris abdit;
315
Vdaque paulatim fuscas nox explicat alas.
Olii, composito tandem sermone, silescunt:
Tum mensae Cereris; nox intempesta, quietis
Dona ferunt: lassosque sopor suus occupat artus.
Postera iam referens ortus, lucemque, coloremque,
320
Astra polo, et terris aurora fugaverat umbras;
Cum bonus Orandes thalami penetralia linquens,
Inferi se laetum, pactique haud immemor, ultro
Francisci sedem magni petit hospitis altam.
Ille autem, in morem, primo exposcebat Eoo
325
Tum veniam Superos, onerabatque aethera votis,
Affuit ergo heros; breviterque affatur amicum.
"En vocat alma dies: nostros iam distinet ultra
Quae mora tanta abitus, pater optime? Praevius omnis
It famulum coetus; curae quibus alta Lavernae
330
Instruere hospitia et tectis aptare paratus;
Auxiliumque viae, et terris praemissa supellex.
Tantum effatus; iterque extemplo corripit acer.
Progressu excitus celeri pater aequat euntem:
Cui sese fidus comitem, de more, Lyaenos
335
Iungit; non animo, non curis degener altis.
Sicut, ubi in magna spectandos nuntiat urbe
Fama canens ludos, properat visurus agrestis;
Multa cavens sibi, multa animo contraria versans;
Et modo commissos fingit modo rite solutos;
340
Nunc timet excludi circo, spatiumque negari
Omne sibi; tum se lente castigat euntem:
Sic pater ire viam; montem capita ardua donec
Alte attollentem, et nigrantia culmina cernat.
Quo postquam ventum est, adspectumque obvia primo,
345
Seu fortuna tulit, seu parvi semita callis
Angusta immani praerupta obiecit hiatu
Saxa, pater stetit actutum; ac simul omnia ductis
Huc illuc oculis lustrans, demum ore soluto
Incipit; et tales effundit pectore voces:
350
"O tandem ingenti tellus mihi parta labore,
Digna sed o graviore peti; salve optima nostri
O coetus altrix, simul et fidissima quondam
Servatrix; salve oraclis mihi debita sanctis.
Namque olim (iam nunc repeto) pulcherrima divum
355
Per noctem ante oculos adstans Regina soporam,
Te mihi praecinuit: caecis quin insuper atrae
Artibus Eumenidos, larvas mihi mille parari,
Mille hic insidias, pugnandaque praelia mille,
Noctibus ipsa canens, monitum me Diva reliquit,
360
At tu, praedones male quondam assueta sub antris
Occidere immanes, diraque e caede regressos
Saepe ultro excipiens, cura, hospitioque tueri,
Nunc me laeta fove, et gremio simul accipe duros,
Hospitibusque piis tutum da fida receptum:
365
Da certam (o felix, quoniam ad meliora vocaris)
Haud ultra imfamis, probrisve obnoxia) sedem,
Fors et tempus erit, cum te, tuaque antra latebrasque
Hoc nemus, hos scopulos tanti meminisse iuvabit
Hospitii; astrigero cum iam nitidissima caelo
370
Pervolitans, clari attollet se gloria facti.
Quin etiam miranda adeo nunc accipe; quae iam
Non linguae volucrum, non praepetis omina pennae
Vana mihi, sed certa canunt oracula divum.
Haec iuga, Tyrrhenis non tantum ex urbibus olim,
375
Finibus aut Italis, vulgi crebra agmina visent:
Sed quae prona tenent devexae littora Calpes,
Quaeque tuos primae spectant, aurora, rubores,
Festinae has sedes, haec dura cubilia, gentes
Accedent; atque his altaria parva sub antris,
380
Certatim externo cumulabunt munera et alta
Thure vaporabunt summi fastigia templi:"
Ille haec: oranti divum Pater aethere ab alto
Annuit et rata dicta volens, saxa ardua nutu
Concussit; terque aurata cum luce coruscos
385
Dat tonitrus, caeli laeva de parte sereni.
(At bonus Orandes magno quamquam optat amico
Comnonstrare locos coram et monumenta locorum
Pandere cuncta ardet) visis mox territus haesit;
Ohstupuitque animo, gelida formidine quassus.
390
Ceu quis, forte gravi compressus membra sopore,
Velle loqui sibi visus, hiat, nec verba sequuntur,
Nec vox ulla sonat; frustra ciet ille latebras
Obnixusque urget sicci pulmonis anhelas.
At demum, ut vires, solitusque per ima refluxit
395
Ossa calor suaque excitae lux reddita menti est,
Incipit:"O terris decus addite; gentibus aegris
Columen caelo lapsum, ac spes certa salutis;
Hic specus, haec rupis disiectae caeca vorago,
Atque immane patens tunc cum sol aureus orbi
400
Subduxit lucem, lethum indignatus acerbum
Auctoris rerum; et late sola vasta patentis
Telluris gemuere, cavis decussa sub antris;
Moeniaque horrisono mundi convulsa tremore
Implerunt trepidas gentes mugitibus atris)
405
Apparens primum, vicinos undique pagos
Spectatum accivit magnae nova monstra ruinae.
Namque ferunt, vasto tremeret dum pondere tellus,
Haec saxa immanis penitus vi quassa tremoris
Dissiluisse; atque ingenti diducta fragore,
410
Qua modo laxa patent traxisse voraginis ora,
Ex ilio (quando antra, nemus, latebraeque profundae
Rupis inaccessae, loca tuta nocentibus essent)
Saepe hic conventum dirae fecere catervae
Raptorum; praedasque loco assuevere recentes
415
Partiri secum, et laetae convivere rapto:"
Haec memorans, simul ante ferens vestigia, primo
Adscensu superat clivum, tumulique cacumen:
Tum montis dorsum (qua laeva hinc despicit altum,
Praeruptumque latus; dextra hinc nemora horrida linquit,
420
Progrediens monstrat. "Tunc, o pater, adspice (dixit)
Hunc silicem (tendensque manum, simul indice monstrat:
Cernis ut insurgat praecisis undique saxis,
Supremo aereas imitante cacumine metas?
Iunctus eras quondam rupi: nunc distat hiatu,
425
Quantum non longi committat machina pontis.
Hunc nostris fama notum fecere diebus,
Impia semihominis monumenta innataque cordi
Dira Lopi feritas, et caedum saeva cupido,
Sarmaticis (ea fama canens) hic debita factis
430
Supplicia infandis fugiens, excesserat oris:
Informis visu, atque immanis corpore, et ore
Terrificus; caput assurgit cui turbinis instar,
Incultisque riget setis; frons turget acuto
Tubere; subter hiant orbes, oculique reposti
435
Interius sedere truces, atque igne micantes;
Talis erat talemque feri genuere parentes.
Hanc igitur sedem monstrum illaetabile nuper
Coeperat; his dumis, caecisque latebat in antris
Per lucem: at postquam nox intempesta silebat,
440
Et late obtentas densabat fusca tenebras,
Horrificas sedes, et foeda cubilia linquens,
Praecipitabat atrox descensum montis ab alto
Vertice; et immani rabie turgentia quassans
Pectora, mox agros ferus irrumpebat apertos.
445
Vae pecorum stabulis, vae lune agrestibus illis,
Quos nec firma domus, portae non vectibus aereis
Effultae poterant, non robora saeva tueri.
Quippe manu claustra effringens postesque revellens,
Fortia nunc iuvenum, nunc tarda senilibus annis
450
Corpora, nunc haustu siccantes ubera natos,
Imbellesque nurus raptat, timidasque puellas,
Accipe nunc maiora, pater nec mollia fatu,
Nec voce incerta dubiove auctore relata.
Lanigeros si forte greges, armentaque raptor
455
Impeteret stabulis, heu! mitior ira leonis,
Hyrcanaeve tigris rabies impasta veniret
Mollior infanda nimirum caede magistros
Prosternit primum; tum vi saepta alta refringens,
Molle pecus ferroque necat, manibusque cruentis,
460
Dentibus infrendens spargit, laniatque, trahitque;
Neu gravia effugiant taurorum corpora caedem,
Mox ille insurgens nodosi roboris ictu
Fulmineo magnis inculcat strata ruinis.
At postquam non sponte animi, sed fessa quierat
465
Immanis rabies reditumque parabat ad altae
Limina foeda domus; oneratos stragibus armos
Lanigeris, pedibusque trahens post terga iuvencos,
Saepe etiam geminos forma praestante, subibat:
Quam facile errantemve agnam, errantemve capellam
470
Ore lupus rabido trahit, ac vorat inter eundum.
Nunc captos quae multa viros, quod deinde manebat
Supplicium, cape: mente hauri, miserabile factum.
Hunc nempe attractos, non iam spirabilis aurae
Quamprimum dulci spoliabat munere; sed mox
475
Obscenamque famem,ieiuniaque atra parabat.
Roboreo namque iniecto per dissita ponte,
Summo infelices sistebat vertice saxi,
Praecipiti aut saltu, longa aut ibi morte necandos:
Imo (gentis enim vis effera credere suadet
480
Et morem, et faciem sceleris) vaga fama canebat,
Visceribus solitum humanis et sanguine vesci.
Tale diu monstrum pridem has exterruit oras,
Et miseros dira vastavit caede colonos;
Caelicolis donec tandem miserantibus, ultor
485
Affuit, et stygio sua munera reddidit orbi.
Heroum Hetruscique soli Latiique superbi
Nulli animo inferior, nulli virtute secundus
Guidus ab antiquo Pheretraeae sanguine gentis
Tum fuit. Hic de more, gelu duratus et aestu,
490
Primaevos forti venatu assueverat annos
Excolere; et cursu celeres praevertere damas.
Aut iaculo potere, et spumantes cominus audax
Figere apros. Solidis at postquam firmior aetas
Accessit membris non illum cura paterni
495
Implicuit numerosa laris, cultaeve novales;
Non venus, aut dulces animum flexere hymenaei:
Sed mox arma placent, saevusque in pectore magno
Gradivus sedet: horrendo iuvat oppida bello
Iam quatere, et latis acies struere ordine campis.
500
Ergo optata dies aderat, qua tempora Parcae
Tandem Sarmatici complerent debita monstri;
Hetruscique Lopus timor, atque infamia saxi,
Ederet elisam, et scelerato in sanguine mersam,
Sontem animam, et poenas factis expenderet aequas.
505
Namque heros senio iam tum defessus, et annis;
Post victas acies pugnataque bella, trophaeis
Mille actis, mille exuviis ex hoste relatis;
Ad patrias sese demum reevocaverat oras,
Invitus tamen otia amans, desuetaque tristi
510
Bella animo repetens, indignabatur inertis
Corporis effoetas vires, hebetemque senectam.
Tunc ergo (ex illo, quando hoc solamine tantum
Saepe excire animum residem, et turbare quietem)
Venatum ire parat (mora nulla), ad limina coetus
515
Conveniunt ultro iuvenum; mediumque veredo
Frenato heroem subvectum; humerosque gravatum
Devexos pharetra insigni, cornuque retento
Accipiunt; portaque effusum it protinus agmen,
Hic iaculo levis; huic nitido venabula ferro
520
Terga premunt; pars lina ferunt; flexusque plagarum
Expediunt; sine more, canum ruit ardor odorus.
Stat nostris haud longe oculis (en adspice) callis
Conspectu apparens, rapido qui plurimus Arno
Incubat, et flavas amnis despectat arenas.
525
Horrificus vertex umbraque nigerrimus olli
Surgit; nec nostro huic, Appenninoque iugoso
Invidet intactos peropacae frondis honores,
Non veteres fagos, non robora saeva, nec ornos.
Quo postquam ventum est, gnaris mox retia circum
530
Tendere nodosa, et densos indagine saltus
Cingere cura fuit. Tacito succincta labori
Turba silens primo; at demum clamoribus instat,
Ecce autem, silva e media (accepere sonantes
Venantum subito fremitus) simul agmine denso
535
Excitam cervorum aciem per devia volvit,
Praecipitemque rapit fuga caeca metusque suburget.
It clamor caelo; luctantes vincula rumpunt
Arcta canes: rapidis voces dant cursibus alas:
Cornigerique fugam glomerant, et retia saltu
540
Tenta levi superant: magnos ramosa fragores
Cornua dant fluctuque sonant collisa frequenti,
Iamque adeo exierant, iam tota armenta per aequor
Sparsa ruunt volucri cursus nec fulminis ignes,
Nec Gortyniacas velocius ire sagittas
545
Credideris: non sic tumidis aquilonibus Arctos
Vertice ab excelso laxas immittit habenas,
Vnus erat toto ferus agmine, corpore vasto
Altius ingrediens cunctis; cui caetera vulgi
Turba subit, quanta lepus iret mole sub illis.
550
Hic vero (seu iam cursum fortuna regebat,
Pectore seu credas partem insedisse ferino
Divinae mentis sensusque agitasse retusos)
Vt nemore excessit denso, liberque patentis
Arva soli pedibus tetigit; mox separe cursu
555
Praecipitique fuga diversa per avia certum
Huc tenuit pavitans iter, hac se condidit umbra.
Longa canum dimissa cohors, pecus omne fugacis
Armenti indignans simili, atque ignobile vulgus
Vltro despiciens rapidis hunc cursibus unum
560
Insequitur: tantum huic latratibus incita crebris
Instat, hiansque ciet morsus, atque increpat ore.
Sarmaticus raptor miseris pastoribus, illo
Forte die, armenti partem subtraxerat; et iam
Sub fago abductos tauros numerabat opaca.
565
Ecce autem, adversum in latus ut fera lumina torsit,
Cornigerum videt; et telum mox turbidus ingens
Corripit, atque alte suprema librat ab aure;
Inque feri tergum fugientis destinat ictum.
Librantem videre canes, quae maxima cervum
570
Turba sequebatur: primusque Lycaos acutis,
Insuetisque ciens latratus vocibus, agmen
Incendit totum; monstrumque immane, relicto
Cornigero, incursu, rostrisque invadere suadet.
Protinus una omnis, rapida velocius aura,
575
Condenso assultu, turba ingruit: Harpalos unus
Quem pridem elisi, sub saltibus Appennini,
Gloria tollit ovans, laetusque honor incitat apri,
Accenditque animos, et saevas aggerat iras,
Prosilit, atque alios fugit ante elapsus: Amintor
580
Subsequitur velox: quem trux premit Hippasos: illum
Pheocome nato Lycida comitata rapaci:
Tum Lycabas, Dictysque sagax, et nare Lycetus
Vtilis, Hylonomesque ferox, et fidus Araeus,
Et villosus Helops, et nigro pectore Tigris,
585
Alba Nape, at fuscis maculis interlita dorsum.
Tum quos longa mora est numerare sine ordine cursum
Immiscentque ruuntque alii, ac simul agmine facto
Tum primum horrifica pectus formidine quassum,
Turbatumque animo, et certae rationis egentem
590
Raptorem densa cingimt, rabidaque corona.
Llle fugam trepido frustra pede tentat: inanis
Tum labor omnis: hebent vires, animusque fatiscit:
Vastificaeque manus defectae robore languent.
Nulla mali superest fuga; vis haud ulla periclo
595
Eximit: ultores adsunt; ultricia morsu
Stant circum ora canum: et iam laevo primus ab armo
Eurynomus dependet atrox, et dentibus uncis
Nunc fera terga fodit, nunc ilia laxa revellit.
Inde Lycus dextrum femur Osborus inguina rictu
600
Dilacerant: subitoque omnis coit undique turba,
Hic trahit, hic mandit, fodit hic, eviscerat ille.
Sic obit ingentem nigrans concursus acervum
Frumenti, duro formicae longius ore
Cum cererem adsportant, et subterranea victu
605
Tecta replent, recoluntque hyemem, parcuntque reposto.
Iamque immane, ferox, turpe, atque inamabile monstrum
Morsibus horrificis lacerum iacet; effera gliscit
Tam magis ira canum, quam sanguinis unda cadaver
Trux magis atra lavit: certatim rostra cruenti
610
Visceribus condunt, et fibras dente lacessunt.
Interea iuvenum manus ardens, pulvere in atro
Signata alipedum passim vestigia servans,
Numine agente deum, gressus huc vertit anhelos.
Vt venit, viditque horrens, vastumque cadaver,
615
Adspectu obriguit primo, atque immobilis haesit.
Ad postquam informis diri praedonis imago
Cognita, truxque horror, feritasque apparuit oris;
Exiliunt, undaue exclamant:" Vicimus omnes
Vicimus: insperatus honos, insigne trophaeum
620
Stant hodie nobis: praedae sat nostra superque
Lina tenent: Hetruscam hodie defendimus oram,
Mille animas ulti, mille oppida, mille rapinas:"
Haec, et plura canunt: nemus assonat, antra resultant
Vocibus. At nequeunt expleri corda tuendo
625
Informes artes, immaniaque ossa, trucesque,
Infossosque oculos, et semiferos adspectus.
Tum demum arrectae caput a cervice revulsum
Affigun hastas et magni solaminis instar,
Ferre parant, praecone Lopi clamante per urbes,
630
Haec memorans, subit ultra heros,iugaque ardua montis
Monstrat inaccessi. Tum subsidentis opaco
Vallis-ait- nemori, modicam, pater, hanc viden oram?
Hic domus Alitibus caeli: si credere dictis
Agrestum fas est; qui, postquam semifer atro
635
Occubuit fato Lopus, inter frondea luci
Culmina, caelicolum voces, et laeta frequenter
Carmina, se dicunt, celeresque audisse volatus:
Iamque loci horrorem, nemorisque silentia nigra
Relligione sacri, sese expavisse fatentur.
640
Hactenus antiqui monumenta ostendimus aevi.
Huc modo flecte aciem, geminasque addisce sub alta
Rupe casas, tecta ornatu haud extructa superbo;
Qualia sed dudum promisimus. Haec tibi saevas
Defendent hyemes: spumantis brachia Cancri
645
Ibunt hic tepida: et miti Canis ingruet astro,
Ingredere o quaecumque vides; et vilia magnis
Aude, hospes, connferre opibus; gazisque superbus
His, contemne Hermi rutilas flaventis arenas.
Orandes multis tam multa:" Subasius heros
650
Contra pauca refert:"O quis tibi digna vicissim
Praemia mortalis reddat? certare merendo
Quis valeat tecum? Nihil o, nihil hospitis ampli
Officio deest, nec quicquam tibi prorsus omissum est."
Francisco Orandes, fidei memor, omnia solvit:
655
"Quid vero hic repetam, quantis tu laudibus olim
Hunc Iucrum extuleris? quam nostris commoda votis
Haec antra, has umbras, haec aspera saxa probatis?
Et tamen haud fictor fandi, haud narrator inanis:
Quin hodie rerum parcus laudator haberis.
660
At sperare tuis memet persolvere grates
Posse unquam meritis dignas, modo desine: tantum
Haec oculi divum atque hominum Sator adspicit aequis;
Praemiaque, et meritos quondam tibi servat honores:"
Haec pater. Orandes famulus tum rite vocatis
665
Discessum edicit: parent dicta ocius illi
Iamque adeo, multa dicta, acceptaque salute;
Tyrrhenus carpebat iter laetissimus heros.
Franciscus vero subter frondentibus umbris,
Fagineaque domo, et saxi sub rupe cavata
670
Se locat, unaque accersit sub tecta Lyaenon.
Tum prior:" Ecquid erit nostro iam parta labori
Hic requies? an nos iterum Dominator Olympi
Impulerit gentes petere, atque errare per urbes,
Perque humiles pagos, hominumque invisere mores?
675
Atque equidem, ni iam divina oracla vetarent,
Rupe sub hac adeo quondam hic me concitat ardor
Supremo optarem vitam componere fato.
Interea divum Genitorem flectere nobis
Sit precibus curae, et votis placare potentem:
680
Oremus pacem, et palmas tendamus utrasque.
Praecipue aetherei Genitrix pulcherrima Regis
Exoranda piis donis animisque cienda est
Supplicibus: quippe ante alios haec una severis
Me monitis agitat, iussisque haud mollibus urget:
685
Haec me, posthabita dilecti rupe Subasi,
Cogit Tyrrhenas sedes, locaque horrida dumis
Incolere: atra canunt bella hic mihi, certa soporam
Somnia per noctem, fraudesque, minasque parari,
Terroresque graves, quos saeva innectit Erinnys
690
Ergo animis contra, rerum in discrimine tanto,
Pervalidis standum est nobis; ac fortibus ausis,
Obtentis ultro capita obiectanda periclis.
Quo nos cumque vocant Superi, revocantque, sequamur,
Primum autem stygii ne qua hostis tela venenis
695
Vncta gorgoneis, sensus illapsa per imos,
Officiant animis; neve ossibus implicet ignem
Dira Iues, facibusque exurat pectora caecis;
Tutemur lucum excubiis. Procul omnis abesto
Segnities castris: nobis hic ira furentis
700
Expectanda hostis: neque enim dare terga prementi,
Tutum. Equidem vidi magnas (ubi vivida virtus
Insurgit, proque excelsis stat moenibus audax)
Saepe acies modico fusas cecidisse sub hoste:
Nil adeo non vi dura labor edomat ardens
705
Verum, agedum, tempus iam spe praesumere bellum.
Nam furere immanes reor hostes: arma paremus,
Servemusque vices, et propugnacula castris
Densemus positis, iirmemusque aggere vallum,
His animum exacuit pater, accenditque Lyaeni.
710
Annuus interea rediens,iiam mensibus actis,
Orbe dies pleno, praefulserat ordine mundo;
Quo gentes, de more, piae, crucis aurea caelo
Attollunt signa, et sollemnibus altius aris
Affigunt Regemque vocant divum atque potentem
715
Servatorem hominum. Tum ipsius, carmine sacro
Facta canunt, laudesque ferunt: ut prima colubri
Praelia tartarei victor pugnarit et ipsum
Oraclo esuriens trino confoderit hostem:
Vt late errantes sub tecta reduxerit agnos,
720
Pastorque, et custos vigil: ut rabida ora luporum
Vsque premens, cohibensque, ultro se mille periclis
Obtulerit. Tu noctivagam, imperterrite, turbam,
Armatamque cies: tu mactatoribus ultro
Te prodis, servasque tuos a caede clientes.
725
Ah, magnae insontisque animae tua prodiga virtus!
Tu praecelsum onerans suspenso corpore malum,
Transversum passis robur metire lacertis.
Te Stygis atra palus tremuit: mundique nocentis
Dux, horrens tua signa, imis se condidit umbris.
730
Nec te aerei vectes, nec te alta repagula valli,
Portarumque morae, ambiguum aut rationis egentem
Detinuere illic: quin tu praedator Averni,
Ingruis, atque atro, centena in vincla petito,
Deripis exuvias, et tergora detrahis angui:
735
Inde pias animas sub luminis evehis oram.
Salve, progenies magno, salve, aequa Parenti:
Et tua sacra hodie, devictaque bella canentes
Adspice nos, felixque veni, et rege numine fausto.
Haec terris late resonat dum carmine sacro
740
Gens pia, supremi per magnas aetheris aulas
(Qua Pater omnipotens divum, spectabilis aurea
Luce, sedet medius; subterque meantia circum
Sidera prospectu fovet; ac discordia magni
Foedere perpetuo componit semina mundi
745
Caelicolas nova pompa ciet: nova gaudia tentant
Aligeros coetus. Et iam puer arduus ibat,
Totus collucens laceroque in veste sub ostro
Aurata increpitans, radiisque micantibus ardens;
Aurea cui roseam stellis implexa corona
750
Nectit caesariem, et sacra tempora taenia cingit;
Purpuream in nodum clamydem collegerat auro.
Hic crucis auricomuum et flammantem sanguine malum,
Aetheraque immensum radiis simul illustrantem,
Attollens, pompae, totiusque ordine gentis
755
Ductor ovans, ultro subit, ac se praevius infert.
Tum vero Alituum pariter gens tota, choreis
Extemplo in morem structis, signa alta ferentem
Subsequitur, Regemque canit, Regisque triumphos
Aeternos; sed praecipue praeconia sacrae
760
Vocibus attollit crucis: aurea tecta resultant
Et late ingentis reboat plaga fervida caeli.
Vt vero ante Patris conspectum, atque ora canentes
Evasere acies, thyasos circum agmine fuso,
Plauserunt de more hilares: tum rite sedentes
765
Ter trinis cinxere choris solia aurea, Regique
Ostendere crucis robur spectabile sacrae.
At Genitrix Nato coram, pulcherrima Virgo,
Adstat: eam pepli mirus velabat amictus;
Fulgore irradians orbis, cava tempora circum,
770
Aureus, et vario flammantes ordine gemmae
Suggestum aeterni diadematis attollebant,
Regni insigne sacrum et capitis venerabile tegmen;
Obtulerant Divae quae cuncta Subasides olim:
Et mentem aversam, atque irati pectoris aestus
775
Supremi tanto placarant munere Patris.
Virginea tum sic Nato Dea voce loquuta est.
"Nate dies ostentum ingens, quod mente recondis,
Haec rite expectat; namque hac magis apta novandis
Vulneribus quae, Nate, tuis? Age, tu bonus altas
780
Cerne hodie terras. sanctae viden' agmina gentis,
Quam laetis tua facta canant, tua praelia dicant
Vocibus? utque tui late micet alta trophaei
Gloria, et astrigero tollat sese inclyta caelo?
Tuque adeo Victor, debellatorque vocaris
785
Eumenidum; meritique tihi instaurentur honores:
Quin etiam (et tamen his nil maius), Nate, creatum
Per te usquam est coetus simul, et tota agmina nostrae
Gentis, ad haec hodie solemnius undique tecta
Conveniunt: laetoque ferunt victricia cantu
790
Signa. Vides circum intentis ut vultibus omnes
Mandata expectent. Quid tantis deficit orsis?
Nempe Subasaeus monitis non aspera nostris
Heros corda gerens, iam tum capita ardua saxi
Hetrusci moerens tenet, antraque vocibus implet;
795
Et gemitu nemora alta ciet, veniamque precatur.
Tu modo flecte oculos (pepli velamina pandit,
Fata viri monstrans) simul haec, Nate, adspice: vates
Num frustra haec rubro cecinit monumenta sub antro?
Da tandem, rata sint, da vivo in corpore gentes
800
Monstra piae haec spectent: iam denique perfode quinis,
Nate, Subasaeum telis heroa; notasque
Membris, signa tuae stellantia mortis, inure:"
Mater ab his tacuit, placido mox ore, tacenti
Filius haec: "Non me (nec tu id rere) effugit olim,
805
O Genitrix, nostrum quam multis nocte petisti
Heroem monitis: vidi quibus ipsa fatigas
Sopitum imperiis: vidi illum denique, montis
Hetrusci sub rupe cava, suspiria tristi
Eructantem anima, et gemitu nemora alta cientem.
810
Nec mihi fata viri Rubrique oracula Saxi
Excessere animo: mea nec sententia quicquam
Versa retro, o Mater. Ne tempora longa morarum
Finge: hac fata tenus, fatorumque ultimus ordo,
Ostentumque ingens, ostentiferique diei
815
Occuluere ortum: magnique haec rite Parentis
Nutus ad extremos spectacula disulit annos.
Nunc quoniam monet alma dies, iamque ipsa vocat res,
Haud mora longa feret mea signa Subasius Heros:"
Sic Natus: facili dehinc numine dicta sequutus,
820
Annuit attremuere ingentis moenia caeli
Atque una excussis micuerunt agmina pennis
Alituum, circumque assultavere choreis,
Qualis, ubi in magno pubes numerosa theatro,
Quondam adeo opperiens spectacula laeta, resedit;
825
Instructo tandem venientibus ordine mimis,
Fit subito clamor perque alta sedilia voces,
Et plausus volitant; consessusque instrepit omnis:
Talibus hinc, votis piena iam mente potiti,
Mox animis coetus simul infremuere volucres,
830
At Rex illustrem radiis circumtulit aureis
Ter faciem: novies solio circumflua late
Gens, Regis lustrata pio ter lumine, gaudet.
Inde unus, famulum numero delectus ab omni,
Mox adstat solio: divinique impiger oris
835
Expectat nutum, et facilis mandata capessit.
Rex infit: «Ne prima quidem iuvat ire per orsa,
Haec tantum cape dicta, animoque adverte tenaci.
Stant praerupta, iugis sub nubiferi Appennini,
Saxa, Arnus primum qua sese attollit in auras,
840
Irriguoque secat florentes agmine campos.
Gens Tyrrhena loco vetus, assuetudine prisca,
Et turbae agrestes nomen fecere Lavernae.
Hic modo (nec tu adeo nescis) antra horrida noster
Franciscus flavi lucis, scopulisque Subasi
845
Posthabitis, colit; et gemitu nemora ardua complet,
Primaevae incusans commissa piacula vitae.
Quid memorem, victum dent ut radicibus herbae
Angustum evulsis? potum ut cava saxa propinent?
Hunc equidem mihi iam similem haec mea signa futurum
850
Delegi, ostendi atque ipsi accepistis ab ore
Saepe meo iam vos, exultastisque reperto.
Ergo, age, pelle moras; celeres molire per auras,
Fide, viam; et pronus terras invise iacentes:
At simul umbrosae attigeris iuga celsa Lavernae,
855
Exutus pennis humeros, sub fornice rupis
Contemplare virum, meriti nullius egentem.
Tum faciem tibi sume novam; cava nubila circum
Induere, aereosque artus, hominisque loquelam
Adde ori, geminoque gradus pede finge decoros:
860
Quo capere ipse acie, et certo comprendere visu
Te queat: extemploque his ultro adstare sedentem.
Non frustra accessus olii mea, nocte sub alta,
Hetruscam ad sedem, Genitrix pulcherrima suasit;
Non vana in somnis fallax oracla loquta est,
865
Cuncta rata expectet: sciat irrevocabile fatum,
Virgineo quodcumque potens Dea praecinit ore,
Tum magnos bonus adde animos: hortare, paret se,
Venturis quoscumque feret sors casibus ultro
Intrepidum caput obiectans: is nuntius ito:"
870
Rex ita: nec cornu velocius exit arundo,
Parthe, tua propulsa manu; non tela Cydones
Acrius excutiunt nervo, quam regius Ales
Viderit Hetrusci nemorosa cacumina saxi,
Quo postquam ventum, et iussi cava corporis umbra
875
Constitit, improvisa viro sese ilicet offert.
Obstupuit subito adspectu pater; oraque fixus,
Obtutuque haerens stetit: ultro cui bonus Ales:
Exue corde metus, vultumque attolle: supremi
Interpres Regis venio, non tristia portans
880
Visa neque horrificis turbata assultibus urgens
Pectora: laetitiam veniens gero: laeta subinde
Omnia discedens nimirum ego linquere suevi.
At tu, quicquid erit, quanta aut res nempe tibi ingens
Divinum, insuetum monstrum, ac memorabile partum est
885
Ne fuge, neve animo trepidans, horresce, sed ultro
Contra tende ferox; congressus fortibus ausis
Insuetos, pugnamque subi certaminis acrem,
Haud nova iussa cano: scis ut te, nocte sopora
Magna olim oraclis moneat Regina deorum:
890
Tu fata expecta rata quae canit aurea Virgo,
Res dura est, durosque eadem factura labores,
Quae te urget: sed certus honor mox deinde subibit,
Mulcebitque graves casus; cui gloria sese
Blanda dabit comitem, quae te demum inferat astris
895
Sublimem et nitidi summo locet aetheris axe.
Haec quondam tecum sors rerum, is vertitur ordo:"
Dixerat exutusque umbra, se miscuit aurae.
Hic heros (nec vana quidem monita alta putarat
Alitis) excutiens sese, quid pectore in imo
900
Evaleant animi vires, quo robore constent,
Quamprimum explorat, secumque:" Haud mollibus ausis
Nunc opus est –inquit-; quae me praemit, enthea vox est.
Vidi equidem ardentes oculos, vultusque decorem;
Meque adeo afflavit divini spiritus oris.
905
Et cunctabor ego? et tam certa oracla refellam?
Imo age; seu dextrum laevum sive intonet aether;
Seu res laeta cadat, duris seu casibus instet;
Aequus idemque animo eventus: iam compare voto
Vtrumque expecto, pariterque utrumque iuvabit:"
910
Haec secum: atque ima has effundit ad aethera voces.
"O Pater, o, divum; rerumque, hominumque Repertor;
Quae modo tanta animis, tende haec coelestibus ardens
Cura hodie? quis amor novus hic? quae nuntius Ales
Monstra canit ventura mihi? quae praemia, quas spes
915
Rebus in angustis, aut quae solamina tandem
Affore promitttit? Sed me quid tanta necesse est
Nosse modo? Tu dexter ades, Pater optime, tantum:
Et sors nulla mihi non cedet victa ferendo:"
Talibus oranti saxum respondet opacum,
920
Interea Pater omnipotens, e sede suprema,
Haerentem his Prolem iam compellaverat orsis:
"Te vocat alma dies: longas molire quid ultra,
Nate, moras? Praemissa tui bonus audiit heros
Dicta oratoris Quid dehinc coelestia poscant
925
Mandata expectat, variosque in corde volutat
Secum una rerum eventus: I, confice Nate,
Coepta; virumque tuis, age, tandem insignibus orna".
Audierat magni Patris haec hortamina Natus,
Et simul aethereas devexus liquerat arces.
930
Iamque adeo Hetrusci super horrida culmina saxi,
Arduus, auricomum circum fulgente corona,
Heroem speculans, coelesti nube sedebat.
Tum vero eximiae telum crucis extruit altum;
Cui mox affixus passos hinc inde lacertos,
935
Supplicio ut quondam diro sub gente profana
Mulctatum accipimus, distenta mole pependit:
Continuoque alas bis ternas ordine fingit
Diversorum operum; atque humeris committit habendas
Ipse sibi; arrectas capiti dat tegmina binas;
940
Demittit totidem, circumque his induit artus
Sidereos; motum extremis per inane duabus
Exercens volucrem, frondosa cacumina luci
Auricomis radit pennis (mirabile visu)
Donec Francisci supra caput adstitit altus.
945
Ad quem improviso adversus, sic deinde loquutus:"
O lux, o gentis fortissime ductor egenae,
Quae te nunc imo sub pectore cura remordet?
Quidve animo versas? Nostrine arcana ministri
(Me me agnosce deum Regem, dominumque potentem
950
Aetheris et latas torquentem numine terras)
Sollicitant dicta? An ne iterum iam invisere gentes
Et canere ignaris solito coelestia turbis
Eloquio mandata paras? rerumque labores
(Te neque enim ignavis fas est mollescere curis)
955
Ire per assuetos iuvat? At tu nunc, age, quicquid
Corde agitas, mitte actutum, ac simul exue magno
Iam tum cuncta animo: solumque (impensius olim
Quando ipse optasti saepe id, precibusque petisti)
Morte obita quantum ipse tuli (si te is rapit ardor,
960
Si potes atque ea vis animo est arcesse dolorem;
Obnixusque avido mecum una plenius hauri
Pectore; dehinc totos undantem infunde per artus,
Verum, age, disce viam, qua res modo certa sequatur:
Nam labor hic mecum, tu solum haec iussa capesse,
965
Adspice nunc (ne vana quidem te ludit imago)
Et quinis me me divinos ictibus artus
Perfossum; lethique immanis signa ferentem,
Aurea nunc, foedata olim, perfusaque tabo
Pulvereo, cognosce: dabunt haec namque dolorem,
970
Quem tu adeo exoptas, quem tota mente requiris.
Imo age, finge tuis eadem haec modo prorsus inuri
Artubus; et certum tanti conaminis, ardens,
Iam finge eventum; dubia nec mente refelle
Aut anceps animo dicta aversare profano
975
Nec mora: inusta tuis membris eadem ipsa nitescent:"
Rex tantum haec. Moeret, stupet, horret, conticet heros,
Obtutuque haeret cervixque rigescit et omnis
Excidit ore decor: iam vivum tristis imago
Nil prorsum ostendit. Quales assueta figuras,
980
Aut ex aere cavo, pallenti aut marmore, fingit
Artificis manus, et templis affigit honoris:
Tali vir specie, sic sese corpore praefert.
Tum simul introrsus circum praecordia magnus
Cogitur, atque ardens dolor ossibus aestuat imis.
985
Principio affixi penitus tota intrat imago
Regis eum; mentique haerent divina profundae
Alloquia; aethereus dehinc iussis nuntius instat;
Tum subit, atque animo telum crucis ingruit horrens,
Primae autem ante alia, interius sub pectore quinae
990
Insedere notae, et saevum fecere dolorem,
Ingemit ergo heros; clausumque cor aestuat intus,
Euripi more; et venis erumpit apertis
Restagnans dolor, ac primum latus haurit hiatu,
Vulnus agens; plantasque fodit; palmasque terebrat;
995
Transfixaeque manus, simul et vestigia acutis
Vectibus apparent, transutaque vulnera ferro,
Mox quinae effulgent plagae, radiisque coruscant.
Quales mane rosae primo sub sole rubescunt,
Purpureive inter ceu narcissos hyacinti;
1000
Sive coma rutilant quali modo Pleiades ortae.