2. Somnus

Fessus eram somnusque meos laxarat ocellos,

      Nocte polum, Stygias sole tenente vias.

Ecce puella, comis circum sua tempora sparsis,

      Ante meum visa est moesta. sedere thorum.

5

Attonitus subito mirantia lumina flexi:

      Occuluit vultus protinus illa suos.

Accedo propior, cupidus cognoscere quaenam

      Esset, et est nostra poene retecta manu.

Arctius at sese circum sua pallia volvit,

10

      Et turbata manus repulit illa meas.

Quid faciam? ignoro. Neque enim viro ferre licebat

      Nec mihi tunc animus, si licuisset, erat.

Inspicio totamque noto totamque pererro,

      Notitiam siqua cognita signa darent.

15

Deiectas vidique comas cultuque vacantes

      Natorum quales funere mater habet.

Interea exiguo suspiria murmure, sensi

      Paucaque, sed dubio prodita verba sono.

Interdum lachrymas digitis siccabat opertis,

20

      Heu mihi! nam de me signa querentis erant.

Protinus agnovi, mediam complexus, amantem

      Nec potui lachrymas ipse tenere meas.

Cumque loqui vellem tristesque exstinguere curas,

      Diriguit subito lingua retenta gelu.

25

Quid mihi tunc animi, gelidis cum Sylvia membris,

      Ante meos lapsa est exanimata pedes?

Heu mihi! nam fuerant glacie stridentibus Euris

      Pectora et Alpina frigidiora nive.

Mox, ubi vitalis gelidae calor ossa recepit,

30

      Sustinuit vultus non tamen illa meos,

Moesta sed assiduis singultibus ora replebat

      Et tenerae lachrymis immaduere genae.

Tunc ego me totum devovi et dira vocavi

      Sidera, tunc saeva morte perire fuit.

35

Nec cur ploraret misero mihi scire licebat,

      Vt qui nullius criminis auctor eram.

Fortius amplexus, vultus atque oscula iungo,

      Illa meas lachrymas ebibit, ipse suas.

"Me miserum, cur me perdis, mea Sylvia? - dixi -

40

      Cur vultum averso defugis ore meum?

Ille ego sum qui te teneris dilexit ab annis,

      Ille ego sum primus quem tibi iunxit amor.

Parce, precor lachrymis incendere. Lucida testor

      Sidera, quo doleas criminis esse nihil.

45

Specta, inquam, vatemque tuum, tua gaudia serva,

      Seu dolor hic animo, seu cadat ira, precor". -

Nomine sic vatis lachrymae fluxere per oras

      Phoebus ut hybernam de nive stillat aquam.

Inter mille tamen suspiria faucibus hiscens:

50

      "Certe olim vates tu meus - inquit - eras". -

Tunc ego me primum agnovi sensique nocentem,

      Haesit et in toto protinus ore rubor.

Heu mihi! quam vellem nullas vidisse Camoenas

      Nullaque Apollineae fila canora lyrae!

55

Pieridasque deas totumque Helicona perosus,

      Quae lachrymis dominae causa fuere meae,

Inter mille preces iurataque numina, coepi

      Sic, illa nil me iam fugiente, loqui:

"Coelestesque deos aeternaque sidera testor

60

      Charaque defunctos nomina testor avos,

Nil mihi commissum et nostrum sine crimine amorem

      Semper ad hunc pure continuasse diem.

Ante lapis fruges tellusque alet arida pisces,

      Ante ferent ignes aequora, Phoebus aquas,

65

Ex animo quam tu possis discedere nostro,

      Et fiam dominae non memor ipse meae.

Sidera te et nullas unquam mutanda per artes,

      Ne dubita; nobis fata dedere deam.

Fata dedere, datos ipsi succendimus ignes,

70

      Nunc rogus est, tepidus qui fuit ante cinis.

At, si qua nostra coeci peccavimus arte,

      Auctore invito, crimine culpa caret.

Quod mea tam vigili studio cecinere Dianam

      Carmina, non ullus (crede) coegit amor.

75

Stant iurata semel, nullo violanda furore

      Pectora, quae flammis incaluere tuis.

Quae tamen impulerit causam fortasse requires,

      Curve meo coepta est ore Diana cani;

Forsitan et quae sit, neque enim potes omnia scire,

80

      Diversa multum nata puella plaga.

Te placido genuit mitis Campania coelo,

      Fert ubi purpureas horrida bruma rosas:

Hanc Perusina tenet gelido sub sidere tellus,

      Volvit arenosas hic ubi Tibris aquas.

85

Cuncta tibi referam, lachrymas modo siste madentes,

      Et paulum vultus intueare meos". -

Paruit et sese cupidas reiecit in ulnas,

      Inque meas totam se dedit illa manus.

Tunc ego me felix superisque beatior ipsis

90

      Sensi vel magni sceptra tenere Iovis.

Ante sed ut loquerer, centum tamen oscula carpsi

      Illaque nunc oculis, nunc rapiendo genis;

Incipio: "Varios longum, mea Sylvia, casus

      Dicere, Tyrrhena sum quibus actus humo.

95

Sic ubi fata novas dederunt me quaerere sedes,

      Infelix patrios deseruique lares,

Tuscia, iactatum per mille pericula, cepit

      Et placidas sors me compulit ire Senas.

Tunc ego me, nulla rursus surgente procella,

100

      Credideram portus applicuisse meos.

Sed nova tempestas felicibus obvia gestis

      Repulit in tumidum nautica vela fretum.

Belliger Alphonsus, spoliis insignis opimis,

      Magna gerit terra proelia, magna mari.

105

Protinus attonitos bello petit asper Hetruscos:

      Tyrrhenas Siculi depopulantur opes.

Arma sonant, vici passim capiuntur et urbes

      Accipiuntque novi flammea signa ducis.

Oppida dira fames, exhausta furentibus armis,

110

      Insolito cogit subdere colla iugo.

Quid facerem, ad pacem securaque ad otia natus?

      Bella insueta mihi terre coactus eram.

Haec ego curo fugerem, discrimina plura subivi

      Poeneque sum tristi perditus ipse fuga.

115

Est locus obscura penitus convalle repostus:

      Nomen ob effectus Orcea vallis habet;

Stantque duo montes coelumque cacumine tangunt,

      Imus et angustis faucibus Orcus hians.

Hic me, sorte mala fugientem et tuta petentem,

120

      Hostiles paene corripuere manus.

Fraxinea egressi nudis mucronibus umbra,

      Intentant lateri spicula dira meo.

Tunc me per saltus perque invia lustra ferarum,

      Praecipiti memini disiluisse fuga.

125

Abdita sic leporem per prata virentia euntem

      Latratu invadit turba cruenta canum;

Hic a fronte obstat, premit ille fugacia terga,

      In latebras ne qua suffugere ille queat.

Heu quoties haesura meo fera spicula tergo

130

      Abrupta metuens praecipitabar humo!

Quo minus illa tamen nostros adiere lacertos,

      Roboribus saepe est sylva morata suis.

Sentibus hirsutis fugientia crura notatus,

      Vix atrum egredior, hoste premente, nemus.

135

Nudus ut evasi (nam quae iumenta vehebant,

      Hostibus, heu miserum, praeda fuere meis)

Destituor, nunquam visa regione pererrans;

      Cura sed amissi maxima fratris erat.

Hunc ego credideram, fatis peioribus actum,

140

      Hostili caesum procubuisse manu:

Dissecuique genas obtusaque pectora planxi,

      Sylva meo late crebuit icta sono.

Mox tamen ut reducem montano e culmine vidi

      Quaerere me attonito per nemora alta gradu,

145

Laetitia exortae lachrymae; simul ipse cucurri,

      Et simul: "Huc -dixi- me, pie frater, adi.

Quae mihi nunc eademque tibi fortuna pepercit,

      Eque uno erepti nunc sumus igne duo.

Cetera, quae nobis vitam servavit, ademit:

150

      Vtque vides, ambo, corpora nuda sumus.

Sit licet et tulerit, potuit quoque tollere casus,

      Fortunam fuerint quaeque secuta suam.

Vna tamen virtus, nullis tollenda periclis,

      Destitui nostrum non patietur iter:

155

Solaque nos terra, nos haec comitabitur unda,

      Nec tantis faciet succubuisse malis.

Ergo quo nos fata vocant, quo sidera, eamus:

      Dent modo di nostrae vela secunda rati".

Protinus amplexi, lachrymis indulsimus ambo,

160

      Et tandem ignota coepimus ire via.

Interea Oceani Phoebus properabat ad undas,

      Et vaga nocturnos Luna ciebat equos;

Per sylvas ferimur per opacaque lustra ferarum,

      Exululant rapidi nocte silente lupi.

165

Plenaque nocturni veniunt simulacra timoris,

      Et gelidae aspectu diriguere comae.

Mox, ubi surgentem nitidus fert Lucifer axem,

      Et dubio apparent sidera rara polo,

Errantes noctu nemorum dimittimus umbras,

170

      Et ferimur pulso per loca tuta metu.

Cumque tot essemus variis erroribus acti,

      Errorum metas urbs, Perusina dedit.

Hic mea iactatae subsederat anchora puppis

      Fixa, nec horrenti discutienda Noto.

175

Est domus illustris Balionia sanguine avorum

      E qua magnanimi mille fuere duces;

Hi nobis patriique Lares sanctique Penates,

      Haec mea post illam tecta fuere fugam.

Ter pater Arctoum Phoebus pervenit ad axem,

180

      Terque iterum Australi constitit ille polo.

Huc quoque venit Amor, caeco metuendus ab igni,

      Iactaque sunt media flammea tela domo.

Vidi ego discussas alis ardere favillas,

      Lucere ardenti tecta corusca face;

185

Qui, licet edoctus contemnere fulmina Amoris,

      Pertimui, nec se sustinuere pedes.

Protinus ardenti collectam ex igne sagittam

      Vt solet incerta dispulit ille manu.

Braccius a laeva teneri securus Amoris,

190

      Incauti excepit spicula saeva dei.

Ingemuit tacitum subter praecordia vulnus,

      Et miser in gelida concidit ictus humo;

Sed neque quod cerni posset modo vulnus habebat,

      E duro mollis milite factus amans.

195

Incaluit visa, tamquam pix igne, Diana

      Vincla diu passus non replicanda dei.

Saepe novam cupidus segetem praecidit arator,

      Presseruntque avidi turbida musta pedes;

Aestuat ille tamen siccasque imitatus aristas,

200

      Carpitur ut flammas exagitante Noto.

Mille dedit ludos: vidit certamina Roma,

      Qualia sunt ductu gesta, Quirine, tuo.

Innumeros vidit tellus Perusina triumphos,

      Ipsaque spectatrix saepe Diana fuit.

205

Omnia praestiterat, fidos imitatus amantes,

      Et voluit domina saepe vetante mori.

Maxima restabant tantarum munera rerum,

      Vt dominae faceret nomina clara suae.

Hoc neque muneribus poterat praestare nec auro,

210

      Non si flaventis littora opaca Tagi.

Munera cum gemmis ipsi labuntur ut anni,

      Ad finemque ruunt quaelibet orta suum.

Temporibus fragiles et longo carpimur aevo,

      Paulatimque cito radimur axe poli.

215

Cumque tot aspicias latis regionibus urbes,

      Totque per ingentes oppida sparsa plagas,

Cuncta ruent. Sic Troia stetit, sic alta Corinthus:

      Pascit sulcantes utraque terra boves.

Dic mihi nunc Cumae placidoque ubi littore Baiae?

220

      Alta, si nescis, sorpta premuntur aqua.

Labitur heu ipsa aetas, nullo reparabilis auro

      Multaque vix primo prodita flore cadunt.

Sic, neque divitiae vitam praestare perennem

      Lata nec immenso limite regna queunt.

225

Id soli possunt vates morituraque nunquam

      Carmina, non ipsi dissolvenda Iovi.

Haec non ignis edax, non ferrum aut alta vetustas

      Seraque posteritas obliterare potest.

Carmina radices latum sparsere per orbem,

230

      Vt nulla venti parte nocere queant.

Ante cadent alto coeli de culmine stellae,

      Exstinctus gelida Solque peribit aqua;

Flumina decursum, fluctus prius aequora sistent,

      Decedent volucres aere, gramen humo;

235

Cuncta prius mansura cadent, victura peribunt,

      Carmina quam possit carpere longa dies.

Maeonides quantum montes et flumina vivet,

      Aeacides vivent Dulichiusque duces.

Temporis hoc noster vivet Maro, vivet Alexis

240

      Ipseque cum sero tempore vivet honor.

Haec igitur reputans, alto correptus ab igne,

      Ad vatum tandem Braccius arma fugit.

Magna petis, Bracci, vereor ne pondere tanto

      Aut premar, aut humeris excutiatur onus.

245

Fert bene loricamque suam galeamque minantem,

      Miles, at alterius sustinet arma male.

Sic, ubi vel tenui pendent ingentia ramo

      Poma, suum mire sustinet arbor opus.

Non sua si nectas, curvatus pondere ramus,

250

      Subsidet, aut onere frangitur ille gravi.

Quid facerem? Durum, meritis quae plurima nobis

      Contulit, ingratus si reputabar, erat.

Durius hoc multo, promissum fallere munus,

      Inque una dominos re statuisse duos.

255

Iam devota tibi primis a floribus olim

      Ingenii seges est quantulacunque mei.

Di modo maturis infundant gramen aristis,

      Inque tuas laudes plenus acervus eat!

Haec ego dum tacita repetens mente revolvo,

260

      Reieci cupidas illius usque preces.

Saepe "Tuos -dixi- possesne laedere amantes?

      Quando fuit factis laesa Diana tuis?

Stat tibi pacta fides, stant iura veterrima secum;

      Vt tua chara tibi, sic mea chara mihi".

265

Risit et: "Hoc" inquit "nulli praestabis amori,

      Detur et hoc nostrae munus amicitiae.

Non dominam offendes, sed iura tuebere amantum,

      Accedet factis optima causa tuis.

Vt qui conflictus auditaque proelia narrat,

270

      Si modo nil gessit, crimine liber erit;

Non vetat illa tuum studium, non impedit artes,

      Vatibus accessas nec vetat ire vias.

Hoc cave ne studio veteres fallantur amores,

      Teque novo captum sentiat igne capi.

275

Cum Paris Andromaches formam praesente Lacaena,

      Laudaret, numquam tristior illa fuit.

Cum tamen Oenonem Phrygiae praeponeret Idae,

      Iratas Paridis iecit in ora manus.

Sic cibi, furtivum si non agitabis amorem,

280

      Ignoscet, nec te crimen habere feret" .

Motus eram, potui infelix ratione moveri,

      Officio visus deperiisse meo.

Cur miser instanti firma non voce negavi?

      Cur dederam faciles in sua vota manus?

285

Quam poteram constare mihi, nec cedere blandis

      Vocibus! O certas in mea damna preces!

Iam tunc incipiens laudes titulosque Dianae

      Scribere, sum visus displicuisse mihi.

Carmina proveniunt siccis manantia rivis,

290

      Vt quae non propriis fontibus orta, cadunt.

Cumque tuas canerem, dulcissima Sylvia, laudes

      Ingenio exibant flumina lata meo.

Sponte sua numeri, nil me cunctante, fluebant,

      Materia celeres exsuperante modos.

295

Nunc me nocturnusque labor curaeque diurnae,

      Nequicquam, vena deficiente, premunt.

Currimus huc illuc nullaque in parte moramur,

      Nimirum: invita scribimus ista manu.

Nam, neque amor tanti nobis est causa laboris,

300

      Nec vetus in carmen impetus ille venit.

Hoc tantum laetor, nil me peccasse volentem,

      Sed motum causa me magis esse bona.

Multa quidem potuere animos impellere nostros,

      Nec ratio officiis defuit apta meis;

305

At culpam fateor nostris in versibus unam,

      Quod pudet, iniussu facta fuisse tuo.

Non bene promisso quemquam fraudamus honore,

      Nec bene spectatas perdit arator opes.

Quae cibi debentur plenas metet altera fruges,

310

      Et leget audaci non sua poma manu.

Ah peream crimenque meum fera poena sequatur:

      Perfidiae, fateor, poena luenda mihi est.

Sed prius alta ruant alto curo sidera coelo,

      Et terram gelidi sorbeat unda maris,

315

Quam quo laesa tuae est celeberrima fama iuventae

      Postera servatum saecula cernat opus.

Sed pereant versusque mei nomenque Dianae,

      Et flamma aut molli proiiciantur aqua. -

Forte fuit propior flammis ardentibus ignis;

320

      Huc volui coeptum ponere stultus opus.

Illa manum tenuit tristemque coercuit iram:

      "Dum modo non sit amor, perfice - dixit - opus". -

Est amor: esse tamen ne crederet illa, negavi,

      Sic dominam visus conciliasse meam.