Francesco Mauri Franciscias 7

Testo base di riferimento: R. Francolini, 1833

Cura dell'edizione digitale: G. Della Pietà, 2015


Argumentum

Cacodaemones, audita Francisci fama commoventur eumque extinctum cupiunt. Hoc autem negotium, quod non vi, sed fraude peragendum est, Tisiphone suscipit, iubens reliquos daemones esse securos. Plurimi homines Francisco sese socios offerunt, ex quibus tantum admittit quos amplectendae virtuti cognoscit aptiores; admissos insitituit sedulo. Ipse cum duodecim sociis Pontificem adiit, institutionum suarum approbationem ab eo petiturus. Ad quod faciendum Pontifex in somniis admonetur. Franciscus sic voti compos socios ut Deo provolvant grates adhortatur. Eleganti Nympharum Clitumni descriptione ad imitationem Vergilii Georg. Poeta librum claudit.

Volvitur interea pallentis ad ostia Ditis

Francisci vox sacra canens, atque assonat atris

Sedibus. Extemplo magno confusa tumultu

Tartara nigra fremunt, luctu Cocytus amaro

5

Turbidus increscit, Phlegethon torrentibus undis

Aestuat ad piceumque ardent flammantia limum

Flumina, triste gemens ululat Styx, expavet, horret.

Ergo omnis trepidat vis illaetabilis Orci,

Regia succutitur diri tremefacta Tyranni.

10

Ad quam mox Erebi monstra infelicia tendunt

Concursu rapido collectisque undique turbis,

Complent terrificis fumantia tecta figuris.

Ipse autem umbrarum dux atque immanis Averni

Noctiferae in medio residet ferus arbiter aulae,

15

Sulfureoque ardens solio constrictus inhaeret.

Centum illi assurgunt flammanti e vertice linguis

Sibila luctisonis lambentes ora cerastae;

Centum colla obeunt, centum horrida pectora circum

Errantes, circumque dati fera terga lacertis.

20

Oscula ad immitis tollunt capita alta tyranni,

Ebibit ore atro linguis spumantibus ille

Vipeream saniem; flammasque e naribus efflans

Terrificam lustrat fumanti lampade noctem.

Stat facibus succensa manus, solia ignea circum,

25

Eumenidum fremebunda cohors regisque parata

Semiferi imperio nutus observat heriles.

Ille homines poscit culpas et crimina vitae

Explorat quaesitor atrox et prodere cogit

Quanta quis aetherea vescens feliciter aura

30

Incumbensque opibus magnis admiserit olim.

Tum vero addictos aeternis luctibus atro

Igne tumens Phlegeton rapit ultro ut saeva per aestus

Supplicia expendant meritasque ex ordine poenas.

Nec tantum ille hominum genus insectatur et urget,

35

Consortes regni sed enim implacabilis odit

Intentatque minas, cunctisque irascitur Vmbris.

Ergo ubi concursus trepidi, magnique tumultus

Accepit causas desuetaque bella sub orbe

Aethereo indicique sibi mundoque nocenti

40

Perdidicit, subitum rumorem expavit hiansque

Terrifico ore silet, donec sub corde recepto

Igne, ferox noto simul ira recanduit aestu.

Dentibus inde atrum frendens (Chaos attremit una

Ignipotensque Erebus stridenti ac desuper urgens

45

Acclinat sese nutanti pondere tellus)

Ingemit atque undas flammarum e pectore vasto

Evomit involvens rutila caligine noctem.

Increpuit tandem dirarumque effera poscens

Agmina terribili sic pertonat oris hiatu.

50

"Ecquid vera meas iam tum pervenit ad aures

Fama apud aetherei laetas modo luminis oras

Gentem hominum exortam, revehat quae saecula mundo

Aurea polluto; simul et mortalibus aegris

Praesenti auxilio veniat nostrisque futura

55

Exitio regnis; deus hoc quis dedecus umbris

Tartareis quae fata canunt; quaeve astra minantur?

At si ita, quid miserae imbelles quid inertia dextras

Tela gravant, quidve ore faces quid lampadas atris

Ferre iuvat manibus? Quae tanta potentia quae vis

60

Extinxit furialem animam elisitque colubros

Vestrarum robur decus atque insigne comarum?

Ergo hic o tandem performidatus Averno

Iampridem ingenti (nec stare ex agmine vestro

Vlla audet contra) dux alta insignia mundo

65

Sustulit aethereo, iamque ordine signa phalanges

Clara secuturae coeunt, statque aere coruscans

Armorum seges et strictis micat aurea pubes

Ensibus? Heu! Nostris exsultabunda ruinis,

Posse audax iactat sese has popularier oras?

70

I praeceps i gens ignava atque ingrue vastis

Agminibus procul his avertere sedibus! Ingens

Excidium contende ferox, age pectore segnes

Pelle moras; fecunda odiis corda excute diris

Aethereum Stygio praetexe Hyperiona fumo!

75

Bella cie strue saeva acies superosque lacesse,

Ne vero huc aude moliri victa regressum."

Efferus haec rabido strepit ore ita concitus atrum

In scelus agmen agit, monstrum avolat ocius omne.

Tisiphone una haeret, quae postquam in terga colubros

80

Ex ore obstantes manibus reiecit obuncis,

Incipit. "O Noctis pater implacabilis, o rex

Vmbrarum domitorque Erebi mundique nocentis

Regnator, nostri fiducia quo tibi cessit

Roboris? Anne tuis haec olim dextera signis,

85

Cum tu sidereum bello novus aethera quassas

Civili princeps summosque attollere ad arces

Contendis sedem, longe abfuit? Aut nihil ultra

Mille nocendi arte, didici quas saga sub annis

Primaevis iam posse putas? Ne concipe tantum,

90

Ne modo finge nefas animo: mihi tota sororum

Vni plebs agedum cedat penitusque quiescant

Pestes Tartareae et monstra exitialia cessent,

Nil haec, nil equidem diras nil posco sorores.

Hi crines comites operum, his ulciscar opacos

95

Sola Deos, : hominum dextra hac genus omne profunda

Sub Styge mox videas, commixtumque aethera Averno.

Quando insuetum ingens quod tu mireris et ipsae

Inventum stupeant geminae invideantque sorores

Ordior ipsa nefas, audi placabilis edam

100

Vafra dolos. Habet aetherei plaga lucida mundi

Mille acies hominum primaevis cauta sub annis

Quos ego non lacte aut cereris dulcisque lyaei

Munere, sed Stygiis fovique aluique venenis;

Mox et Lernaei sensim lita sanguine monstri

105

Corpora vipereo docui consuescere victu.

Nec cura absistens umquam noctesque diesque,

Mollibam dociles mentes et caeca nefandis

Corda profanabam dictis tacitisque venenis,

Donec me scelus omne animis hausere magistra

110

Omne nefas, omnes artes didicere nocendi.

Horum equidem e numero (novi quibus ira quibusve

Invidiae livor quibus aut odia aspera cordi)

Delectos sontes, corda immanissima, prudens

Excipiam, quos arte mea simulare docebo

115

Relligionis opus, tacito sed pectore fraudes

Qui norint struere, et fraternum abiungere amorem.

Exin supplicibus votis animisque dolosis

Gentis ad invisum ductorem protinus aureae,

Centuriis sacris cuneisque recentibus ultro

120

Adscisci orantes, stimulis accedere cogam

Vipereis, quo deinde malis sacra agmina turbent

Moribus incestentque pias scindantque catervas."

Haec dira insuetum scelus atque immane tyrannus

Corde fovens hilari tenta mox accipit illam

125

Oscula ad atra manu et propius complexus inhaesit.

Ilicet implexi per mutua terga colubri,

Insonuere atrum et linguis micuere trisulcis,

Intulit inde ferox: "O caeci robur Averni

Eximium, o Superum terror nostraeque ruinae,

130

Eumeni certa ultrix; si detur perdere gentem

Infensam et victrix redeas praedaque potita,

Mox haec sceptra cape et solio hoc simul alta sedeto,

I velox i ne promissis defice tantis!"

Non citius radiis cum Sol tepefecit arenas

135

Sidereis Libycas, densis niger imbribus Auster,

Axe servato linquens de more Canopum,

Incubat Ausoniis pennis rorantibus agris

Atque auras caeli superas conscendit Erinnys.

Ergo acri incoeptis animo feralibus instat,

140

Actaque Gorgoneis magnum secat aera pennis,

Heu! Tristem exercens infelicemque volatum.

Nec vero immanem sine more aggressa laborem

Molitur, certa sed enim de mente petitis

Auspiciis versat primumque invisit alumnos

145

Laeta suos, laetis feralia munera portans.

His namque anguifera crines e fronte revulsos

Insinuat tacite obiectans, his comminus auram

Vipeream inspirat, sensim ad praecordia virus

His subdit fraudum nempe irritamen ad artes

150

Acre adeo infandas, aliis mille effera corda

Mille dolis replet et crudelibus instruit ausis.

Arrident laeti sontes veteremque magistram

Agnoscunt docilesque animis assueta capessunt

Pabula Tartareos ignes flammasque rapaces.

155

Talia per gentes pestis lethalis Averni

Passim Tisiphone dat monstra, ea prima malorum

Semina diffundens, regnis molitur egenis

Excidium invisamque parat contundere gentem.

At circum interea ductorem personat ingens

160

Turba Subasaeum et lateri sese agmine denso

Agglomerant iuvenum coetus vitaeque recentis

Vltro desuetis adscisci cultibus orant,

Pectoraque obiciunt iussis duroque labori.

At non sincerus, non castus suscitat omnes

165

Relligionis amor, non mens eadem omnibus ardet.

Mille adsunt ultro quos illaetabile numen

Tisiphones agitat, corde insidiosa sub imo

Consilia hic tacite occultant versantque dolosos

Ore sonos, responsa ferunt simulata rogati.

170

Miratur dux ingentem iuvenumque senumque

Concursum, stupet audaces vitaeque tenorem

Durum insuetum acrem optantes, ultroque labores

Sors rerum quoscumque ferat tolerare paratos.

At quamquam innumeros ductor bonus agmine sancto

175

Amovet (ignavos quippe hos mox conicit, illos

Mentis obire dolo atque infido pectore egenam

Militiam: tum centum alios bis terque petita

Verba eadem nec iam penitus sibi consona produnt)

Non gentis tamen exiguas tenet ille cohortes,

180

Non solus deserta colit dux castra, sed ingens

Circumstat populus, nec iam virtutis egentes

Ductorem stipant acies et signa coronant.

Ille infert sese medium sociisque vocatis,

Et crebro in coetum Patris de more coactis,

185

Nunc bonus hortatu, iussis nunc lenibus instat,

Demulcetque rudes animos et pectora fingit.

Tum ne qua incoeptae ventura incommoda vitae,

Neve iter horrescant durum virtutis ad aedes,

Multa illis memorat neu iam monstrosa laborum

190

Agmina formident, monitis cavet ardua monstrans

Praemia defessis palmae, optatamque quietem.

Praeterea angustos rerum denuntiat usus,

Praecinit et pugnas durique horrentia martis

Praelia, nequicquam ignavos, sed viribus acres

195

Esse hostes, fraudum gnaros bellique potentes

Expertosque monet nobis qui laeta Deorum

Concilia invideant, caelo quique arte dolosa,

Si qua hominum possint genus omne avertere summo

Contendant, captumque imo devolvere Averno.

200

Non tam sollicitam Massyla per avia pascens

Imbellis, nec dum lunata fronte iuvenca,

Dat matrem, horribilem fremitu impastumque leonem

Si forte audierit pavet illa, haec cornua pugnae

Aptat et haud trepidans iam plagis obicit armos

205

Obnixos gemitu proles exaggerat iras.

Interea clarum Francisci nomen ad astra

Attollit perque ora virum perque arva per urbes

Ingentes pagosque breves fama ardua iactat.

Nec vero Ausonios intragemit anxia fines,

210

Appenninicolis nec tantum coetibus almum

Angusto canit ore ducem, sed concita pennis

Praepetibus rutilas flaventis combibit undas

Laeta Tagi extremos populos atque ultima Calpes

Littora pervadens. At tu quoque Gallia nomen

215

Vnde datum puero est quamprimum agnoscis amatum,

Gallia post Latias urbes quae proxima subdis

Colla iugo monitisque sacris et ad ardua cogis

Signa ducis non parca acies; age nomine tanto

Insignis iam laeta poli super astra beatos

220

Francisco ductore aude sperare triumphos.

At pater ipse animo secum una pressius alto

Incoeptae iam tum repetens exordia vitae,

Innumerasque videns late vigilare per orbem

Se duce centurias et plenis ire suorum

225

Successus operum votis, nova pectore versat

Consilia. Vt pater Ausonias qui temperat arces

Et septem geminos moderans cum Thybride colles,

Fulminis igne sacro divini territat orbem;

Mox leges ritusque pios vitaeque futurae

230

Et cultum et mores coeptos munimine sacro

Firmet, eos ne longa dies ne sera vetustas

Frangere sive odii queat infestare venenis.

Ergo his angustis de rebus habere quibuscum

Consilia et curas partiri acresque labores

235

Suerat, bissenos dictis affatur amicos

"Oh socii non sorte meis, verum auspice nutu

Divum olim iuncti, fidissima pectora, votis.

Magna quidem (eia animos iam tum ad maiora parate)

Pars rerum effecta, angusto cum limite vitam ,

240

Clausimus et legum vinclis praecinximus arctis.

Quod superest nostraeque reor (si qua exeat olim)

Auxilio veniet genti, nunc addimus unum.

Relligione sacros, magnum quoscumque per orbem

Aurea conventus hominum prudentia iungit,

245

Romulides nutu torquet pater optimus. Olli

Quisquis ab adverso insurgens animoque superbus

Nequicquam paret, sed perfida signa vocatis

Conciliis tollens dare confidentius audet

Ductorem sese et sedes spondere beatas;

250

Ipsa sua cum plebe ruat quassante fragore

Desuper horrenti cum tempestate necesse est,

Nec fas ultra animo aut spem sumptis ponere in armis.

Hinc noster ne iam tenues vanescat in auras

Effusus labor et spe nos eludat inani,

255

Praestat opem magni patris implorare supremam,

Et cultu, legesque novas vitaeque repertos

Nunc primum insuetae mores addicere sacro

Iudicio, quos deinde ratos longum ire per aevum

Ipse velit iubeatque coli foveatque rogemus.

260

Ergo Aurora novos cum primum evexerit ortus

Crastina, adeste omnes mecumque una ite frequentes!

Tendite iter pedibus Romanas tendite ad arces".

Dixit et ad notum montem sese ipse recepit.

Illum ubi praerupto scruposus fornice et atris

265

Ilicibus tectus specus atque impervius astris,

Saepe die, saepe et noctis nigrantibus umbris,

Caelicolum affatu, et divina voce potiri

Assuetum fovet et sanctos dat inire sopores.

Cetera plebs comitum (neque enim sub pectore et ipsa

270

Degeneres agitat curas) diversa sub altis

Arboribus stabulat duro contenta cubili.

Interea e summo divum Pater altus Olympo

Lumina olivifero figens devexa Subaso

Speluncam notis audit resonare querelis.

275

Tum circumspectans late agmina fusa Volucrum,

E numero sistit lectum sibi protinus unum,

Gnarum nempe operum atque explendis ordine iussis

(Quae Pater ipse imis supremo ex aethere terris

Deferri iubet et figi mortalibus aegris,

280

Apprime assuetum cui sic dehinc ore locutus.

"Fide puer, liquidum cui non praecludit inane

Vsquam iter astrigeros seu te iuvet ire per orbes,

Nubila seu mavis imasque invisere terras,

Sive minis fontes manes terrere necesse est;

285

Vade age, scinde auras, praevertere cursibus euros!

Cum vero incessu Tarpeia rupe potitus,

Magnum adeo adspicies patrem coetusque magistrum

Romani, i mox illum alta per membra quiete

Perfusim et regni iam tum sedisque tuendae

290

Securum alloquere et dictis incesse severis.

Non ideo superum Rex ipse idemque Repertor,

Servatorque hominum sceptra aurea credidit olli,

Sidereique aditus custodem addixit Olympo

Et vigilem iussit caelestia claustra tueri.

295

Quid struit aut quid cunctatur? Quin adspicit aedis

Culmina sacra meae vastis casura ruinis?

Et iam lapsa forent, humeris ni pronus adactis

Vir male notus adhuc despectaque gentibus ultro

Ora ferens torqueret onus templumque levaret.

300

Tu modo finge domum labentem, heroaque supter

Nempe laboranti similem ac labentia tecta

Attollentem humeris, patris dehinc obice menti

Sopiti effictam molem! Tantum hoc memor unum

Adde: heroa (aderit nam mox vestigia sacra

305

Amplectens ac multa rogans) visum effice magnus

Quamprimum agnoscat Praesul facilisque rogantis

Annuat optatis magnisque indulgeat orsis,

Haec patri mandata feras hic nuntius ibis."

Ille haec fatus erat, simul et bonus Aliger orbes

310

Menstrua luna tuos auratis infima caeli

Claustra secat pennis. Mox turbida nubila tranans

Pronus carpit iter liquidasque intermicat auras,

Donec piniferum caput ac nigrantia densis

Ilicibus latera adspiciat Soractis amati,

315

Soractis cui fumosis iuga mille per alta

Arae in speluncis fulgent spirantque Sabaeas,

Et Cilicum messes patris de more vetusti

Cultoris quondam latuit qui primus in illis.

Hic figens Zephyris geminas sublimibus alas

320

Atque humeris nitens Volucer pulcherrimus aequis

Constitit; inde sacros oculis animoque probatos

Praeteriens lucos et te iuga celsa tenentem

Narnia saxosi montis cum fonte Velino

A tergo linquens, demisso tramite longum

325

Radit iter volucrique fuga praevertitur undas

Tybri, tuas, quaque auratas citus explicat alas,

Aura micat servatque diu via clara nitorem;

Non secus ac si quando, polo decussa sereno,

Sidera nocte volant longoque meantia tractu

330

Limitem agunt flammis et multa luce coruscum.

At postquam excelsas Capitoli contigit arces,

Vidit lethaeo rorantem flumine Somnum

Opportunum operis comitem qui tecta subibat

Praesulis alta pii, nec dum secreta cubilis

335

Intrarat, stratis cum iam pater optimus aureis

Incubuit multoque deo perfusus inhaesit.

Tum secus interpres caeli fidissimus inquit.

"Non nihil effectum est, nostri stant fixa laboris

Principia, en agedum superest quod rite sequamur!"

340

Nec plura effatus, solers mox evocat acris

Ingenii caelestem aciem templique superbam

Egregii speciem effingit, sed culmina paulum

Deprimit et casu nutantia tecta minaci

Invergit limenque aedis postesque nitentes

345

Molliter inclinat iam iamque ruentibus aequat.

Parte alia praestantem animi vultuque severum

Non auro insignem Tyriaque in veste micantem,

Sed dura obtectum laena reste ilia cinctum

Heroem format formatumque ilicet aedis

350

Devexae subdit tectis ac postibus altis.

Paret ovans magni iussis mox Alitis Heros

Intrepidusque manus cervicem humerosque ruinae

Supponit. Totis obnixum viribus illum

Aspiceres, qualem praecelso vertice durum

355

Atlantem aethereos axes torquere putamus.

Haec ubi divina caelestis nuntius arte

Perfecit, movet extemplo lapsuque quieto

Ingens ducit opus, sopito machina sacrae

Vasta domus patri donec sistatur et alto

360

Insomnique animo penitus surrepat imago.

At pius antistes nutantis culmina templi

Devexa ut vidit soliique excelsa supremi,

Cui datus haerebat custos rectorque verendus,

Agnita ut effigies, exhorruit aridaque olli

365

Ossa tremor quatit et gelidus mox corpore toto

Proruptus sudor frigentes eluit artus.

Iamque adeo tristes bis terque effundere voces

Pectore conatur, bis terque eludit hiantem

Vocis opus frustraque auras pulmone receptat.

370

Vix tandem has tenui visus dare voce querelas:

"Pro dolor! Vnde nefas, sceleris fax unde profani?

Tempestas adytis unde haec immissa repente?

Excidium o Superi vos immanemque ruinam

Securi spectatis et irae parcitis ultro?

375

O vos hic saltem, vos o succurrite magni

Romulidae! Prohibete nefas, prohibete ruinam

Infandam, nitentem humeris sub pondere vasto

Auxiliis heroa iuvate et adeste frequentes."

Tum Volucer questus procedere longius atros

380

Praesulis haud passus clamantem his occupat orsis.

"Parce metu, manet alta domus, sacra culmina templi

Stant immota loco, tristes dimitte querelas!

Non aedis monstrant, ut reris, talia casum,

Sed monitus te visa petunt. Ea nuntia mentis

385

Adsunt divinae vitaeque insueta futurae

Monstra tibi ostentant. Agedum nunc providus omne

Et rerum specimen disce ac mea corde sub imo

Conde memor dicta: haud equidem mortalia veni

Mortalis mandata ferens, sed nuntius adsto

390

Imperio magni Patris demissus Olympo.

Vidit ab aetherea divum Sator optimus arce,

Quae scelerum facies, populos quam dira per omnes

Noxa hominum serpat, quam surgat decolor aetas.

Vidit et obiecit iam tum saepe ira videnti

395

Fulmina, saepe manus armarunt nimbus et ignis.

Abstinuit poenis Genitor bonus atra recondens

Fulmina iacturamque hominum miseratus acerbam

Sontibus ignovit nec non se liquit inultum.

Nunc flagrans magno et penitus devictus amore,

400

His visis, hac te perterret imagine, sed tu

Mitte hoc ex animo templum, curam illius omnem

Pone modo! Stat quippe ingens augusta columnis

Mille innixa aedes saxoque extructa supremo

Non arte ingeniove hominum, non ficta labore

405

Mortalique manu; at divum Rex maximus altam,

Congerie ex hominum aggesta unanimique piorum

Effigie, molem ipse opifex eduxit in auras

Aethereas soliumque ingens sibi fixit in arce,

Haec eadem o pater (agnosce) haec tibi credita tantum,

410

Tu vigil huic olim datus ac bonus arbiter unus.

Quin igitur prono nutantem respicis illam

Culmine? Quin sacro evulsos e cardine postes

Atriaque et magno penetralia quassa fragore?

Sceptra ubi nunc ubi serta iacent, ubi gloria magnae

415

Et decor et virtus et lata potentia gentis?

Exuit ornatum caelestem, extabuit ingens

Robur, hiant acies et raro milite fulgent.

Hanc instaurari iubet, hanc Pater ipse Deorum

Mox refici. Quid iam struis aut teris otia segnis?

420

Alta vides humeris torquentem heroa manuque

Culmina: disce oculis, animo hunc memor (ardua versans

Consilia hic actutum aderit) modo conde sub imo.

Tum vero huic illum similem ora habitumque coloremque

Extemplo visum agnoscas tecumque volentem

425

Adde operi comitem, nempe hic tua regna reponet,

Hic lingua dextraque bonus tibi restituet rem.

Praeterea quae te supplex humilisque rogabit

Ne rere illius male viribus aequa, sed ultro

Mox indulge ausis, magnis pius annue votis!

430

Da rata sint quaecumque petet, da rite per annos

Perpetuos natis posuit quae iussa minores

Servent venturi venturorumque nepotes."

Sic fatus Volucer, densis se miscuit umbris

Astra petens. Nox una oculos somnusque relinquunt

435

Praesulis; e stratis mox sese ille excitus altis

Corripuit multa gressus formidine quassus

Atque amens animi casuque exterritus atro.

Vt tandem ossa tremor gelidus titubantia liquit

Et rediit membris vigor et lux reddita menti,

440

Continuo geminas tollens ad sidera palmas

Primaque liba ferens supplex de more supremis

Caelicolis, magnum sic Patrem in vota vocavit.

"Summe Parens, genus unde deis, genus unde caducis

Terrigenis, en iussa volens animoque sequaci

445

Accipio et facilis me me quocumque vocarit

Imperium caeleste sequar! Tantum ore sereno

Adspice me placidusque iuves et sidere nostris

Adsis o fausto coeptis et visa secundes!

Tuque Ales decus excelsi pulcherrime caeli,

450

Quo te cumque polo quocumque sub orbe morantem

Sidus habet vigilique hominum statione tuentem

Indignos casus miserantemque aspera fata

Dexter ades vocique tuae parere parantem

Accipe me laetusque fove et rege numine certo!"

455

His pater orabat dictis unaque ciebat

Auroram crebro et tardos Hyperionis ortus

Saepe incusabat (neque enim quae multa recursant

Sollicitantque urgentque animum, dant visa quietem).

Instat vi multa spectandi cura labantis

460

Tecta aedis, menti sed prima insidit imago

Herois roburque ingens et vivida virtus.

Illum animo ardenti iam tum cupit, illius aegre

Adventum perfert serum culpatque morantem.

Interea Oceano surgens Aurora quadrigis

465

Purpureis invecta polo terrisque colorem

Spargebat roseum, cum nil iam nocte gravatus,

Nil somno effractus Franciscus liquerat antrum

Et simul in coetum sociis de more vocatis

Destinabat iter Tarpeiae ad culmina rupis

470

Conspectumque sacrum divinique ora petebat

Patris Romulidae. Bissenum it passibus aequis

Olli turba ducum et paribus comes excita curis.

Ventum erat ad limen sacri regale palati,

Extemplo simul introgressis copia fandi

475

Larga data est, coram Franciscus praesule magno

Incipit et supplex humilique ita voce profatur:

"O Pater, o sanctae custos fidissime gentis,

Da facilem dictis animum, da pervia votis

Corda precor nostris neve his spectentur ab annis

480

Quae ferimus, maiora audax quam viribus aequet

Orsa animus (fateor) ciet; at tua maxima virtus,

Quicquid nos aegre gerimus supplebit abunde.

Te penes imperium est, pater, inviolabile rerum

Sacrarum; tu divini servator honoris

485

Maximus, aethereae fidus tu ianitor arci

Assistens; te conciliis quicumque vocatis

Rite hominum, attollens caelestia signa magistrum,

Ductoremque ultro sese dat coetibus; ante

Auctorem imploret rerum poscatque necesse est

490

Auxilium ille tuum. Sanctas nec condere leges

Vlli fas cultumve novum aut indicere ritus

Relligione sacros, tua ni prius alta voluntas

Annuat et positos certo munimine firmet.

Quocirca, o bone dux, pater o sanctissime gentis

495

Incrementa tuae ne tu modo despice quaeso,

Surgentemque recens foeturam adsciscere sacris

Coetibus haud pigeat! Comites mihi, respice, iuncti

Bisseni, gens fida animis, delectaque magnae

Nil virtutis egens, totiusque inscia culpae.

500

Hos ego meque tuis hodie sobolemque labores

Si qua olim nostros ventura sequatur, in annos

Perpetuos subdo imperiis. Age maxime magnos

Iam tum pande sinus, chlamydisque capacibus umbris

Conde: manus tibi enim et fraternis coetibus ultro

505

En damus, alme reos sacri nos accipe voti!

Praeterea, o genitor ne nubihus irrita vanis

Coepta haec obiciam, vulgo aut ludibria mittam;

Adspice nunc tanta quae fundamenta locarim

Sub mole obdiderimque sacro quae robora vallo;

510

Quas turres urbi quae propugnacula porro,

Moenia quae circum dederim quove ordine leges

Ediderim genti venturae urbisque colonis.

Quae rata sint da cuncta pater da numine firma

Esse tuo! Da perpetuum currente per aevum

515

Gente olim nostra vitam legesque severas

Quas ferimus; longaeva coli per saecula, neve

Se contra attollat livor, tu consule nobis."

Haec heros unaque aperit (nam veste latebant)

Ostenditque patri demissa fronte tabellas.

520

Ille datas bis terque oculis metitur adactis,

Nec toties vidisse satis: iuvat usque morantem

Inspicere atque animo rem volvere pressius omnem.

Ore sacro haec tandem contra sic rettulit orsus:

"O praestans animi iuvenis virtute coruscans,

525

O nova, nescio quo lux igne exorta repente,

Quis Deus ista tibi tam sancta oracula ab alto

Detulit in terras? Quae te ciet aura, quis ardor

Raptat? An Ales agit caeli pulcherrimus idem

Qui me nocturnis visis petit, increpat, urget

530

Divinisque onerat monitis iussisque fatigat?

Ast utcumque ageris (nam te non ullius implet

Vis superum) quondam monumenta exscindere nulli

Fas haec mortali; quin nos ea pectore toto

Complexi accipimus veneramurque haec tua vota.

535

Nec sine mente deum certo aut sine numine remur

Eveniant, sed praemoneam te nunc sine tantum

Hoc unum (ne sperne) olim monita ipsa iuvabunt.

Magna petis quaque ire paras via nullius antehac

Trita iacet plantis. Animo hinc et fortibus ausis

540

Quantum ipse exsuperas, tanto maturius optat

Res nova consilium, meque alta impensius aequum est

Principia et rerum metuentem expendere finem.

Dic age (linquo animi libertatemque subactam

Sponte voluntatis, mitto consortia blandi

545

Pulsatori, me tantum inopis sors aspera vitae

Sollicitat) qua fidis ope aut quam mente secas spem?

Esto, olim duros cutus atque horrida tentas

Insuetae exoptasque audax incommoda vitae.

Sed tamen atra fames saevaeque urentia brumae

550

Frigora num deerunt aut sortis protinus expers

Tu tantum humanae et naturae lege solutus?

Ecce etenim canis nivibus gelidisque pruinis

Horret hiems; contra validis ecce aestuat aer

Ignibus. Alternis vicibus pugnantia ducit

555

Tempora perque novas semper novus exit ab ortu

Astrorum species Titan nova lumina portans

Queis nova temperies alternaque tegmina semper

Ordine debentur diversaque cura paratus.

Queis ergo auxiliis tantos solabere casus,

560

Si cultus omnemque peni victusque recusas

Vsque adeo curam; si rura atque hospita tecta

Aspernare voles cunctisque abiungere rebus?

Quare agedum nostros monitus ne temne, sed aut hac

Vota insueta preme et si iam libet ardua linque

565

Coepta, aut me patrio sine tantos more furores

Emollire animi et qua tendas, mitius ipsis

Sternere iter pedibus! Rebus me me sine egenis

Consulere et medium vitae monstrare tenorem!

Adspice res inopum, duros metire labores!

570

Parce olim ventura tibi quos deferet aetas,

Gnatis parce tuis, neque enim forte ardor habebit

Idem omnes, sed degeneres trepidosque referri

Sublabique retro, infractos formidine rerum

Adspicies multos et te dolor anget amarus."

575

Talibus instabat dictis talesque ferebat

Antistes monitus. Nequicquam deficit ardor

Divinus iuvenem, nequicquam pectore magno

Absistit virtus atque ut pater ora repressit,

Ille haec mox contra placidis super intulit orsis:

580

"Quam bene pro immenso supremam maximus orbe

O pater ipse geris magnoque in pectore versas!

Tam reor esse pium te parvam attingere curam

Pro me reque mea. At si coeptae incommoda vitae

Exhorres hominum nec rere laboribus illam

585

Tentandam suadesque animo pedibusque regressum,

Quid superum Rex atque idem bonus ipse Magister

Hanc docuit? Fusus ne labor, num futilis auctor

Ipse operis primus? Num mendax aut vafer astu

Elusit comitum coetus dum sedulus illis

590

Tradidit hanc animoque pio servare iubebat?

Quod si illis ea vis, si tanta potentia cessit,

Nempe et adhuc rudibus sanctaeque expertibus aurae,

Vt nova vel primi Regis praecepta subirent

Et struere auderent teneris opera ardua dextris,

595

Mortales nobisque pares fatisque caduci,

Cur desperandum, cur non superabile nobis

Hoc coeptum? Heroas sed enim monumenta priorum

Sacra canunt illos memorantque et numine plenos

Abdita multisonis cecinisse oracula linguis.

600

Esto, at rimosis quid dum vada salsa phaselis

Sulcabant, pisces ad littora sicca trahentes

Solantesque udos tenui mercede labores?

An vero extinctus superum levis ignis et aurae

Sidereae liquidi flatus posuere nec ultra

605

Corda hominum perstant et habet iam sidera livor?

Cede precor cede optatis Pater annue nostris,

Ne turbare metu vitae neve ardor egenae

Sollicitet vana sacrum formidine pectus,

Neve, quod haec rerum sors intentata, movere.

610

Numina quippe aderunt magna auxilioque iuvabunt,

Quorum haec imperio ferimus monumenta, nec ausis

Tantis deesse Pater successus rere petitos!

Vidi equidem multos longo torpere veterno

Et segnes sine honore diu, sine laude iacentes,

615

Quos tandem monitis gravibus stimulisque pudoris

Excitos fortuna manu vultuque sereno

Sustulit et claros praecelsa in sede locavit,

Adde quod haud animis desunt sua robora nostris.

Cerne meos annos, comitum simul adspice firmos

620

Florentesque artus et vivida corda meorum!

Ne, quaeso, his obstes ne tu pater optime votis

Invideas (brevis hora) mihi indulsisse iuvabit."

Haec tum reddiderat iuvenis, Pater ora tenebat

Obtutu defixa solo responsaque dictis

625

Nulla dabat, tantum sed enim alte corde sub imo

Anxia nocturni repetebat visa soporis,

Haeret fixa animo procumbens machina templi.

Haerent divini caelestia iussa ministri,

Praecipue sed tecta aedis devexa ruentis

630

Ipse heros humeris attollens multa recursat.

Omnia cui similem vultumque manusque coloremque

Horrentesque habitus tritosque laboribus artus

Ostentat iuvenis se coram ac vividus infert

Hic ergo Antistes tandem sic voce locutus:

635

"Vincis - ait - vincis; quicquid petis (exue curam

Hanc animo) dabitur: caelestia iussa sequemur.

Nunc o sancte poli vigil interpresque deorum,

Nunc oculis tua dicta patent: age vera locutum

Quis te fide neget, quis non oracula supplex

640

Tam certa accipiat? Coram nunc ecce tueri

Monstratum datur heroem nec somnia fallunt.

Hic vir, hic (agnosco) certe hic quem nocte sopora

Aethereo somnus lenis mihi lapsus ab axe

Detulit ostenditque, animo persedit imago

645

Altius acta meo. Salve o fortissime nostrae

Servator columenque domus, salve addite terris

Et decus et sidus clarum et spes certa salutis!

Vt te agnosco libens, ut te divina loquentem

Accepique animo atque arrectis auribus hausi?

650

At non haec temere, aut certo sine numine Divum

Eveniunt: quippe astrigera Pater altus ab arce

Talia demittit. Video mox surgere gentem

Rege novo, nova signa manu novaque arma ferente

Innumeram, quam densae acies, quam laeta piorum

655

Heroum nostras (medii breve tempus) obibit

Turba aras! Quam multus io concursus ad aedes

Mox sacras! Quos nostra feret castissima foetus

Relligio! O posthac hominum quam crebra supremis

Agmina sese astris et divum coetibus addent!

660

Iam vocem aetherei celeremque agnosco volatum

Alitis et laevos tonitrus quos auribus hausi.

At tu agedum laetus cape dicta et pectore serva

Nostra olim haec, nullos non constatura per annos.

Est mihi non bello non vi non fraude potestas

665

Non quaesita manu non armis parta, sed alto

Progenies aequaeva Patri moribunda reliquit

Transcripsitque mihi caelique immensa revisens

Atria, meme illa, nostrae tutamine sedis

Aeterno iussit certa ditione potiri.

670

Non hac finitimas gentes, non extera regna

Impetimus, non magna cadunt quassa oppida, non hac

Caede tepent campi spumantve cruore fluenta.

Pulsa adeo haud nostras pietas avertitur oras.

Hi crudele gerunt nihil aut immane Penates:

675

Sed caeli monstrare aditus et pandere suerunt

Flammantis limen, qua sidera laeta revisat

Errabunda hominum gens et potiatur Olympo,

Mollibus inde pias gentes tractamus habenis

Et monitus legesque damus de more paterno.

680

At vero indomitas et quae pia iussa rebelli

Detrectant ritusque sacros cervice recusant,

Fulmineo afflatu divini suevimus ignis

Impetere et flammis ultricibus urere, donec

Imperii iuga ferre sacri et mansuescere discant.

685

Hi mores nobis, haec arma, his castra movemus

Praesidiis, haec prima tuis accomoda rebus

Et reor et tantus labor expetit. Ergo age primum

Teque tuosque omnes olim quoscumque nepotes

Sera aetas feret, haec mea dextera numine certo

690

Defensos dabit et magna inter praemia ducet.

Tum vero ne cassa animi pia vota severi

Et labor iste tuus vacuas effusus in auras

Te fallant tristemque pudor te vulneret acer!

Haec monita, has leges, haec iussa, haec denique morum

695

Nunc primum tentata tibi discrimina et olim

Militibus servanda tuis gentique futurae

Numine firmamus nostro et sacra robora circum

Ponimus, excubias et propugnacula tantis

Moenibus alta damus fossisque incingimus urbem.

700

Quin (maiora audi) se ne qua audacia contra

Attollens, dictis nostris insultet et amens

Munimenta atro nixu convellere tentet

Consulimus tonitrusque sacros et fulminis ictus

Divini obicimus contra geminosque vocamus

705

Caelicolas, curae quibus hoc servare Penates

Et nostras poenis firmare ultricibus iras.

Haec tela, hos ictus; quicumque procacibus ausis

Legibus insultare tuis et robora nostri

Aut quatere alta manu aut rescindere morsibus atris

710

Tentarit nutus, spem posse evadere ponat.

Hac vice perfecta sermonum, heroas opimis

Iam votis adeo laetos, Pater optimus ultro

Carmine divino ter lustrat et indice sacro,

Illi habitu accincti grato dant ore salutem.

715

Iamque una egressi tectis fulgentibus omnes,

Ardentes ibant animis atque inter euntes

Franciscus laeto medius sese ore ferebat

Virtutumque acuens stimulis sub pectore vires

Mente operis tacita spes eventusque futuri

720

Versabat, tum fatidica mulcebat amicos

Voce atque ex animis curas pellebat inanes.

Qualis glandiferae ramos philomela per altos

Ilicis eductos foetus nidoque repulsos

Traicit, ipsa brevi volitat dux praevia tractu,

725

Saepe redit tergoque premit segnesque fatigat,

Nunc longe insidit simulataque eminus ira

Provocat increpitans alis probrisque canoris;

Talem bissenis ductorem providus heros

Dat sociis sese et variis sermonibus instans

730

Fallit iter longum, donec te candide puro

Fonte sacrum Clitumne caput sub luminis oras

Tollentem adspexit viridisque in margine ripae

Procubuit comitesque una defessa quieti

Membra dedere brevi et properatae corpora curae.

735

Tum dux (arrecits circum adstitit auribus omnis

Mox pubes) stans in medio, sic vocibus infit:

"En socii (non alta hominum sors improba miscet

Consilia aut temere rerum dea versat habenas)

Nostra suus successus habet modo vota; laboris

740

Ne pigeat quaeso, placido caelestis eunt res

Numinis afflatu. Nobis haec munera Divis

Quis neget auspicibus data? Flectere praesulis ullo

Pectora num affatu quondam, aut mollire precando

Nostrae opis atque animum dictis mulcere verendi

745

Patris erat? Cur ille viros nos omnium egenos

Virtute exiguos non dedignatus amico

Reppulit affatu, non spe delusit inani?

At vero optatis rebus plenoque potitos

Voti successu, pietas quae sancta reposcat

750

Dona olim iam tum nos dissimulare nefandum.

Ergo agedum o pubes (animis defendere quando

Turpem ignominiam crimenque avertere certum est),

Dicamus superis meritos dicamus honores

Votaque solvamus iam nunc pro munere tanto

755

Quod ferimus! Posthac studium hoc solum, hic labor unus

Nos premat assidue! Nostris ea prima recurset

Cura animis! Aliae quas sors feret aspera rerum,

Hanc dominam agnoscant, cessurae protinus ultro,

Illa gravi nutu cum rite facessere coget.

760

Vna sed huic tantum par paene atque aemula surgens

Me premit atque acres stimulos sub pectore versat

Ancipiti et mentem nunc huc, nunc dividit illuc;

Non secus ac subitis male provida fluctibus alnus

Vndisono deprensa vado quassante fragore

765

Ventorum icta sonat, spoliataque remige nutat.

Quocirca quae dicam animis et mentibus aequis

Accipite haec olim nostrae opportuna saluti.

Rex divum, aethereo proles aequaeva Parenti,

Dum fragiles animae nexus et membra caducus

770

Languida ferret adhuc et nostras carperet auras,

Non stirpe insignes, non claros urbibus altis,

Sed vada fluctisoni circum piscosa vagantes

Aequoris intentosque rudes optare phaselos

Retiaque et laceros pariter nexare rudentes

775

Et durae expertes fortunae acrique labori

Assuetos comites delegit, magna quibuscum

Consilia et curas impertiretur amaras,

Quosque inter casus interque pericula lethi

Horrida terrifici secum una ducere posset.

780

Hos vero quamquam Rex idem hominumque Magister

Iam tum ultro ad patrii regna alta vocarat Olympi,

Aurea pollicitus solia aurea tecta domosque

Auratas, non continuo fortuna secuta est

Laeta, sed insueto quamprimum tramite callis

785

Scruposus durusque adeo sese obtulit illis

Obvius, ingressos heroas iterque malignum

Tentantes primos; tristis penuria rerum

Protinus angustis ultro est complexa lacertis,

Cui labor infensus comes una iunxit inhaerens

790

Confestim sese improvisoque agmine denso

Curarum excitae circum strepuere catervae.

Primum namque suis ipse obiectavit amicis

Rex bonus immites formidandosque labores

Et tentare ultro atque animo tolerare volenti

795

Iussit. An haec Regis non dura, atque aspera vox est:

"Ite modo o socii, via longa est, ite frequentes!

Ite, supervacuas si quae sunt ponite laenas,

Exuite et binos post hac horrescite amictus!

Vnius obtentu sat erit velaminis, artus

800

Vel dum horret Chiron et tento semifer arcu,

Dirigit Aemonias nervo stridente sagittas;

Si tantum incaleant. Ite, alta palatia regum

Vos saepe ingressos, positis non ordine mensis,

Non ostro excipient famuli thalamisque superbis;

805

Sed mox praesidibus saevis torvisque Tyrannis

Sistent ceu sontes eversoresque dolosos

Regnorum pacisque hostes divumque profanos."

Quin etiam adiciens ait: "Ite, occurrite magnis

Regibus, audaci sic ore monete potentes!

810

Discite iustitiam sanctosque agnoscite cultus!

Semiferis ne vos aras neve aurea fictis

Ponite templa deis! Etenim quid saxa, quid aurum,

Quidve ebur aut lignum meruit? Sic thuris honore,

Cum prece cumque piis colitis muta ignibus? O gens

815

Mentis inops, rerum Auctorem Dominumque potentem

Aetheris avertens monstra horrida thure vaporas!

Ah saltem viva ac spirantia pectora fusis,

Non saxa o miseri precibus [quateretis] et aera.

Crimen erat levius nec vos tam dira manerent

820

Supplicia; immanes iam nunc exasperat hydros

Tisiphone et poenis vos olim urgebit amaris.

Haec et plura suis quondam mandavit alumnis

Aethereus Rex legatos dum destinat illos,

Tempora qui ramis compti flaventis olivae

825

Munera felicis portent caelestia pacis

Immanem ad gentem et populos sine lege superbos;

Ignarosque viae ritus cultumque piorum

Caelicolum doceant ignotaque numina pandant.

Iam vero o socii tanti monumenta magistri

830

An prodesse queant nobis et commoda nostris

Incoeptis quondam veniant, an inutilis usus

Explorare adeo est opus et rem scire necesse ?

Quare agite hic magnum Patrem Dominumque supremum

Supplicibus donis precibusque animisque rogemus

835

Edoceat, praemonstret iter callemque recludat

Qua nos ire velit, quonam vocet aut quibus olim

Addici iubeat studiis, quas volvere moles.

Praecipue vero discendum est iussane quae tunc

Caelestis Rex ipse dabat monitusque severi

840

Nos peterent, nos ne illa eadem via dura maneret,

Et pariter nobis qui nunc exurgimus ille

Monstraret caneretque acres serosque labores.

Sive per umbrosos nos frondea ponere lucos

Tecta atque horrificos malit celebrare recessus

845

Exustumque solum et sitientes quaerere terras,

Magna ubi perpetuis placemus numina votis

Orantes nobis veniam et mortalibus aegris.

Haec me agit, haec dubium nunc huc, nunc acribus illuc

Cura animum pellit stimulis atque urget utroque.

850

Ergo his compertis, quo nos caelestia ducant

Numina, utra ambiguis potior sententia rebus

Vtiliorque animis uter alternantibus olim

Sit labor omnino par est nos rite doceri.

Quo circa aerei repetamus nota Subasi

855

Antra brevi quem vos cursu distare videtis.

Nona (et adhuc Phoebi primo sub rore recentes

Enituntur equi) nos hora Subaside terra

Sistet: ibi assuetis poscemus numina votis,

Nec deerunt tantis divina oracula rebus.

860

Certa neque aethereus Genitor responsa negabit.

Fidite signa dabit, neu spes amittite vestras,

Continuo laeva tonitrus de parte coruscans

Fulgebit, qui pandat iter, qui limite monstret

Sidereo, qua nos caelestia iussa sequamur."

865

Talia divinis memorat dum vocibus Heros,

Demulcetque animos sociorum et pectora firmat,

Audiit arrecta chrystallinus aure sub undis

Clitumnus gelidis, niveo qui flumine tauros

Et pulchros perfundit agros pulcherrimus ipse.

870

Audiit et dictis fundo mox dulce sub imo

Gurgitis arridens crepituque et murmure sacro

Plausit et arcanum resonans immugiit antro.

Muscosisque una ex adytis per mutua nexis

Excitae manibus iuxta mox Naiades astant,

875

Alphoque Crinoque Rithaeaque Dixameneque

Nodosos vinctae crines sub retibus aureis;

Leucoieque Geloque Nisinaque Callianassa

Amphinome Meliteque humeros viridesque lacertos

Nudae ambae simul ambae acri certare natatu

880

Assuetae, saepe ambigua desistere palma,

Garrulaque Ismene formosaque Liliopeia

Atque Aegle atque Erate, flava illa, haec caerula crine.

Inde Thoe Dorisque caput gravis utraque sertis,

Calliloge Actaeeque et Lathmia pulchra Dianae

885

Aversata choros, auro pictisque cothurnis

Omnes evinctae suras, genuum tenus omnes

Collectae vestes auro nodoque fluentes.

Tum pedibus micuere leves flexusque retortos

Implicuere simul laetasque iniere choreas,

890

Caeruleique sacris ultro sub gurgite ovantis

Continuo oraclis assultavere parentis.

Discessum interea moliti heroes amoeni

Fontis et herbosi linquebant fluminis oram,

Sectantur quos pone secundo Naiades amni

895

Et prona lapsae gratantur euntibus unda

Exposcuntque abitum felicem et terga salutant.

Olli nequicquam segnes pernicibus omne

Corripiunt plantis spatium Nymphasque relinquunt;

Nec mora longa tenent flavi latera alta Subasi

900

Et mox diducti notis conduntur in antris.