Francesco Mauri Franciscias 11

Testo base di riferimento: R. Francolini, 1833

Cura dell'edizione digitale: G. Della Pietà, 2015


Argumentum

Franciscus, visa Fratrum suorum multitudine, Deum precatur ut illis ad victum necessaria provideat. Exuditur. Die Pentecostes, precibus peractis, illos edocet. Vnum reliquis praeficit quem docet gerenda omnesque simul instruit. Interim vero populi cibos undique afferunt, quibus tandem Fratres Minores refecti, grates Deo referunt. Turbis vero Franciscus Divinam Providentiam praedicat. Denique suos ad suam quemque provinciam remittit. Ipse a Virgine admonetur ut Orandem revisat et ut multas Caecodemonum insidias parvipendat.

Vt pompae ingentis seriem procerumque senatum,

Magnanimosque duces, totiusque ordine gentis

Agmina lustravit Franciscus ut ire per oras

Longinquas Italum decus audiit; utque sonorem

5

Nominis ipse sui late volitare per orbem,

Externasque inter sua iam tum effulgere signa

Accepit gentes; stetit, obtutuque reducto

Ora solo defixa tenens, immobilis haesit.

At postquam excussus stupor horridus, ac simul acer

10

Attonitae excitus mentis vigor ilicet una

Et moles rerum tantarum, atque exitus anceps

Fortunae, incubuere animo, tum fluctuat aestu

Curarum ingenti nunc huc, nunc incitus illuc.

Mox vero (haud etenim, queat unde exposcere egenis

15

Auxilium rebus, quicquam mortale repertum est)

Suspicit aethereos ignes; et mente beatas

Perlustrat sedes, tum compellare deorum

Quem prius ore queat quem dehinc in vota vocare

Multa animo versat, simul et cunctatur in omnes.

20

Ergo alte castris dum rite siletur et omnem

Somnus habet turbam, mediumque agit aurea Phoebe

Per caelum niveos currus, noctisque minores

Diffugiunt, totoque ignes caput aethere condunt.

Protinus in morem templo bonus adstitit heros,

25

Affususque aris, dedit uno has pectore voces:

"Magne hominum, divumque Opifex; cui lucidus aether

Servit ovans, paret tellus; cui marmoris undae

Fluctisonae sese sternunt; cui Tartarus horrens,

Et chaos atque umbrae, umbrarumque inamabile regnum,

30

Cum duce, cum solio cum gente a sedibus imis

Attremit infanda; cui mille per atria caeli,

Aligera de plebe micant, diversaque servant

Castra locis diversae acies atque aurea circum

Ter solia, et medium te cingunt ordine trino;

35

Adspice foeturam nostrae, laeta adspice gentis

Incrementa Pater, placidus vultuque sereno

Adsis o faustoque veni pede: numine dextro,

Auxilioque iuves nos, ardua coepta moventes.

Quales bissenas acies. Pater optime quondam

40

Bissenum accipimus natas e sanguine fratrum;

Dum Pelusiaci laetas prope fluminis undas

Adstant moerentes opera ad servilia regis

Et iussa immanis devincti, saeva facessunt.

Quas dehinc vi multa, aerumnis, dominique superbi

45

Imperio ereptas, tu per vada sicca profundi

Ducis Erythraei tutoque in littore sistis

Errantesque diu per lustra horrenda ferarum,

Tu bonus aethereis epulis das ire refectas."

Talem haec sese infert legio, atque insignibus ultro

50

Subiecit nostris nec praelia dura recusat.

"Immo (o nunc Genitor, tantos ne sperne labores)

Exutam iam cerne opibus: cerne omnium egenam

Externas ultro, atque ignotas ire per oras.

At tu, magne Parens, nutu qui sidera torques;

55

Si quod squamigerum pecudes, mutasque natantes

Monstriferis tot marmor alit, conditque sub undis;

Gressigerum tellus acies tot sustinet, aer

Tot volucrum pascit; divini muneris unum

Te, Pater, auctorem facimus meritasque dicamus,

60

Instruimusque aras, laudumque sacramus honores.

Dexter ades, bonus affer opem, rogo, suffice pastum,

Alme hodie: res poscit inops nec iam exigo lautum

Frugis opus sat erit properatum, luxus abesto:

Stat sedare famem, non irritare profecto."

65

Sic orans, arasque tenens, haec audit ab aris.

"Macte animo macte eximiae virtutis amore,

Parce metu; mitte ardentem de pectore curam,

O nimium dilecte deis. Non hi tibi coetus

Aere tuo, Francisce, merent: tu signifer illis,

70

Rege iubente alio, cui mox alere agmina curae,

Cuique auctoratas acies parere necesse est."

Haec vox, dehinc nitida caeli de parte sereni.

Continuo Pater omnipotens ter fulgure claro

Intonuit laevum; ac praetentam exscindere nubem

75

Igneus en, ardensque globus radiante corona,

Visus, terque aras flammis ambire coruscis.

Diriguit visu mentemque exterritus heros

Coelesti fulgore, manus devolvit in ambas

Extemplo vultum, deiectaque lumina condit.

80

Dum vero attonitus visa haec pater obstupet inter

Castra per alta, suum in morem, iam strata relinquens,

Omnis ad assuetas pubes sese excitat ultro

Excubias, sed non eadem cura omnibus instat,

Non idem exercet labor. Hi quae maxima turba est

85

Iuncea tecta fovent soli divosque precantur;

Libaque dant magno divum intemerata Parenti.

Scilicet haud fibras pecudum, non thuris honores,

Non prosecta focis adolent sed candida puro

Corda animo veniam gemitu votisque rogantes.

90

Hi coeunt simul ad cantus, de more, parati

Alternos hinc inde chori; Regisque deorum

Egregias dicunt laudes divinaque facta

Voce ferunt: ut crudelis post funera mortis,

Tartarei valida confregerit ostia Ditis

95

Alta manu; utque elisum in vincla petiverit ipsum,

Ore eructantem flammam, atque immane frementem;

Vtque auras spoliis Orci remearit onustus

Ad superas; patrium tandem ut sublimis Olympum,

Nubivagum molitus iter, volucrique citatus

100

Ascensu intrarit tonitruque ut deinde corusco;

Igne ruente polo et magno quassante fragore,

Ipse suam pubem divina incenderit aura.

Sunt quibus et cordi est arcana volumina vatum

Sollicita versare manu; penitusque sub altis

105

Sacra animis monumenta virum mansura recondunt.

Qualis agit media vis acres nocte molossos,

Dum pavidas sopor altus oves, oviumque magistros

Stravit et obscuris nox imbribus aspera caulae

Formidare monet furem incursusque luporum,

110

Talis sollicitas, insopitasque cohortes

Cura urget longaque premens sub nocte fatigat.

Interea croceos biiuges Aurora citabat

Purpureumnque caput vastis tollebat ab undis

Oceani; primumque novis fulgoribus altos

115

Paulatim accendens montes, de more, quietos

Rumpebat volucrum, pecudumque hominumque sopores;

Et motum, et duros referebat certa labores

Et iam sacra dies clarus fulgebat Olympo.

Scilicet aethereo quae cantat ab axe ruentem.

120

Igne sonante Deum cumulatque altaria donis,

Annua solemnes recolens ex ordine pompas,

Tum vero insonuit totis vox incita castris

Ad commissa vocans laetam comitia pubem,

Excitae confestim acies, longo agmine, circum

125

Cunctae ad gramineum tendunt; niger ilice densa

Et sacer antiquae cui relligionis honore

Aestum adeo lucus ramis frondentibus arcet.

Quas inter medius dux ipse Subasius ibat,

Postquam consessu structo, se caetera pubes

130

Composuit, densisque manus micuere sedentes

Ordinibus, suggestum, operi de more paratum

Quod certo pridem stabat, pater impiger altum

Franciscus scandens superat; turbam eminus omnem

Inde oculis legere adversam, atque agnoscere possit,

135

Moxque infit: consessus, eo dicente, silescit:

"O proceres, gens sacra Deo, caligine caeca

Qui iam discissa rerum excussisque tenebris

Errorum adspicitis verum; iamque aethera tantum

Intrepidi obnixique adeo perflatis anhelo

140

Pectore: quique animos fatis, dubiaeque malignis

Casibus exempti fortunae, mentis ab arce

Tranquillae excelsa fraudes ridetis inanes

Vanaque despicitis subter bacchantia vulgo

Castra voluptatis: qui gaudia caeca metusque

145

Calcatis trepidos, et falsas abnuitis spes.

Divino en hodie (nec vos latet) annua ritu

Expleto redit orbe dies qua Rector Olympi

Idem opifex rerum, divumque Repertor, ab alta

Sede poli labente Deo, tonitruque corusco

150

Scintillante, olim penitus labefacta virorum

Bissenum rutilis incendit pectora flammis;

Ignarasque situ mentes, animosque vetusto

Exuit, excoluitque manu; ac bonus arte magistra

Erudiens, magno simul inflammavit amore.

155

Nunc ergo (neque enim reor huc sine numine divum

Agmina diversis tanta haec e partibus orbis

Convenisse hodie) nequicquam mollibus orsis

Vos equidem aggrediar, levibusve exordia dictis

Instituam nostri sermonis: at ordine vobis

160

Expediam, quis amor, quae tanti causa vocatus

Me tenuit; cur tanta pati; cur aspera cogam

Vos spatia ire viae, patriosque relinquere fines.

Praeterea monitus nostros, mandataque, vobis

Quae dedimus, vos hic audire, iterumque doceri

165

Fas monet; edicit ratio; sacra tempora suadent:

Quo dehinc fixa animis, penitusque reposta sub imis,

Non vis ulla instans, non caeca oblivia mentis

Sedibus evaleant quondam exturbare quietis.

Ergo agite, o soci (neque enim hoc ex agmine quemquam

170

Fas torpere animis, tantove in munere segnem,

In sanctas cessare preces, aut parcere votis)

Hunc mecum celebrate diem, instauremus honores

Caelicolis meritos: linguaque, animoque faventes,

Aethereo primum poscamus ab axe ruentem

175

Igne sonante Deum, et flagrantem numinis auram."

Sic fatus, palmas supplex mox tollit utrasque:

Et iam surgentis radiantem lampada solis

Suspiciens (eadem toto simul ore fremente

Agmine) dulcisonis modulis prior incipit orans:

180

"Aura, pios invise animos, ades alma creatrix;

Et nos, et tibi sacra tuoque efficta labore

Corda sub donisque tui pia numinis exple.

Quippe hominum tu sola graves solare labores

Dona ferens divina; Patris simul ipsa supremi

185

Donum ingens, augustum, altum, regale, beatum.

Tu liquidis ardens amor ignibus: agmine tu fons

Iuge fluentisono, manans flagrantibus undis

Tu praepingue animis, quo rite nitescimus, unguen

Tu septemgeminis decoras nos prodiga donis

190

Divinae tu vis, tu vasta potentia dextrae:

Tu delapsa polo, penitusque infusa per ora

Muta virum, insuetis, quamprimum vocibus imples.

Ergo et siderea da luce effulgere sensus,

Effoetasque fove mentes simul igne corusco:

195

Tu requiem praebe fessis, aegrisque salutem

Corporibus, validumque attritis suffice robur,

Hoste procul pulso, placidae tu candida pacis

Adsis dona ferens: tu dux, exire malorum

Da nos incursus, da, praemonstrante magistra

200

Te sola, aequaeva magnum cum Prole Parentem

Noscere: te medium, simul amborumque ligamen

Da colere indomitum: tandemque infusa per omnes

Ignea lux sensus, caeli da prendere sedes."

His ubi divinus Franciscus conciit auram

205

Vocibus aetheream, rursumque intenta senatus

Agmina totius se composuere silendi

(Haud mora) praeceptum auditur tum laetus ab alto.

Ore iterum insonuit pater, atque ita voce sequutus:

"Audieram, o proceres, o pubes inclyta dudum

210

Audieram nostros ritus, praeceptaque sacra

Extra Romanos fines, extraque potentem

Iam tum adeo Hesperiam celeri effugisse volatu;

Externasque inter gentes pulosque feroces,

Iam modulis resonare piis; monitisque volentes

215

Mite Subasaeis magnas parere catervas;

Conventusque virum ingentes coiisse sub alis

Nominis Ausonii, et iam nostra edicta vereri.

Hinc tanti causa accitus; hinc me ardor habebat

Vos simul, o proceres, coram spectare vocatos

220

Concilium in magnum; curas, de more, quibuscum

Partiri ingentes possem durosque labores.

Principio (haud temere id) quanto magis ardua nobis

Res versanda hodie, nos tanto impensius illam

Consiliis, animisque bonis onerare necesse est

225

Sunt alii coetus hominum, pia castra per orbem

Metantes late; sunt et sacra agmina passim

Quae domitor rerum bonus, assertorque piarum,

Romulides genitor fovet, obnubitque capaci

Obtentu sacrae chlamydis, dextraque tuetur,

230

Sunt itidem leges sanctae, ritusque verendi,

Quos aliis posuere viri; tenerisque dederunt

Ductores sese fidos conventibus ultro,

Quaesitosque pii natos aluere magistri

Servitio, monitisque sacris, atque ore venusto

235

Lambentes placide, simul effinxere recentes.

Quae vero extemplo, brevibusque exaucta diebus,

Vt nostra haec, legio surrexerit, ulla profecto

Haud nobis spectanda venit: non coetibus ulla,

Ocyus hac expleta sacris, Respublica constat.

240

Ductor adhuc nullus sacer, alta insignia tollens,

Tam subito explevit cuneis nova castra vocatis

Quare agite (haud animos res tanta exposcit inertes)

Nunc vos in curas acres, partemque laborum

Accipiam, sinite, o proceres: date corda volentes

245

Communi versanda, atque exercenda labore.

Privata ne vos adeo sub pace quietos

Esse iuvet! Vocat utilitas en publica, ne vos

Dissimulate animis, neve exhorrescite munus,

Adspicitis nostro, longe lateque per orbem,

250

Quae gens, quam magni lustrentur nomine coetus;

Ductorumque manus quam crebra, Subasia tollens

Signa, novis iam tum stipet densa agmina castris.

Vos autem, dederim quae iussa ab origine vobis,

Et memores estis, reor, et meminisse necesse est

255

Namque unum esse ducem, summum plebs cuncta ministrum

Quem dicat, docilisque animo veneretur, ametque,

Iussimus. Huic fas omne olim imperitque futurum

Nascentis regimen, totiusque ordine gentis

Tradidimus: rursum plena trieteride, functo

260

Rite gubernaclo, cedendum ediximus illi:

Perpetuoque alios, aliosque inde ordine, tantae

Molis obire vices, et mox succedere pulso,

Hac vero me summa tenus custodia coetus,

Et labor exhausit, noctesque diesque fatigans.

265

Iam tum adeo effoetae vires, fessaeque labore

(Quamquam animus viget ipse, suoque in robore perstat)

Deficiunt, crebrisque cadunt languoribus artus:

Hinc me posse graves ultra tolerare labores,

Credite ne, moneo; ne vos spes ducat inanis.

270

Quin potius numero ex omni, tantisque necesse est

Exsurgat vestrum quamprimum e coetibus unus;

Qui rerum subeat molem, et cervice subacta,

Fasce sub hoc sudet, et munia compleat ardens.

Atque gubernaclo custos datus haereat alto,

275

Interea sed enim vestrum se fingere multos

Auguror exsortesque onerum, immunesque laborum,

Ac prorsum indignos tanto se ducere honore.

Concilia haec, animosque probo, votisque benignus

Parco verecundis. At si modo publica passim

280

Rex deserta gemat, nec iam communia curet

Quisquam ubi fas, aequumque, ubi iura verenda, ubi leges,

Tandem ubi, quo premitur rerum levis impetus, et quo

Coelestes animi divumque, hominicmque tenentur

Concordes, aeternus amor? Quippe ire necesse est

285

Cuncta simul pessum, civilibus incita bellis.

Quare, agite, o nostra haec animis advertite dicta

Pacatis: et iam quisquam contrarius obstet

Iudiciis ne, quaeso, meis. Stat protinus unum

Deligere e numero, et tota secernere gente

290

(Nec reor invito tantum mens Numine votum

Versat) Iollian: legio hunc simul audiat omnis,

Hunc pariter summum patrem veneraminor unum,

Contra autem sacri sceptrum ditione superba

Polluat imperii, immanique tyrannide foedet;

295

Aut tumidus, tantique exsultabundus honore

Muneris, elatum sese ferat ille, caveto:

Quippe ministerium tenui cum nomine magnum

Traditur huic hodie, non imperiosa potestas.

Hinc agedum, auxilio legio ne tanta supremi

300

Cassa ducis posthac gemat, atque ignara pericli

Et tutae male certa viae, palantibus erret

Gressibus, et vitam sine more, sine ordine vulgo

Mollis agat! Tu dux, praeceptor, et arbiter esto

Solus, lollia, totius provide gentis.

305

Te premere imperio tumidos, attollere dextra

Deiectos, humilesque decet; linguaque potenti

Et mulcere simul corda, atque effingere mentes

Ignaras, placidosque animis committere mores.

Nec te adeo victum tantarum exterreat ingens

310

Rerum onus; aut acres curae, durique labores

Deiiciant! Audendum animis: nam vivida duris

Vsque adeo virtus gaudet; seseque protervis

Casibus ultro offert, obnixa haud cedere retro,

Hinc victrix, hinc illa micans, semperque coronis

315

Vincta caput niveis, summi nusquam indiga honoris,

Nusquam laudis egens: olli sed gloria circum,

Et clara effulgent decora, immanesque triumphi.

Praeterea nostrae (nec vobis lucis egentem,

Obscuramque hodie, proceres, rem pandimus) urbis

320

Moenia iam pridem trinis innixa recumbunt

Principiis; equidem numero, reor, auspice iactis

Impare: quo tandem delapsus ab aethere credi

Hic labor, hic ritus, nostra haec vigilantia posset.

Iam vero adspicitis, quantis fundamina molis

325

Pulsibus hostis atrox quatiat; quibus ardua tundat

Moenia tormentis; qua dehinc struat arte ruinam.

Semifer una Orci monstrorum exercitus omnis,

Vndique collectus, fremitu circumstrepit atro;

Exquiritque aditus nunc hos, nunc impetit illos;

330

Murorumque arces, atque alta cacumina molis,

Assurgensque, fremensque premit, nunc ima suburgens

Limina, portarumque ingentia robora quassat.

Ac velut immanes, si qua stabula alta coacti

Invasere lupi auditis balatibus, atros

335

Infringunt dentes et saevos postibus ungues;

Mille obeunt morsus, pereunt mille oris hiatus;

Crudescit rabies, faucesque irritat inanes.

Sic furibunda cohors, monstra infelicis Averni,

Sulphureis ardens facibus, manibusque cruentis,

340

Terribiles implexa angues, assultibus instat,

Moenibus his tales parat insidiosa ruinas.

Nos ergo excubiis, animisque, et fortibus ausis

Contra stare opus est, hostesque inhibere furentes,

Tutarique novum vallum, murosque recentes.

345

Praecipue vero multum explorare necesse est

Fundamenta urbis vigilique expendere cura,

Qui constent, qua vi sedeant, quo robore subsint

Molibus impositis; utque illis haereat ingens

Machina; num praeceps sit formidanda ruina.

350

Praeterea regina potens, fidissimaque urbis

Paupertas sedeat qua maiestate, tuendum est

Atque olli num clarus honor, num gloria summi

Iuncta comes sceptri, soliis affulgeat altis.

Quippe deae (o proceres, mihi credite) protinus uni

355

Si regere hos coetus, si rerum flectere habenas

Huic olim detur: nullos haec moenia circum

Non frustra assultus quondam struet irritus hostis

Tartareus; nullas non cassis nisibus urgens

Insidias tendet: cadet hac mox praeside cuncta

360

Hostilis rabies, cedent bella horrida; cedent,

Bellorum fremitusque graves, trepidique pavores.

Nec temere id; tantis animi dux inclyta pollet

Viribus isque ardor, virtus ea pectore regnat

Coelesti; magnae tanta est prudentia divae.

365

Quis vero illius, digna quis laude triumphos

Egregios memoret, meritoque attollat honore?

An non, ipsa sibi celsa quos arce locavit,

Exuviae immanes, atque alta trophaea, penates

Ornant praeclaros? An non insignibus alti

370

Effulgent postes? Raptaeque ex hoste coronae

Devicto innumerae pendent? Fastigiaque armis

Summa domus celsae mille insignita renident?

Ipsa inter decorum radiantia lumina ridens

Degeneres hominum curas, sese ardua caelo

375

Attollit nitidosque astrorum intermicat ignes.

Imo, age, tolle acies geminas, atque adspice, pubes,

Nunc per nubivagos tractus diva excita quales

Exagitet currus; quam multos ardua secum

Sublimes vehat heroas. Primum ordine gentes

380

(Mitte hic Serranos, tacitosque, age Musa relinque

Fabricios; quos tu feralibus eximis urnis,

Subvectosque effers vivacibus ardua pennis)

Cerne simul iunctas aeterno foedere pacis.

Praecipue vero ante omnes agnosce supremum

385

Heroa, insignem mentum, longaevaque multa

Tempora canitie niveum comitumque sequentem

Vndenum tum cerne aciem: hi, quos altus Olympi

Rex olim, mortalis adhuc, hominumque Magister

Humida dum reparant subductis retia cymbis,

390

Evocat extemplo, atque undis abducit amatis,

Et prorsum ignaros divinas edocet artes;

Nec mora, diductos opera ad maiora relegat.

Interea premere heroas mala coepit egestas:

Retia iamque animis subeunt, cymbaeque relictae.

395

Iam subeunt artes udae; fessosque laborum,

Iam piget incoeptae vitae, tentantque regressus.

Hic vero exsurgit senior coramque Magistro

Sidereo intrepidus constans, sic voce profatur:

"O bone Rex, quicquid fortunae, quicquid aviti

400

Iuris erat nobis ultro contempsimus olim.

Quin et desertae deserto in littore cymbae

Retiaque, et remi, magnae Rex optime, nostrae

Sortis opes, modo cuncta iacent: teque omnium egenum

Nos inopes sequimur tua iussa facessimus. Ergo

405

Dic quondam quae digna manent nos praemia? Nostros

Qua mercede levas, qua spe solare labores?

O felix vestra haec (Rex excipit) o bona rerum,

O frugi iactura hominum gens aegra beatas

Qua sedes parat, et summum mercatur Olympum."

410

Haec tantum effatus, plausu strepit ilicet omnis

Cum sene turba virum lucris gavisa repertis.

Hos ergo primos, alios dehinc mille sequentes

Evehit excelsos sublimibus aurea bigis

Paupertas, quos deinde bonis coelestibus explet.

415

Quare agite o proceres (monitus ne temnite nostros)

Observate animis divam, sacrisque volentes

Parete imperiis: ne prodite signa potentis

Reginae: vincti quin vos stipe, fortibus ausis

Circumstate, ingens solium stipate frequentes.

420

Tendite iter durum pedibus, duce tendite magna.

Aspera difficilisque via est, aditusque maligni,

Qua nos diva rapit; sed inexsuperabilis ardor

Virtutis, nil non penitus domat. Addimus acres,

Sollicitosque, olim consolatura labores

425

Praemia. Quid, quod nos, superato in vertice montis

Certa quies, tutaeque domus certissima sedes

Expectant fessos? Et adhuc nos tristis inertes

Torpor habet? Nec tanta animis afflamus anhelis

Munera? Promissis divae non fidimus almae?

430

Eia, agite insani ne vana horrescite vulgi

Ludibria: incoeptae ne, quaeso, incommoda vitae

Dura aut angustos casus, acresque labores

Formidate animis victis! Nil vilis egestas

Tendere ad astra vetat; caelique capessere sedes

435

Nil prohibetur inops. Sed non iam dives Olympum

Auro emit: insontes tantum, ignarasque profanae

Culpae animas laeta accipiunt penetralia divum.

O me quis superum tanto dignetur honore?

O quis, ubi alma suos parco regina clientes

440

Munere alit tenuis victus, iam sistat, ut altae

Arboris exceptum foveat me diva sub umbra?

O vos, quaeso, ducem meme sectaminor ultro;

Monstrantemque viam, et monitus, legesque ferentem

Accipite: o posthac nostris ne absistite signis!

445

Turpia ne quisquam vestrum divortia tentet:

Neu trepidis quae dicam animis horrescite; quodque

Nunc opus ipse agito mecum, intractabile nostris

Viribus, o pubes, ne rere: audacibus aether

Ipse favet; coeptis divum Pater annuit altis.

450

Ergo age, tolle animos, aude, mecum arripe casus

Nunc primum oblatos tibi desuetique pericli

Tentamenta obeas. Iam iam maioribus urget

Res angusta malis, dura ac male commoda rerum

Conditio viden ut premat ac circumdet egenos

455

Vndique nos? Iam tum (nam quae satis excita rebus

Cura hominum veniat par tantis, aut labor aequet

Quis plenum innumera mensae cum plebe paratum?)

Et rerum novitas et Divum certa voluntas

Nos omnes victus longe depellere cogunt

460

Ex animis curam, et divina forte levandos

Quamprimum ostendunt. Eia, ergo insurgite mecum

O socii, nunc nunc animis opus. Alta vocat res

Spernere opes, aurumque nocens mandavimus olim.

Mollia iussa quidem, haec: amor hic violentior instat.

465

Altius ingredimur, iam nunc graviora iubemus

Ibimus, attrivere solum qua rarius olim

Maiorum plantae, et qua mox labor excipit acer

Audaces, perque immanes asperrima casus

Semita agit captos perque alta pericula versat.

470

Nos ego aut cultus, aut victus cura parandi

Sollicitet posthac (ea summa) cavebimus ulla.

At vos, ni pigeat monitus audire salubres

Obscaenamque famem et saevos ridebitis aestus.

Necquicquam rigidas hiemes fremitusque nivosi

475

Insanos Boreae subitosque horrebitis imbres.

Vrget foedus amor simulatque incendit et urit.

Omne adeo pecudum genus alituumque hominumque

Inde furor sensus ciet, inde insania mentes

Praecipitat: non dura gelu, non aspera ventis

480

Terret hiems animos, non effera mortis imago,

Non acies ferri movet. Altius ossibus haesit

Cum semel ignis edax, caeli iacet axe sub udo,

Nocte puer media nivibus perfusus et imbri

Munera nec Cereris nec sedula cura parentum

485

Nec serae revocant umbrae trepidique timores.

At si tantus amor, quis tum divinitus altum

Mentibus insidens ardor, qualisque cupido

Securae prorsus vitae et flammantis Olympi?

Nempe haec una mali contemptrix, una dolorum

490

Victrix, una expers, aerumnae et turbinis omnis.

Haec si qua aethereae conceptis ignibus aurae

Sustulerit sese et coelestis lumine fulgens

Spemque metumque domat, casusque et gaudia ridet,

Fortunamque premit fatisque insultat iniquis.

495

Nescit quid poscat natura, quid utile vitae

Quidve nocens miserae veniat, quid corpora curet:"

Nos ergo, o socii, non hunc optabimus ignem?

Non corda aethereae labefacta cupidinis aestu

Fervere, divinisque animos ignescere flammis

500

Vsqueadeo iuvet et magno tabescere amore?

Ite modo, eia alia, quamprimum e pectore curas

Mittite, solus amor tantaeque cupidinis ardor

Insidens animis, vos caelo assuescere cogat.

Interea sed enim vestros non aura labores

505

Discerpit, memores dii sunt rectique piique.

Est honor, est olim laus, sunt et praemia factis

Digna hominum aut quid non oculis bonus arbiter aequis

Caelicolum rerumque sator despectat ab alto?

Immo equidem dicam tandem (mihi credite, me me

510

Credite, Numen agit versoque in pectore numen)

Non prius Hesperiae hodie stabulabit in undis

Defessis sol pronus equis. Nox humida late,

Haud ante obnubet terras caelumque tenebris

Quam pater e summo haec bonus agmina lustret Olympo

515

Et tantae miserans extrema incommoda gentis

Muneribus laetis improvisisque paratus

Nos levet auxilio et mensis soletur opimis.

At nos o nimium felices si bona, quae iam

Paupertas nobis urget dux optima. Detur

520

Nosse modo. Namque et si non foecunda coloni

Fortes arva domant rastris et vomere nobis

Nec laeta ingentes distendunt horrea messes,

Nec constant Pariis sublimia tecta columnis

Barbaricoque auro laquearia summa renident.

525

Si non et Tyrios sensit decocta colores

Nostra, sed horrificis vestis riget hispida fetis

At mores sancti nobis, at nescia fraudum

Pectora divinoque afflatae numine mentes.

At nitidi spes certa poli sedisque beatae

530

Laetiaeque fides, hic nos per dura fatigans

Raptat inhexaustae: nos avia per loca sacra

Acer agit virtutis amor, quaque alta petamus

Sidera flammantique viam affectemus Olympo,

Sternit iter monstratque aditus atque ostia pandit.

535

At tu paupertas, una huius muneris auctor,

Tu requiem nobis Dux una ostendis amatam.

Quippe una aetherei tu coniunctissima Regis

Cunarum custos primis vagitibus adstas.

Prima foves ortum; teneris prima ubera labris

540

Insertas, Pelusiacas tu fida per oras

Extorrem sequeris, reducem tu reddis avitis

Sedibus, esurientem animam tu nectaris haustu

Divite, laeta reples, trino dum confodit anguem

Tartareum oraclo. Summo tu denique malo

545

Pulvereo affixum liventia bracchia tabo

Suspicis atque avidis nudatum amplecteris ulnis.

"Salve, magna Parens, caeli quae sola colonis

Atria terrigenis gemmata recludis et alta

Sede locas opibusque auges regnisque superbis.

550

Salve nosque tuos ne dedignare clientes.

En laeti (nos laeta fove) tua castra subimus

Abnuimusque bonis posthac servire caducis.

Tu vero, o mater, nos tandem intersere Divum

Conciliis, daque aethereis accumbere mensis:"

555

Haec postquam tantis edixit, voce repressa

Conticuit, fandique modum dedit inclytus heros.

Tum caveam linquit: procerum simul omnis euntem

Prosequitur numerus: longa dehinc cetera pubes

It pompa, et Divae sedem de more revisunt.

560

Ventum ubi non magnae sacratum limen ad aedis

Primorum coetus mediam cinxere corona

Supplice mox aram. Tum vero, ex agmine toto,

Ad cantus hinc inde chori simul ordine lecti

Assistunt. Superis meriti instaurantur honores.

565

Et voce alterna templi sacra tecta resultant.

Interea Divum Pater ac Rex altus Olympi

Viderat innumeris fervere Subasida terram

Agminibus, pariterque novae tot milia gentis

Tegminibus collecta aegre stabulare sub arctis.

570

Tum vero, arcano secum ille ita corde locutus:

"Ecquid magnus amor caelestia pectora liquit?

Nostrane iam primum miseris addicta tuendis

Cura aevo defessa iacet?Aut haec nova tantum

Gens forte humanis nequicquam obnoxia fatis?

575

En dux hic tandem longo post tempore, solus

Provocat Heroas Bissenos, primus et aequat

Bellando duroque inopis discrimine vitae

Iam curam omnino cultus victuque perosus

Ergo arctis quid nos rebus cunctamur adesse

580

Auxilio? Casus quid dissimulamus egenum?"

Dixit, et acciri toto iubet aethere Divos

Arcem ad sideream. Resonat clamore vocantis

Praeconis mox astrigeri plaga lucida Caeli.

Parendi mora nulla. Audit quicumque per ortus

585

Aurorae signis rutilat. Simul excitus audit

Occiduas quisquis sese receptat ad aedes.

Regia continuo patet alta adytisque reclusis

Accipiunt notos aurata sedilia cives.

At Pater Omnipotens solio spectabilis aureo

590

Vnde orbem immensum caelumque et sidera nutu

Torquet inexhausto et mortales sustinet aegros

In medio residens, consessus ordine circum

Ter trino in morem structos lateque patentes

Ter lustrat vultu, et magno cum numine sese

595

Coetibus immiscens, vigor idem ipse igneus altos

Ingreditur sensus et mentes explet hiantes.

Tum sic ore infit laeto:"simul aetheris alti

Atria, tecta, fores, aditus, sedesque beatae

Dicenti arrident, subterque meantia ludunt

600

Astra: horret tantum Stygis implacabile numen

Intremit et lacrymasauget Cocytus amaras.

Caelicolae nostri decora immortalia regnis

Quos hominum (auricomis sic dum transcripsimus olim

Semideos primos lucis camposque beatos

605

Iussimus incolere, edictum accepistis ab ore

Actutum nostro) cura haud ingrata reposcit.

Quae dicam accipite atque animis servate sub imis.

Magnanimus ductor (quo prima exordia rerum

Altius evolvam), iamdudum rupe Subasi

610

Sub celsa exortus, vix ulli imitabile, Nati

Tentat iter nostri obnixusque haud cedere retro

Vsque adeo contemptor opum, contemptor et auri

Perstat in inceptis, animoque interritus ardet.

Iamque expers certaeque domus certique receptus

615

Sive antris sive arboreis vitare sub umbris

Ventosque et saevas hiemes assuevit et imbres.

Nec non et duros sub dio carpere somnos

Saepe solet roresque leves perpessus et astra

Vda sub Aurorae primos sese excitat ortus.

620

Insuper ecce (etenim partier spectastis et ipsi

Sparsa Subaseos tentoria mille per agros)

Innumeras acie, variis e partibus orbis

Quas dudum accivit castrisque addixit egenis,

Nunc pariter vestrae Reginae ad templa coegit.

625

Iamque aurum, iam mandat opes procul esse, nec ullam

(Sors ignota homini ac semel olim agitata profecto

Permittit curam, victus, mensaeque parandae.

Paret turba volens nec formidabilis haeret

Callis iter durum, nec coeptum avertitur ingens.

630

Is vigor est animis, ita concitat agmina doctor.

Anne igitur vestri post aurea tempora Regis

Heroas tantos usquam mortalibus aegris

Nosse datum? Anne umquam tales sibi dura clientes

Quaesivit virtus et caelo sustulit alto?:"

635

Haec Pater. Volucrum e numero, quo saepe ministro

Res hominum fractas levat atque ope fata remulcet

Tristia fortunaeque ictus et vulnera placat.

Elicit ad seseque unum vocat atque ita fatur:

"I, modo, fide celer, Zephyris age, pande vocatis

640

Stellantes alas terraeque Subasidis omnes

Nuntius invisens pagos atque oppida clara,

Mentem adeo certam populis immitte quietis

Reginae extemplo vestrae ut delubra petentes

Dona laboratae Cereris dulcemque Lyaei

645

Laetitiam et mensae totius rite paratum

Comportent, ibi magna virum gens omnium egena,

Iam confecta fame; victus ope turba levanda est:"

Vix Pater haec. Volucer ventis et fulminis alis

Ocior explerat, Patris iussa oppidaque una

650

Perlustrans, gentes desueto afflarat amore.

Ergo idem simul ardor habet, simul excitat omnes

Cura eadem populos. Iuvenes labor occupat acer

Obsequium tardis senibus maturius instat.

At pueros levis urget amor, studio acta frequenti

655

Matrum opera effervent. Flammis pars viscera torrent

Caesa in frusta boum. Pars dulcia liba fabasque

Vulcano in morem domitas calidisque fluentis

Vectandas mox expediunt: haec pinguia farta

Congestumque panem simul omnem, omnisque paratum

660

Plenius instructum mens advocat. Illa canistris

Confertam stipat Cererem, testaeque Lyaeo

Queis sub, iam validus desudet vector, inundant.

Iamque adeo variis collectae ex viribus una

Crebrae aderant gentes, pariterque delubra subibant

665

Iam magnae sacrata deae, atque in vota vocabant

Suppliciter laetae Divos Dominamque Potentem.

Aspiciuntque virum succensa altaria circum

Attonitas acies mediumque heroa supinis

Aethera luminibus spectantem animoque tenentem

670

Nec quicquam ingressu magno aut clamore ruentem.

His turbae inspectis animis stupuere, diuque

Vt tandem Heroum, quo sine quiesceret ardor

Frustra expectarunt, rumore per agmina densa

Paulatim exorto sacrato e lumine templi

675

Effundunt sese unanimes nactarque recessus

Haud longe herbosos nemorumque umbrosa virentum

Tegmina. Se confestim hilares cerealibus omnes

Rite ministeriis accingunt. Sternere pictis

Hi primum de more solum mantilibus. Illi

680

Mox laetam Cererem expletis inferre canistris

Liba alii, et pandit taurorum lancibus exta

Tosta subingerere et laetis apponere mensis.

Tum passim insurguntque cados et vina refundunt,

Spumant et Baccho ardenti crateres inundant.

685

Hinc ergo Heroem totiusque agmina gentis

Accita infructis ultro plebs sedula mensis

Invitat suadetque animos discumbere laetis

Continuo pater, ante alios, Franciscus opimas

Primus init mensas: sequitur dehinc caetera pubes,

690

Gramineisque affusa toris, longo ordine sedit.

Iam vero compressa fames; cum lene per omnem

Consessum inserpit murmur. Tum providus heros

Surgit Franciscus; spectansque hinc inde, catervas

Miratur simul altrices; miratur et ardens

695

Ignotae obsequium plebis, diversaque tanti

Agmina conventus; extemploque excitus acri

(Vivida quippe urget desueti gratia facti)

Ardore effandi:" virtus, ades (inquit) ab alto

Aethere nunc, si quando, mihi, atque illabere menti:"

700

Mox ergo exiguum tumulum capit; eminus unde

Adversos oculis legere, atque agnoscere possit,

Concurrunt confestim omnes iuvenumque, senumque

Vndantes turbae; matrumque sine ordine crebrae

Agglomerant sese circum, addensantque catervae,

705

Ille infit, medio has fundens ex aggere voces:

"Quis deus, o gentes (neque enim vos numinis actas

Nullius reor imperio) succurrere egenis

Praemonuit rebus? Quae vos pietatis imago

Impulit huc afferre dapes? Quove omine tantus

710

Diversas advexit amor, pariterque coegit?

Vnde adeo vestras implevit nuntius aures,

Huc tantas coiisse acies? Vestrasne per oras

Vox hominum insonuit, famaque exterruit ingens

Vos rerum novitas? Summo an mage lapsus Olympo,

715

Caelicolum e numero vobis levis affuit Ales,

Qui Patris aetherei portans data iussa, moneret.

Vos opibus tantis incommoda nostra levare?

At quicumque hominum suasor, quicumque deorum

Auctor, et obsequii monitor, non indigus unquam

720

Laudis erit; nulloque adolescet tempore facti

Fama loquax; memori non unquam has eximet aevo

Vlla dies ventura dapes, non pocula siccis

Hauriet haec labris unquam sitihunda vetustas,

Vivet opus, sacra praefulgens rite tiara

725

Tarpeia  de sede pater dum fulmina mittet

Terrifica, et sacro mentes aget igne rebelles:

Quin mihi turba olim si qua est ventura nepotum,

Perque humiles pagos, perque oppida clara , per aedes

Eloquio sacras, pia facta, excelsa tonabit.

730

At vero iam vos ne dona haec, neve laborem

Credite nubivagas vestrum efiudisse per auras;

Neu quondam obsequiis deberi praemia tantis

Nulla putate. Extat primum ingens gloria facti.

Ore canenda hominum, caeloque aequanda sereno:

735

Sed nec dehinc meritis deerunt sua munera  tantis;

Quippe olim vos certa manent, et maxima reddet

Actutum Pater omnipotens hominumque, deumque.

Interea summo vos corda attollite caelo

Vivida, iamque animis stellantia discite Olympi

740

Atria flammantis; quo vos haec munera porro

Tanta vocant. Eia, audentes insurgite magnis

Pectoribus; totasque animorum intendite vires;

Sideraque obnixae duro petite ardua gressu.

Neve metu trepidate; aut terreat asper euntes

745

Vos callis; neu spem tam certam amittite: sed iam

Hic unum edicam, nec vos monuisse pigebit.

Dicta ultro accipite, et monitus date cordibus imis.

Nimirum ac turpis, dira, atque immunda voluptas,

Mentibus humanis haud res ulla officit aeque:"

750

Mollibus haee assueta choris, durosque labores

Exosa omnino dapibusque addicta profusis,

Pellicit incautas confidentissima mentes,

Seque ducem obiectat fidam mortalibus aegris,

Molle iter ostendens primum, et florentibus herbis

755

Depictum; qua mille dolis, mille arte nefanda,

Mille et promissis captos, blandoque favore

Vafra agit; immani quo tandem e vertice pulsu

Exturbans, miseros stygias detrudat ad undas,

Hanc fugite, o gentes: eia, aversabimur illam,

760

Dira propinantem Circaeisque oblita succis

Pocula: blanditiis, moneo, ne fidite caecis:

Neve date incautas Sirenis cantibus aures.

Immo, o contra acies agite huc deflectite: quanto

Incessu virtus, quam se ferat ore pudico

765

Adspicite. Haud mollis demissa licentia pallae

Ambit eam; non fragranti nitet unguine crinis;

Non ostro exardet; collo non tortilis auri

Ingens pendet onus: capiti suggesta rigescit

Canities; frons hirta subest, cui masculus horror

770

Plurimus incumbit; circum pudor emicat ardens.

Talem sese offert vobis annosa virago.

Suspicite illam o vos, ulro et sectaminor unam.

Ecce etenim dux assidue praeludit; et ore

Sidereo effulgens, divinaque praemia monstrans,

775

Sedibus astrigeri vos passim invitat Olympi:

Ipsa eadem foribus residens, fidissima caeli

Portarum custos, venientes accipit ultro

Felices Heroum animas, atque inserit astris,

Transcribitque ipsis cuneis, magnaeque quieti.

780

Haec postquam effatus dextra pater optimus alta

Agmina lustravit, tandemque haerentia liquit.

Tum procerum omnis eum numerus stipavit et aedem

Ad sacram referunt pariter sese ordine longo;

Numina ubi heroem multum exoranda deorum

785

Sancta manent, crebrisque oneranda altaria votis,

Et vigil in morem nox, excubiaeque reposcunt.

Fluctibus interea Titan devexus Iberis

Mergitur, et roseos magno lavit aequore vultus:

Nox subit et toto accendit sua lumina caelo.

790

Franciscus sociis:" Ite, aurea fulserit ortu

Crastina cum primo lux –inquit- adeste frequenti

Conventu huc omnes; rebus quo rite peractis,

Dimissi patrias abitu remeetis ad oras,

Quisque suam:" Paret plebs laeta, ac iussa facessit.

795

Ipse autem e sacro nequicquam absistere templo,

Obscurus sed enim, solusque in nocte silenti

Ante aram multa aeterni Patris auribus orans

Insonat eloquio, magnoque affatur amore.

Mox vero placida correptus membra quiete

800

Incubuit prono vultu, somnumque petivit.

Sic, dum forte puer spumoso reppulit ore,

Iam satur exhaustas mammas, cervice reflexa

Languet, et altricis gremio procumbit amatae.

Ecce autem, quanta infertur spectanda Tonanti

805

Aethereos inter proceres, cuneosque beatos,

Ante oculos visa est Regina adstare deorum,

Affarique ultro, monitisque urgere iacentem.

O nova progenies, eadem et gratissima Nati

Cura mei; invictae dux o fortissime gentis;

810

Ecquid vere tuos extremo fine labores

Defunctos? ecquid portus intrasse quietem

Tranquillam credis; fluctus maris unde tumenscens,

Et decertantes siccis aquilonibus austros

Securus ridere queas? Ne finge quietem,

815

Ne pacem compone animo: labor improbus instat;

Et te pontus adhuc habet impacatus; et euris

Acta ratis, syrtesque timet, Maleamque fragosam.

Altera erunt tibi bella: tuo sudore madescent

Tyrrheni mox arva soli: generosa Subasus

820

Busta dabit. Levibus non haec tibi fingit inanis

Somnus imaginibus; sed ego ipsa (agnosce potentem

Reginam divum; quam tu modo liminis huius,

Custodem, dominamque vocas; cui thuris honores

Hic dudum, festosque dies, vigilemque sacrasti

825

Ignem aris) tibi certa cano. Lentos, age, somnos

Rumpe modo; precibusque piis, votisque futuri

Supplicibus cumula iubar almum rite diei:

Promissique memor reditus, festinus Hetrusci

Quamprimum Orandae tecta hospitis alta revise,

830

Antra etenim te nigra vocant, te saxa Lavernae

Praerupta expectant, nemorisque silentia poscunt.

Illic magna tibi domus, illic fida tuorum

Tecta, per extremae fama quae littora Calpes,

Nigrantesque olim resonent delata per Indos:

835

Illic nocturnas tibi praelia dura per umbras

Eumenis atra parat; tonitrisque armata colubris,

Terrores molitur atrox, fraudesque minasque

Tu ne cede retro; ne diram horresce furentem;

Ne saevis terrere malis: tela ignea monstri

840

Tartareis sed contra animis audacibus ito.

Hos simul alma dedit monitus, se miscuit umbris.

Tunc heros nocte ex oculis, somnoque fugatis,

Exsurgens, tollensque manus, sic ore precatur:

"O Dea, siderei thalamo desponsa Tonantis,

845

Connubii o genitrix expers, et cassa pudore

Numquam virgineo; nostros invisere somnos

Quae te causa agit? anne meos, Regina labores

Solatura venis? Sed quo te proripis, alma?

Quo festina ruis, Virgo? an mea lumina furtim

850

Suffugiens, ades, et meme specularis amictu

Coelesti obscura? At quo te, Dea cumque receptas,

Qui te cumque locus, caeli quaecumque sereni

Pars habet; hic merito semper cumulabere honore;

Hic semper precibus, plenisque vocabere votis.

855

Tu vero me, sponte tuis, animoque sequaci

Accipe parentem monitis; arceque periclis

Infandis me, Diva potens; et numine dextro

Adsis eventuque pio tua dicta secundes:"

Talibus orabat, Divam sic ore ciebat.

860

Et iam stelliferum toto condebat Olympo

Diffugiens nox atra caput; croceosque iugales

Aurora Oceani surgens pellebat ab undis.

Cum legio omnis ovans pariter delubra revisit;

Mox pater occurrens cui primo e limine fatur.

865

Magna, animoque diu res exoptata volenti,

O proceres, effecta mihi: quippe ardua rerum

Tantarum moles haud aequo pondere nostris

Viribus instabat. Quamquam, oh! nec parta labori

Certa quies; nec portus adhuc, tutique receptus,

870

Nec dum quassatae statio bene fida carinae

Sese offert: mihi bella canunt, pugnasque feroces,

Numina sancta deum; fraudes mihi, Erinnyas atras

Praedicunt struere, et pedicas aptare latentes.

Praecipue Regina poli me me acrius urget:

875

Nempe hinc digressum celerem canit ipsa; monetque

Festinare abitum; certasque invisere terras

Cogit ubi acre manet me bellum, acresque labores.

Parendum est (sanctis quis enim parere deorum

Abneget imperiis, divinaque iussa recuset?)

880

Audendumque animis, dum res iubet alta labores

Ire per extremos; adsint modo numina certis

Auxiliis; et honos, et sint sua praemia factis.

Non ergo ulla in me mora, non me detinet ultra

Segnities, Mox ibo, sequar, sanctissima Virgo,

885

Quo me cumque vocant divina oracula; quo tu

Ire iubes, Regina. Adsis tantum ipsa, serena

Flammiferi de parte poli, et mente accipe euntem.

At vos, o proceres, cunctique ex ordine coetus,

Iam votis adeo plena cum mente potiti,

890

Ite modo: patriae loca nota revisite sedis,

Quisque suae: longaque via simul ite remensa.