Motus ab Arthoi generosus amore tiranni

Barbarus Euthiphon, Pacoro dilectus in armis,

Nocte umbrante polum, per crassa cadavera migrans,

It corpus rapturus amans flamisque supremis

5

Quo condat, casum non aspernatus amici.

Ergo tenus castris Romani principis errans

Leticia passim somnis vinoque quietis,

Multa miser plangens, dominum dum querit amatum,

Queque revolvit humo deformia corpora tristi,

10

Inversatque virum galeas, vultusque gelatos

Scrutatur dextra multa virtute fatigans:

"Quo te magnanimum, dux o fortissime, campo

Inveniam per opaca vie? Qua parte recumbis

Infelix tantumque, deis, invise, malignis

15

Fortuneque tue? Quonam, miser, umbra vagatur?

Heu michi flecte iubar, pulcerrima Cinthia, paulum,

Da, decus astrorum, da, nobile sidus, in atris

Me tenebris spectare virum, liceatque referre

Exiguum patrie cinerem. Non vilia posco;

20

Regia membra peto, peto regia membra sub acri

Fusa quidem bello. Stelle, donate repertum".

Tristiter et lacrime pariter super ora cadebant.

Plurima convolvens tristi sub cede virorum

Pectora, prospexit crasso radiare sub auro

25

Insignem capulum, vidit celamina gentis

Novit et Arthoe pennasque per arva diremptas,

Annotat auratum regis fulgescere conum.

Tum toto labens Parthus pretorpuit ore.

Inde viam celerans cupidis amplexibus ecce

30

Stringit, ut agnovit, quesiti membra iacentis

Herois miseranda sui, vulnusque profundum

Confovet illacrimans; spectat collumque manusque

Divisumque caput; nequicquam prata, cerebrum

Vidit et herboso vicino cespite truncum.

35

Te simili, Labiene, modo similique dolore

Ingemuit meminitque ducis, meminitque ruine.

Mox miser unanimis suscepit corpus amici

Armaque prevalidus, fert et vestigia retro

Declivum collem, fugitque cubantia castra

40

Ausona, quo nullo strepitu turbante supremum

Provehat officium, congestet et ignibus artus.

Inter saxa duo sacri respersa cruore

Stat vetus ara deum, densis ambita vadosis

Vlmis, quam tenui fluvius cum fonte rigabat.

45

Huc simul advenit fluviali gurgite primum

Abluit, heu, plagas taboque fluente medullas

Siccat, et inde piram fecit de more vetusto,

Exuviasque tulit, galeam, scutumque trifultum

Tergore taurorum; croceum radiante metallo

50

Proicit hinc ensem - torquens - qui circulus auri

Colla decora dabat; vestem discrimine pictam

Sydonio flamis pariter congestat et igni,

Effaturque supra corpus solventibus aris:

"Suscipe funereum munus, miserabilis umbra,

55

Suscipe plorantis supremum pignus amici;

Non liceat Manes, regum clarissime, tantos

Ire vagos, dum busta sibi dum nuda querantur

Ossa cubare solo. Tristem tu hoc munere Avernum

Ibis, care michi, sedesque videbis apricas.

60

Heu modo nec Partha cupias tua funera pompa

Attolli, miserande pater, lugere parentes

Neu tua cura vocet. Quidquid Fortuna malorum

Inferat, est clara nobis virtute ferendum.

Sit precium sensisse rogum, cum Fata triumphos

65

Hesperios scelerata negant. Sat magna dedisti,

Magna quidem mundo; Sirium penetrare sub orbem

Contigit et tantis populis gaudere subactis.

Te timuit sevis iam perfida Roma tropheis,

Indus et Egiptus, montanaque culmina Tauri.

70

Felix heu fratris non impia gesta cruenti

Visurus, mortemque patris, casumque tuorum!

Sed voluit leto solatia iungere Fatum

Triste tuo, cecidisse, viros dum Marte trucidas

Vndique conspicuo, monimenta daturus in orbe

75

Omnibus et populis. Vives, clarissime, factis

Dum polus eternis rapietur cursibus, astra

Lucida fulgebunt, dum Cinthia surget Eoo.

Ipse tuos cineres, sacrum ceu numen ad aras,

Et referam delubra deum; venerabitur illos

80

Parthia perpetuis super omnia numina donis".

Hec dedit, et flamas cogit crepitare favillis

Nocte sub algenti circumque altaria migrans,

Dat rursus lucere focos cumulatque vaporem.

Inde, velut pietas iuvenem tangebat amorque,

85

Sic ait: "Heu cesso corpus portare iacentis,

Infelix Labiene, tui? Neu stare nivosa

Prostratum tellure sinam. Gestabere flamis

Officio, Labiene, meo, ponere sub igni;

Nec quia Romanus tardat mea cura profecto.

90

Arsacide coniunctus eras, michi Parthus haberis".

Ergo, viam religens, iterum per opaca iacentum

Funera rumpebat: "Veniam michi tradite," dixit

"Calcati Manes. Ledo non sponte profusos

Hac tellure viros, remeo sed rursus amicum

95

Heu Latium rapturus agris!" Sic ecce profatus,

It iuvenis queritque viam. Tum turba iacentum

Ambiguum tenuere virum tenuitque per arva

Devius error. Agat nescit vestigia quonam.

Tandem, multa legens, meminit qua parte locorum

100

Astulit Arsaciden. Vadit miserandus in umbras

Invenitque virum, Phebe monstrante nitentes

Tunc aquilas, ensis. Triplici confixus acerbo

Vulnere functus erat. Cepit conamine multo

Atque humeris supportat onus, remeatque relictis

105

Ignibus et veteres poscit flagrantibus aras,

Quis super imponens: "Pacore o preclare," resolvit,

"Hoc patiare rogo comburi corpus amici.

Hic Labienus adest. Arde tu, nobilis umbra

Et Latio celebranda tuo, quam duxit ad istum

110

Interitum Fortuna ferox casumque malignum,

Dum bona libertas sceleratos ferre tirannos

Respuit et pacem quesivit reddere mundo".

Carpitur a flamis, stillant refluente medulle

Inque piram tabo, sanies per acerba liquescit

115

Vulnera, stridebant nervi populante favilla.

Lucifer interea Phebeo missus ab ortu

Nuntiat astriferum Peana venire per undas

Et roseum portare diem. Tum Parthus adustos

Illico collegit cineres, urnaque recondens,

120

Gavisus fecisse pium sine turbine belli

Officium, remeans, umbris referebat opacis.

Ast ubi lata dies nebulas dimovit ab orbe,

Impia crudelis venerunt gesta tiranni

Castra ducis Latii, rapidi que gurges Orontis

125

Circundat crassante vado pelagoque ferenti

Innumeras mortes. Prima sub fronte Latini

Vix habuere fidem. Quisnam terrenda, quis ista

Crederet humanus? Quis non miretur agatque

Ambiguos animos? Sed, postquam Fama secunda

130

Arrumpens portavit idem, clarissimus ille

Ventidius: "Vadamus," ait "dux inclite Rome,

Infandum punire virum gentemque scelestam.

Non tantum Latios ulcisci turbine Manes

Venimus armorum, sed adhuc nos Parthia clamat

135

Criminis ultores. Minus o cuntemur adire!

Sed tamen ante paro Pacori dare membra potentis

Ignibus; haud patiar regis tam nobilis umbram

Avia lustrantem, dum queritet ossibus urnam.

Et quid, si dux hostis erat?" Mox ipse per agros,

140

Ausonia comitante manu, discurrit apertos

Ora ducis laturus enim passimque vagatur.

Nequicquam simul omne iugum lustravit et arva.

Iam pius indoluit timuitque fuisse ferarum

Pabula. Sed tandem longe sub caute profunda

145

Fumantem videre piram, quo tramite rapto

Accessere; vident constructam frondibus aram

Signatamque viri sacro cum nomine Parthi,

Atque tuum, Labiene miser, legere sepulcrum:

"Frigida marmoreo Labieni membra colosso

150

Condita sub isto. Sed nobilis umbra, Tonantis

Celsa quidem repetens, vadit, spernata maligni

Prelia iam mundi religitque serena polorum".

Tum quoque Ventidius, motus pietatis amore,

Laudavit quicunque fuit rectumque vocavit.

155

Hinc ait: "Infelix, que te, Labiene, coegit

Arma per adversum dementia carpere Romam

Et patrios turbare Lares? Miserande, sub Artho

Arsacidis quid pacta dabas? Quam celsus et auctor

Maximus astares, nunquam si federa Parthi

160

Tentasses infecta dolis! Nunc hospes ad oras

Tristis Hyperboreas, patria privatus et urna

Membra tegis Latioque cares, nec funera plangunt

Italides de more nurus resonante teatro".

O utinam tali Crassis victore ruinas

165

Donasset Fortuna pio! Nam mille per atras

Non mortes servatus eras auroque calenti

Guctura, meste senex, nunquam, miserande, dedisses.

Inclite Ventidi, decus o mirabile mundo

Hac pietate, vale. Macedum tu quippe tiranno,

170

Scipiade collatus eris famamque per orbem

Invenies, moriture minus, si sacra sororum

Aonidum quid turba potest; nostroque labore

Semper apud gentes sacro celebrabere cantu".

Hinc autem in gelidas festinant agmine Charras

175

Tendere prevalido Romanaque signa per auras,

Pacatis de more deis, duxere caterve.

Castra levant passim, linquunt altaria fumo

Vsta recedentes piceo campumque rigentem

Cedibus, et multa fluvium cum strage vadosum

180

Pretereunt alacresque ruunt, collesque viasque

Esuperant; nemora alta legunt lateque fragores

Dant silve ramis, cupiunt per lustra ruinam;

Murmurat omnis ager, resplendent arma coruscis

Lampadibus; coni radiant in vertice pennis.

185

Alpibus haud aliter cano vel culmine Pindi,

Postquam frigoribus glacies concreta nivosis

Horruit et Boree furiosi flatibus algens

Splenduit adversi ferientibus ethera Phebi

Luminibus, clarente die sine nubibus, astris

190

Ethereisque simul passim pallentibus ortu.

Perfidus interea Frachates agmina contra

Senserat Ausonie sevo ventare furore

Et fera successu Mavortis in equora Tauni

Omnia confuso velle instravisse tumultu:

195

Tantos sors animos, tantas victoria vires

Tradiderat turmis bello Latialibus olim.

Protinus, e campis acies tum Marte fugatas

Efferus instaurans et Parthica rura coercens,

Rursus bella parat, rursus concurrere Parthos

200

Provocat. Ergo vocans sevos in prelia Dacos,

Sauromathas Medosque movet cum gente Gelona,

Excitat Hermionos et qui, cogente Ripheo

Frigore, non horrent undis iactare lacertos

Fluminis hiberni, tantum natura locorum

205

Dat gaudere viros gelido se mergere fonti.

Ergo ubi crudeli gentes venere tiranno,

Ingenti stipante manu validisque catervis

Vndique commotis, prono cum pectore Marti,

Sic ferus Arsacides medium prorupit in agmen:

210

"Nobilis Arthoi miles discriminis ultor,

Pauca quidem dicenda michi; bellumque vocanti

Non opus est longis hortari vocibus ire

Precipitem pugne. Video, concurritis ultro,

Vltro, viri, venistis enim. Si nostra reservant

215

Numina nos bellis, rigidum constringite ferrum

Et patrie pugnate, precor. Nichil ipse requiro,

Vobis cunta dabo. Decus admirabile Martis

Queritur et tantum nomen post prelia sacrum.

Nec quia magnanimus Pacorus sub strage nefanda

220

Succubuit quondam, tardate ruisse per hostes,

Deprecor, adversos. Voluit Fortuna profecto,

Hanc voluit Fortuna, viri, conducere laudem

His equidem turmis; servat sua prospera nulli;

Gentibus Hesperie potuit - quid prisca retracto?

225

Scitis enim - Capro miseras inferre ruinas,

Cedibus et Latiis fluvios augere fluentes.

En aderit miles seva mercede vocatus

Arthoos populare Lares, ferroque nocenti

Omnia versurus. Patiemur sacra deorum

230

Numina divelli Latiosque referre rapinas

Partibus Ausonie? Non an fera iussa tot annis

Ducemus miserumque iugum? Servabimur heune

Vltima preda, viri? Non non certare licebit?

Ibimus Italie populo ludibria gentis?

235

Heu potius, pater alme deum, da fulmine vitam

Hanc, precor, oppetere, aut medio discrimine Martis

Infandam sensisse necem. Germania, promptum

Accipe iam bellum; claris modo viribus, audax

Turba, tene ferrum; mecum, cum bellica clangent

240

Signa, venite simul, per queque nefasta vagetur

Ensis et arma, precor. Video successibus ingens

Augurium venisse palam. Fortuna suberrat

Castris quippe meis. Mora nulla. Ruamus et ultro

Bella, viri, revocemus" ait "sortemque lacertis

245

In mediis tentemus agris". Sic perfidus orans

Finierat, turmis late plaudentibus omne

Consilium, faustumque vocant omenque piumque.

Ergo catervatim retrahens sua castra, sub arva

Provolat armatus, qua festinare Quirites

250

Senserat in Charras. Montis sublime cacumen

Occupat, unde valet totis prodire maniplis

Et pugnam tentare manu, rursusque reverti.

Providet hinc sevus - quis barbara corda venenis

Ignorat confecta malis? - convalle sub atra

255

Audaces latitare viros, qui terga retrorsum

Cedant Ausoniis exorsaque prima feroces

Invadant Martis, tollantque in prelia ferrum.

Tum quoque prelatum triplici legione potenti

Eligit Amantrum, claro qui sanguine cretus

260

Principe Dacorum veniensque in bella tremendus

Auxerat ingenti Frachatis milite castra;

Admonet et tali rex impius ordine Dacum:

"O genus, a prisca qui ducis origine Pleuri,

Et patrium sublime decus pugnaque superbum,

265

His munitus equis retine confinia vallis,

Qua Latio via prona duci, retineque ferarum

Lustra sub ilicibus densis; anfractibus adde

Prevalidam gentem, quo, cum fera turba subintret

Acclivumque petat festinans scandere montem,

270

Retro Martis agas omni cum fronte furorem;

Angustamque viam, producto milite, calca,

Viribus et magnis sevum compone tumultum.

Nec libeat captare fugam castrisque redire.

Nos autem celso, passim stipantibus armis,

275

Turbine precipiti subito de monte ruemus,

Pectora collato feriemus et impia ferro".

Hec novus infandus ductor referebat ad acrem

Marte virum seriemque docet, bellumque ministrat.

Sic, ubi Gradivus tulerit mandata parentis

280

Tracia terribilis paulum vasurus ad astra

Linquere rura, monet pugnam servare sororem:

"Hinc fers insidias; illinc, germana, subibis;

Hac furiosa dabis toto procurrere cornu

Confringesque acies rubeo, Bellona, flagello;

285

Illac innumeras coges accumbere clades".

Dux ferus Hesperie superarat milite fauces

Montis Hyperborei cupienti bella nivales

Arthoumque capescit iter, rursusque per hostes

Appetit armatam Latiam conducere gentem

290

Fortunamque feris tentare tumultibus omnem,

Intentus totum fastis annalibus orbem

Iungere Romanis: animos victoria tantos

Tradidit et letum tum sumpsit cedibus omen.

Ante alios turmam ducens Ventidius acrem

295

Ibat magnanimus, qui, postquam fluminis undam

Attigit et nusquam vidit consurgere pontem,

Herentes transire vadum fluviumque tumentem

Alloquitur: "Vanos fluctus quid gurgitis, o gens,

Horrescis metuisque nichil? Non quippe procellas

300

Equoris Egei, Siculum latrare Pelorum

Et Sirtes spectamus;" ait "nil ista profecto

Vnda retardabit, refluet concreta pruinis

Hibernoque gelu torpet. Vestigia nostrum

Sumite post tergum, vanum removete timorem".

305

Dixit; cornipedem validum calcaribus urgens

In rapidas se mergit aquas, frustraque retentus

Audet adire ferox, fluctu volvente molares.

Vix medium superarat iter, cum flumen inundans

Iam cogit fluitare gradus; interritus ille

310

Calcat equum sociosque vocat: "Celerate, Quirites,

Quid formidatis?" Potuit nil atra vorago,

Nil tumide nocuere mine. Fundebat in auras

Nempe leves voces. Alio nam margine posti

Expavere viri casus annantis amici

315

Et pariter cohibere viam, Superosque precantur.

Cum tenus alterius cessisset gurgite ripe,

Invenit exingens ibi conflictare profundum.

Tum sonipes portatur aquis; super ille coherens:

"Quo, vesane, ruis? Carpis quo limite gressum?"

320

Dixit, et undantes omnes aspergine frenos

Contrahit et, multo demum luctamine pergens,

Extitit adverse fortissimus aggere rupis.

Non tamen Antonius rapidi se fluctibus amnis

Credere maluerit, subita sed mole recisum

325

Instaurare parat pontem. Iubet illico tolli

Lucorum truncos longevaque robora texi.

Paretur. Truncant ornos pinusque sub altis

Montibus equoreas, platanum. Cadit atra cupressus

Funereis magis acta rogis, procumbit opaca

330

Ilix, immensum tribuit percussa fragorem

Quercus, et in nudis ulmus se culcat arenis.

Post validum raptim certant intexere pontem

His rudibus truncis. Longo munimine surgit

Machina structa trabum; refluo natat amne per undas

335

Invehiturque super validis consuta catenis,

Et Latios transvectat equos. Ast impius heros,

Vt videt implicitos fluvium tranare vadosum

Ausonios partimque alio de margine latos,

Proruit ex alto confestim culmine montis.

340

Per loca tecta vie, per devia lustra suberrans,

Litoribus se duxit aque; validisque catervis

Prelia seva gerens Latios haud ista timentes

Efferus insultat. Complet clamoribus omne

Barbara turba nemus pariterque, per plana recursans,

345

Incautos variis prosternit cedibus hostes.

Tum quoque, prospectans inopina venire tumultu

Agmina terribili, Ventidius illicet ultra,

Quos dederat fluvium penitus superasse protervum

Pons novus, astringit reparatque furoribus iras

350

Magnanimus Martemque trucem, pugnamque cruentam.

Cominus ecce videt Latias insultibus alas

Acribus Euminion volventem maximus heros;

Contra hunc continuo proclivo robore trunci

Spumantem propulsat equum, prolongat habenas

355

Tempestate ruens, omnique furore citatus

Corripit et pectus, rupto pulmone calenti,

Dividit et fusis fedavit gramina campi

Visceribus rubeisque nove cum cedibus herbe

Immaduere viri. Post per transversa ruentem

360

Immaduere viri. Post per transversa ruentem

Prelia Laurimenon spectat fortissimus auctor,

Otrisioque fisus equo per bella feroci,

Vndique Romanos crudeli Marte fugabat:

"Nec tu cum vastis" dixit "iam viribus audax

365

Evades, scelerate michi; sternere lacertis

His equidem;" fulvumque simul presustulit ensem

Et rigido campis mandavit vulnere collum.

Truncus et informis pendebat crine repexo

Infelicis equi. Post, agmina queque pererrans,

370

Innumeras mortes omni terrore resumit.

Nec tum crudelis segni torpore tirannus

Incursabat agris Arthoo milite latis,

Sed ferus hortator cogit per mille phalanges

Rumpere barbaricas sevi discrimina belli.

375

Tum pater Antonius, subitum concurrere casum

Aspiciens, alia promotus parte profundi

Fluminis, impatiens summo stridore, tonabat

Implebatque viris pontem: "Celerate, Quirites;

Cernite magnanimum Ventidia sorte labare

380

Infausta; properate, viri;" pulsatque retrorsum,

Infrendetque viam non posse capessere pronam

Trans amnem cedemque feram manante cruore

Intractare ferox. Vndas modo culpat iniquas,

Nunc damnat fluctus tanta cum mole tumentes.

385

Sic quoque prevalidus hirsuta fronte molosus

Estuat, adverse postquam videt aggere ripe

In pecudes sevire lupos atrumque cruorem

Fundere villosos, tristi custode remoto.

Tum ferus ethereas allidens dentibus auras

390

Ambiguus stetit anne ruat, se mergat in undas,

An possit miseri damnum sufferre magistri.

Tandem terribilis, valido de corde fugato

Ecce metu, se portat aquis audaxque natare

It vagus, et superat vesano robore fluctus,

395

Ductor ut Hesperius, qui, cum staurare tumultum

Vidit et Arthoos ex omni monte venire,

Agmina tota movens rapidis se compulit undis

Et, tractus rumpens volvente voragine sevi

Gurgitis, infuso tranavit milite tandem.

400

Heu quot certantes ultra transire Quiritum

Se mersere vadis! Quorum de gente Camilla

Vnus erat Lepidus, socios precedere gaudens,

Qui miser armatus vasit cum gurgite ponto.

Ast ubi traiectum Latialis militis agmen

405

Extitit et patulo potuit discurrere campo,

Infandas movere neces omnemque cruentant

Ense viam, Martemque vocant, Martemque fatiscunt.

Involvunt acies, cuneos qui sorte vagantur

Sanguinea stravere retro; Parthosque fugaces

410

Insequitur Romanus eques ductorque tremendus

Cogit anelantes, infert post pectora mortes.

Impius ast, fugiens astu per plana per agros,

Miles in hostiles, veluti cum grandine nubem

Tela iacit post terga ferox Latiosque trucidans

415

Ad montem festinat iter, silvasque propinquas

Occupat, et sese tutatur culmine montis,

Dum latitans silvis exercitus agmine rapto,

Per transversa means vicinaque rura, fugatis

Hesperios validis invadit viribus hostes.

420

Barbara tum rediens primo depulsa caterva

Congestant acies, omni conamine contra

Irruerint atque arma rotant. It missile tortum

Ethera per liquidum, revolant truncique trabesque,

Ensis et afflantes tum lancea dividit Haustros.

425

Hic cadit, ille labat, ruit iste, resurgit et alter.

Quis casus hominum referat, quis fata virorum,

Quis varias cedes alternaque vulnera fuso

Sanguine, stridores totum per inane levatos

Et gemitus sonitumque trucem, letique tenebras?

430

Tum, velut Haustralis rabies effrena leonis,

Ventidius rumpens extrema per equora campi,

Qua se marginibus fluvii conterminat ingens

Silva, ruit, seva revocatus cede iacentum.

Hunc videt Arthous ductor sceleratus ad arma

435

Precipitem parvaque manu comitante superbum.

Asper et insanus, valida stipante caterva,

Cursat in Hesperium: "Vires revocate potentes,

Gens preclara, precor; modo vertite strage nefandum

Campis Ausonium, qui tanta cadavera Parthum

440

Discutit et ferri nunquam satiatur amore,

Orbator Charre, populator militis huius".

Concurrit funesta manus, Ventidia tantum

Vndique circundans dextra levaque fatigat

Mugitumque levat; totis concurrit habenis

445

Turba nocens facinusque gerit, bellumque cruentat.

Ille autem impavidus furiosa mole ruentum

Agmen agit rapidum, Frachatem novit in armis

Elatum sevumque truci cum crimine sontem:

"Degener, en audes in castra venire Quiritum

450

Sparsus ab infanda fratrum male cede peremptum?

Inquit "At ultores germane stragis imago

Iam vocat, Ausoniam. Patris miserabilis umbra

It nato conquesta suo, Superosque Chaosque

Exposcit tibi, seve, dari tormenta maligne".

455

Dixit, et inde ferum tollens per prelia ferrum

Inter utranque ruit furioso turbine gentem.

Multa sub undantes diffuso sanguine silvas

Corpora diiectans ruptis cervicibus audax,

Evolat armipotens super arva rigentia tabo.

460

Missus ab Antonio levo pre limine Gallus

Afforon interea medii confinia montis

Occupat, ingenti peditum sociante caterva.

Cum tuba conclanxit subito signumque redire

Tradidit, indomitus, stipata gente, per omnem

465

Proruit ecce iugum, nemus atterit undique cursans

Desuper astrictis feriens mucronibus angit

Illicet Arthoos omni feritate profanos.

Omnibus hic turmis sevum bellatur et omne

Estuat hic ferrum. Cunte sonuere canoro

470

Ere tube lituique fremunt, aurasque secabant.

Demum non tantis insultibus ecce scelestis

Barbara turba valens contra certare Quirites,

Corripuit de more fugam, nec tela retrorsum

Vlterius fudisse vacat; captare salutem

475

Degeneres hortantur equos et castra fugaces

Deseruere viri. Sequitur post terga cruentus

Miles at Hesperius, passim super arva maniplis

Diffusis Romanus agit Parthosque sub ense

Proterit immiti, silvas collesque gelatos

480

Collustrat, dum Partha fugit gens impia campis,

Invia queque legens recto sine tramite luci.

Frangitur omne nemus, silve stridere fragore.

Ast ubi per totum Latiis victoria campum

Extitit, Arthois nullumque remansit in oris

485

Certandum validis bellum crudele lacertis,

Impatiens Martis sevum languere furorem

Inclitus Antonium Ventidius occupat ore:

"Hesperie ductor gentis fortissime, quenam

Hec mora? Consilium quod per victricia carpis

490

Arma, calent turme postquam successibus omnes

Et nobis ferro leti rediere triumphi?

Ipse ego prorepto laudo iam milite, rector,

In Sirios penetrare sinus Asiamque rebellem

Viribus impetere, amissum pervincere regnum,

495

Dum segnes animi, gelido torpore subacti,

Auditam quondam Pacori timuere ruinam

Et nunc indecorem passim per rura fugatum

Parthica Frachatem, nullas staurare potentem

Iam vires bello, patriis qui pulsus ab oris

500

Degener abscurrit peregrini devia mundi".

Ille sub hec contra: "Dudum mea cura profecto

Vnica, militie virtus clarissima sacre,

Volvebat, memori pertractans omnia motu,

Postquam Fata deum, splendor pulcerrime belli,

505

Ausonie miserere fuit, pia vota vagantis

Vndique si Crassi numen tetigere benignum,

Iam sedet Arthoum devictum linquere mundum

Phebeosque videre sinus, gentemque nefandam

Hac bellare manu, periuram vertere passim

510

Barbariem, totum Latiis annalibus orbem

Iungere. Perpetuis flagrantem solibus una

Ibimus adversum Rome prosternere mundum,

Ibimus audaces quo quo, Fortuna, iubebis.

An, quia Germanis miles depulsus ab arvis

515

Fugit ad Assirios, tardabimur ire per omnem

Bellorum casum? Quid, si certamine crudo

Obvia fit pubes, tantum commercia rerum

Ducere que didicit, mirra nardoque Sabea

Stricta comas? Sevus cum Martius undique fervor

520

Arserit, imbellis nos hec tardabit ad arma?

Istane iam sonitum poterit sufferre tubarum?

Istane terribiles audebit adire tumultus,

Cedibus horrendis cum prata cruore madescent?

Non ea cura loci. Non ausa venire profecto

525

Turba sub horrentem pugnam, cum bellica clangent

Cornua Mavortis, terrebitur ere sonanti.

Sed tu dum Sirios et Medica rura subibis

Et Dacos variis convolves cladibus omnes

Caldeumque solum - prestat sententia talis -,

530

Ipse ego Dardanias penetrabo fortibus oras

Armorum turmis, et, prelia cruda retractans,

Fascibus Ausonie sevo certamine Teucros

Astringam, Latio regem vesana minantem

Invadam penitus, magnis equabo ruinis

535

- tantum tu spira ceptis felicibus, alma -

Regia marmoreis circundata tecta columnis.

Sed tamen Hesperios bellorum turbine cesos

Ante cremare licet, supremis funera bustis

Condere, Ventidi, cineres et, Roma, tuorum,

540

Qui quoque bellantes patrie, dum vincere certant,

Fuderunt animam pulcra cum morte serenam".

Hec libuit cuntis clari sententia tandem

Ductori Latii; plausumque tulere sub auras

Gentes Italie fremituque sonoque vagantes

545

Arripuere gradum, rorantia prata nemusque

Cedibus effusis nullo discrimine calcant,

Dum satagunt atris Romana cadavera flamis

Tradere funereis. Partim per opaca vetustum

Devia lucorum quercus cesura trabesque

550

Festinabat iter - casum percussa cupressus

Senserat et liquidis ulmus dilecta racemis

Ilicibus truncavit humo -; partimque per agros

Ausonio de more piras struxere, levatis

Cespitibus cumulo. Gestant altaribus atras

555

Nempe faces vigilantque focos ardere, feruntque

Vndique deformes crudeli vulnere truncos

Hesperie gentis, correptaque corpora ferro

Invectant humeris, ignique cremanda reponunt.

Hic lavat inventum puro cum gurgite fratrem,

560

Ignibus atque locat, patris fert ille perempti

Ora sub audacis fedata furore ruine.

Hinc equidem cuntis communis conditur ara

Colle sub exiguo lapidosa fronte tumenti,

Quam cumulant late per prata per arva repertis

565

Corporibus Gallis, que non pia cura propinqui

Vexit et indulgens dederat crepitare favillis;

Atque Italum genus omne ferunt. Tum nobilis heros

His, super existens, persolvit vocibus ora:

"Vmbre conspicue claro sub Marte profuse,

570

Vmbre perpetuo celebrande carmine vatum,

Quas dedit Arthois virtus clarissima campis

Oppetere ingentes, dum fortia gesta virorum

Ducitis audaces, dum libertate Latina

Sanguineum movistis iter per bella potentes,

575

Sumite funereum revolutis ossibus ignem,

Officium spectate pium, date cursibus omen

Gente sub Assiria Frigioque sub hoste secundum,

Si vos etherea ducit regione polorum

Secula terrarum victura per omnia virtus

580

Expertes Herebi tristis mundique silentis".

Talibus orabat, gelido cum vertice montis

Adventare vident ferientem questibus auras,

Heu, turbam veterum miseranda sorte parentum.

Que simul ante ducem venit, funesta per armos

585

Feda canicie respersaque pulvere tetro,

Incipit Altanus longeve etatis et orbus

Natis, heu, geminis misero sub Marte peremptis:

"Si quid in humano pietatis habetur amore,

Numina siqua pium cernunt, o maxime gentis

590

Hesperie ductor, Latio clementia mundo

Si manet illa prior, posco, miserere ruine,

Heu miserere, precor. Veniam concede subactis

Gentibus Arthois, ultra neu tende furorem,

Deprecor, armorum, stratos per rura per agros

595

Daque rogis tribuisse viros. Sit tanta tenenti

Arma duci pietas. Scimus peccasse, fatemur,

Etsi forte velis victis constringere ferrum

Et genus hoc totum penitus delere sub armis,

Qua cadit in fluctus frigenti gurgite salsos

600

Rhenus et Assirios, qua terminat unda, Cayster:

Nos primum curis miseros absolve, precamur.

Fas erit, ista tibi si stat sententia menti.

Omnia victori concedunt numina ferre;

Et tolerare mali quicquid Fortuna iubebit

605

Nos decet et Fatis animum summittere divum".

Dixit et illacrimans flexit sua lumina terre.

Tum satus Ausonio generosus sanguine ductor

Atque pius pietate sacra, sic, ora dehiscens,

Attulit: "Heu mesti natorum funere patres,

610

Non sumus Hircanis geniti sub collibus olim

Nec gerimus nostro crudas in pectore cautes;

Venimus humana dudum de gente profecti.

Nos nostrum Fortuna tulit, voluere deorum

Numina Germanis Latios venisse sub oris.

615

Ergo, quid Arsacide nos infelicibus armis

Invasere truces? Tantis concursibus ire

Quid bellum duxere ferum? Vidistis et ipsi.

Ite, date alternis nunc ignibus omnia fusa

Corpora vestrorum, cineres mandate sepulcro.

620

Non ego Thebana venio de gente tirannus,

Crudelem Trace non me produxit alumnum,

Efferus aut Libie quondam nutritus arenis,

Vt functos bello, teneam cum sorte triumphum,

Invideam stridere rogis flamisque supremis".

625

Protinus errantes per devia lustra per agros

Ibant Arthoi defletaque membra iacentum

Certatim studiis querunt, omnemque peragrant

Turba viam. Venere nurus, venere marite;

Mater et infelix, implens clamore ferarum

630

Omne cubile, ruit; senibus miscentur ephebi.

Hec gemit, hec flavo lacero cum crine vagatur,

Ora virum volvens, fratrem dum querit amatum,

Membra aliena rotat coniunx conquestibus atris.

Itque parens miseranda nimis, per prata feruntur

635

Agmina plangentum. Referunt prebentque maritos

He flammis, alieque piram struxere facesque

Invectant studio, condunt de more feretrum,

Thuraque respergunt igni, totumque vaporant

Corpus humo functum. Lustrat clarentibus undis

640

Hic miser inventum genitor tum funus amati,

Heu, nimium nati; soror hec laniata capillos

Vulnera cum lacrimis undat, fratremque peremptum

Dulcibus astringit quotiens amplexibus: "O mi,

Cui, germane, neci, mitis, succumbis acerbe?

645

Quis tua crudeli percussit pectora ferro?"

Heria tum genitrix, miserum conquesta Trifatum

Pectora traiectum vultusque miserrima fedos

Humana plagis hominum caruisse figura,

Labitur amplectens functum per plana cadaver;

650

Sed, dum se comites certant attollere fusam,

Heu, tristem cernunt animam spirasse per Euros.

Deserit interea stipato milite ductor

Antonius campum deflectaque funera Parthum,

In Teucrosque movebat iter, mundumque rebellem

655

It versurus enim, Pharias visurus et undas.

Sed non Dardanide Latium spectare furorem

Ausi; Germanos postquam videre subactos

Et Rome cessisse deos, ipsumque venire

Audivere ducem tanta cum strage superbum,

660

Fortunam voluere sequi casumque malorum

Vertere consilio, pacem sibi querere mundi.

Vnus in Ausoniam fisus prorumpere gentem,

Arthabanus erat, veteris qui federa patris

O tibi, Pompei, quondam sacrata potenti

665

Commemorans, prisci servat vestigia regis.

Hunc tamen ut valido vicit certamine ductor

Militis Ausonie, spoliis, proh, dives iniquis,

Tigranis sortisque sue successibus audax,

Protinus elatam direxit sidera mentem

670

Egiptique parat male visere regna nocentis.

Ergo iam Frigiam solum terrore subactam

Agmine festino linquens, vicinia calcat

Pascua, dum Macedum prospexerit alta tiranni

Menia marmoreis passim vallata columnis,

675

Turribus ethereis, et magna palacia regum.

Improbe, quo properas, quo te dementia ducit?

Heu, miser Antoni, Romam cognosce vocantem!

Heu, tibi bellorum valido certamine partos

Polluis imprudens Pharia tellure triumphos,

680

Delphica iam memori revocas oracula menti!

Quid tibi Tymbreus specta predixit Apollo?