Argumentum

Franciscus pecuniam execratur et proicit. Furit enim pater, cui pecuniam reddit aedituus. Latenti Francisco sese offerunt Voluptas et Virtus. Haec illum sibi totum vindicat, Voluptate procul expulsa. Parant convivium iuvenes Francisco familiars quem maxime desiderant. Eius laudes unus interim decantat. Accedit tandem Franciscus quem socii iam sui dissimilem admirantur. Aedes paternas ipse repetens a patre male excipitur, cui exheredationem minatur pater, sed bonis lubens ac sponte cedit Franciscus coram Episcopo nudus omnino remanens atque hac sententia, cedro digna paternum percellit animum:"Hactenus vocavi te patrem in terris, posthac autem secure dicam: Pater noster qui es caelis, apud quem thesaurum reposui et omnem spei fiduciam collocavi:"

At puer auditis divinis ordine rebus

Protinus infelix aurum execratur, et ultro

Incusat sese fatumque pigetque rapinae,

Irataque manu excutiens inamabile pondus:

5

"I procul aes-inquit- procul i modo noxia pestis!

Nulla tui spes, nullus amor, fiducia nulla

Me tenuit! Solum pia, sed male nota fefellit

Vtilitas animum; nostras sermone relata

Ambiguo dum vox oracli perculit aures.

10

Nunc malus errror abest, veri nunc reddita lux est.

Nunc, sene fatidico nobis ventura canente

Omina, discussa rerum caligine, sortes

Caelestes clarae et iussa intemerata patescunt:"

His sese increpitans culpat, sic turbidus aurum

15

Devovet. Interea genitor de more recludens

Claustra vigil thalami penetraliaqua abdita caeca

Aera recognoscit. Nimirum haec sueverat aegrum

Moerorem curam atque animum mulcere senilem.

Vt vero emotos vectes, laxa ora patensque

20

Exhaustumque arcae fundum conspexit inanis,

Diriguit primo atque omnis vigor ossa relinquit,

Membra calor vocisque sonus defecit hiantem.

At postquam exarsit dolor excivitque furorem,

Haud mora, continuo vires micuere per artus,

25

Quantas non animus capiat senis. Ergo ubi vestem

Direptam ex humeris manibus scidit altius atras

Clamorem ad nubes et caeli sidera tollens

Excitat obturbatque domum, ceu limine ab imo

Suppositus laxis crepitet Vulcanus habenis

30

Iamque aulam complexa rapax flamma alta pererret

Culmina tectorum et densis petat astra favillis.

Hic animi dolor et furiata insania mentis

Consedere parum. Credas solaminis aegro

Corde subesse locum. Poterat quin ille videri

35

Iam tum homo, iam genitor rabidam iam tigrin ab ipso

Deturbasse animo et saevum excussisse leonem,

Detorquet vacuam rursus cum lumen ad arcam

Spemque metumque inter trepidus bis terque relata

Scrutatur sua damna manu. Ast ubi clara patescunt

40

Furta neque elusa est acies, Franciscus oberrat

Continuo ante oculos, sceleris mox creditur unus

Ipse auctor, poenisque unus datur, unius atro

Sanguine placanda est ardens patris ira furentis.

Ergo omnis recalet furor, ingeminatus ad auras

45

It stridor senis. Huc amens modo volvitur illuc

Corpore praecipiti. Trepidas modo caecos in altos

Arietat, implicitusque gravi cum pondere sese

Sternit humi et canos deturpat pulvere crines.

Tecta sonant luctu et magnae stridoribus aedes

50

Assultant crebris. Nati famulumque fidelis

Continuo accurrit coetus, sed prima furore

Insueto concussa animum moestissima coniunx,

Scitatura mali causam, atque ut conscia rerum

Auxilio iuvet et luctus compescat amaros.

55

Ille amens animi et natorum oblitus amorem,

Oblitusque piae consortia coniugis. Arcae

Tantum ore incumbit prono, atque immugit apertae

Amplexuque fovet lacrymisque irrorat obortis,

Stant nati circum attoniti, stat sedula coniunx

60

Affusumque virum nunc tristis talibus ulnis

Vt valet attollit. Nunc consolantia dicit

Verba. Decent animos non haec lamenta virorum,

Saepe monet:"Saepe, o sancto, precor, illa, pudori

Parce-ait- et nostri generis decus oro tuere:"

65

Non magis aure senex solantia dicta capessit,

Quam pelagi rapidis Aquilonibus ira tumescens

Audiat excussa nautas de puppe precantes.

Perstat in incepto, nec pectore secius atros

Effundit gemitus, nec diris lingua profanis

70

Abstinet, infaustum Francisci devovet ortum

Praedonis, dira incestant convicia divos.

At postquam insano gemitu, lacrymisque profusis

Et clamore nefas ulcisci futile visum est,

Vertitur immitis mox ad scelus ille cruentum,

75

Iamque ardens ira poenas cum sanguine poscit,

Iam nati infandum versat sub pectore lethum,

Continuoque domum effert se limine ab alto,

Itaque amens, certae nec lux rationis eunti

Vlla animo, nec sentit iter nec currere sese

80

Agnoscit. Mentis furor atque insania caecum

Perque urbis fora praecipitant perque acta viarum:

"Raptor, io-conclamat- io, quis te mihi raptor?

Quis te nate mihi reddat? Nate impie, qua te

Deprendam regione? Aut te mihi quo malus error

85

Pradonem abducit? Quae nunc antra improba celant?

Reddite eum Superi, vel vos mihi reddite Manes".

Hos quaestus, haec vociferans iactabat, et una

Certum iter ad templum secat. Atro in pulvere Erinnys

Ostendit signata recens vestigia nati.

90

Vt leo prospexit cum forte e rupe iuvencum

Imbellem nec dum lunata fronte minacem

Saevit in absentem praedam siccosque molares

Exercens sub fauce, atram consumit inani

Ore famem, saevum discerpti sanguine donec

95

Perfundat vituli toto cum pectore rictum;

Sic rabie stimulante senex se concitat ardens.

Hunc sacer adverso custos e limine templi

Vt primum aspexit rapidum devolvere cursum

Amentemque animi agnovit dirumque frementem

100

Continuo secum:" Non hic solamine parvo

Est opus. Ira gravis senis, implacabile pectus.

Heu! Puer immanis discrimina tanta furoris

Nunc Francisce cave. Patri tu ne obvius aude

Ire modo. Nunc fulmineo sub pectore nullam

105

Aut pacem aut veniam fas est sperare paternam:"

Tantum effatus et extemplo sese obtulit audax

Ardenti et placido prior occupat ore furentem,

Hisque atros dictis irarum comprimit aestus:

"Huc dudum generose senex tuus affuit ultro

110

Aere gravis natus, mihique heus prior ilicet -inquit-

Quin tu semiruti latera accumbentia templi

Erigis? En agedum tibi opem damus (ac simul ingens

Detegit argentique aurique onus) accipe, meque

Hospitio sine paulisper tecum hoc pater uti.

115

Neu tu rere manus has segnes, neve lacertos

Imbelles neve hos umeros horrere labores.

Sunt virides anni roburque in corpore firmum,

Sunt animi atque animis sua fert fiducia vires.

Ergo adero et manibus conamina tanta iuvabo:"

120

Sic puer institerat dictis, dehinc obtulit aurum.

"Contra equidem abstinui vel tactu; multa sed illum

Praemonui, multa edocui, multa insuper acri

Praecinui, seris olim observanda diebus.

Ille autem non segnis opum contemptor et auri,

125

Protinus abiecit distentum pondere follem

Flavicomo quem servat adhuc, servasset et olim

Angulus ille tibi. Viden, i, cape, solve recense:"

His dictis dolor emotus, pressaeque resident

Atque irae atque minae. Linquit mox aspera praeceps

130

Corda furor, redeunt animi mentisque serenae

Lumina fronsque hilari discussa nube refulget.

Extemplo sic ira canit rabidique quiescunt,

Latratus, offa Cereris, cum forte viator

Providus obiecta rictus implevit hiantes.

135

Interea sese Franciscus limine caeco

Qua vero latitans secreto fornice templi

A tergo sacris aditus de more patebat

Visibus, extulerat patrisque evaserat iram.

Laurus erat iuxta longos servata per annos

140

Sacra, virens divesque comae, multoque vetustae

Culmina quassa aedis complectens tegmine et umbra.

Hic solium tumulumque brevem, non marmore secto,

Arboris aggesto viridi sed caespite trunco

Struxerat idem olim cultor bonus ipse sacerdos.

145

Ergo huc se puer intulerat, viridique sedebat

Subnixus tumulo et vultum demissus honestum

Multa animum exercet, perque has, saepe ire per illas

Ambiguum cogit partes urgetque morantem.

Instant divini senis alta exorsa rudemque

150

Prima cient pueri mentem longoque fatigant

Ordine, longa petunt examina; surrigit ille

Saepe animum et rerum obnixus vestigat opertos

Tantarum eventus indeprensosque labores

Explorat vi multa operum, nec se videt illis

155

Viribus omnino aequalem, fiduciaque omnis

Nutat. In ambiguo est omnis spes, omnia turbat

Infringitque metus, trepidatque in pectore virtus.

Dant animos contra demissa oracula vocis

Caelestis, dant ora senis divina loquentis.

160

Viderat afflatum circumspirantibus aurae

Ignibus aethereae, et desueta voce sonantem

Et scintillantes oculos vultumque notarat.

Qualis moeror habet puerum quem dura magistri

Iussa premunt tetrici coguntque exsolvere lemma

165

Nodosum. Ille animum multa formidine torquet,

Multa sub arcana taciturnus mente volutans,

Sopiti crebro ingenii rude pulsat acumen.

Talibus urgetur curis Franciscus, et una

Spemque metumque inter, nunc hoc, nunc deligit illud

170

Consilium alternatque vias aditusque viarum.

Cum geminae hinc illinc matronae protinus astant,

Atque improviso circumsiluere sedentem.

Obstupuit puer et rubor ilicet ora notavit.

Illae ut perpetuis grave et implacabile bellum

175

Exercent odiis, sibique adversantia semper

Regna tenent. Sic diversis mox utraque donis

Aggressae puerum, blandos hinc inde tumultus

Miscent et vario compellant more vicissim.

Vna prior (quid non praeceps audacia tentat?)

180

Exiguas haec odit opes durosque labores,

Obscenisque choris epulisque addicta profusis

Sarrana sub veste micat, quam circinat album

Maeandro argentum duplici, quamque aurea morsu

Fibula subnectit, currente per ilia cesto.

185

Mollis Achaemenios cervix exhalat odores,

Aspera obit circum quam gemmis aureus orbis

Occupat. "Heus curis quid mentem decoquis aegram

O puer insuetis? Vnde haec modo turbida imago?

Quis novus hic maeror? Quae nox simul improba fronti

190

Incubuitque repens, tristisque advolvitur umbra

En ego (pelle animo curas), modo blanda Voluptas,

Quae soleo, en adsum. Votis age dona ferentem

Certa tuis plenaque manu bona gaudia cerne,

Altricemque tuam, primamque agnosce magistram.

195

Non te acres, duce me, curae saevique labores

Vrgebunt. Rubri non urent fervida Cancri

Sidera, non hiemes Austri gelidosque Triones

Terricrepos non tu caeli patiere fragores,

Sed facili sine nube dies tibi limite current.

200

Otia te expectent iucundae mollia vitae.

Ecquid opes tibi desse queant, iunctissima cum sit

Vni conserto dives mihi copia cornu?

Huic ego prima comes: fors una eademque voluntas

Ambabus, sceptroque pari solioque potimur,

205

Communesque tenemus opes et fundimus ambae.

Tu ne dissimules equidem! Vagitibus auras,

Cum tua vox rupit primis; mox sedula custos

Adsum, ultro ad cunas, simul excubitura per annos

Multum primaevos. Tum vero prodiga, adultos

210

Quae non dona tuli? Quos non, sine more reclusi

Thesauros? An nostra olim cura omnis inanis?

Omnis servitii fusus labor? Irritaque omnis

Gratia? Sed iam nunc moeroris provida causam

Nosco equidem, nosco subitam. Fraus nulla profecto

215

Non te ambit. Nullus non te premit hostis. Age, instat

Nempe inimica mei, et numquam non aspera regni

Quassatrix Virtus! Blandis haec improba dictis

Te ciet. Vt male suasus abis? Vt perfida sectans

Consilia, ingratos vesana concipis annos

220

Mente, avidus dum tu promissa ingentia durae

Oblatosque ambis animo virtutis honores?

Quas tibi non poenas, quae non parat illa sequenti

Supplicia? I, te durum iter, ardua saxa, ruinae,

Te tribuli, spinaeque manent. Te turpis egestas.

225

Te vocat atra fames, iam mille incommoda vitae

Impendent casu te deiectura profundo.

Hac duce, contemptis opibus modo Paulus avitis

Suffugiens coetus hominum, et spelaea ferarum

Esurientem animum vacuas effudit in auras.

230

Tuque, age, nunc, o dic, Antoni quaeso labores

Qua mercede tuos Virtus levat, ire per oras

Ardentes Cancro et saevis Aquilonibus ustas,

Dum te adeo hortatur, crebeique furoribus urget?

Possem alios (vacet interea) tibi mille referre

235

Quorum virtutes caeci dum castra frequentant

Saeva infelices animas elisit egestas,

Sive sub horrificis antris, seu sub Iove nudo.

Talia ni duris quamprimum averteris orsis

Inconsultum animum, servat tibi munera Virtus .

240

Te rogus hic manet, hac nimirum ornaberis urna.

Contra autem, si me quondam tibi sana ferentem

Consilia audieris, non te discriminis ullus

Vrgebit casus. Non importuna quietos

Abrumpet somnos cura, aut turbabit iniquis

245

Excubiis animum. Solem (age pectore tristem

Pelle Deam) modo felices en ordior ultro

Ipsa tibi, ne curva repens turpisque senectus

Ingruat (idque meum est) faxo. Languoris at expers

Omnino adveniet, vegetoque colore nitescens".

250

Hec ore infausto dederat; sic voce profana

Moerenti institerat puero illaudata voluptas,

Cum subito adversis exurgens altera votis

Virtutis nomen divina voce professa est.

Non picturatae mollisque licentia pallae

255

Velat eam, non Eois fulgoribus ardent

Pectora, contortum non collo nexilis aurae

Pendet onus. Capiti super alta aggesta rigescit

Canities, frons hirta subest cui masculus horror.

Incessus vero et divini spiritus oris

260

Monstravere Deam, qualem se comminus ultro

Infert siderei spectanda per atria caeli.

Ergo, ubi caelestem vultum manifesta virago

Extulit, haerentem puerum ac male suada procacis

Dicta voluptatis promissaque munera iam tum

265

Avertentem animo dedignantemque severo,

Leniter incessit dextra, ac sic intulit ore:

"Tene etiam nobis, puer, insidiosa Voluptas

Eripiet? Tene insidiis involvere blandis

Incautum, parat et nostris avertere signis?

270

Invidet illa adeo iam te mihi (nosco) tibique

Immortale decus, simul et venerabile nomen

Aethereumque aditum, et summi tecta aurea caeli.

At non haec! Quondam Patris dum sedibus asto

Siderei penitusque oculis Heroas adactis

275

Aeterna aspicio claros sub mente legoque

Venturorum animo labentia nomina. De te

Praecinui: talem non te longum ire per aevum

Promisi, ostendique aut hoc te nomine finxi;

Sed fore quo nostrum totum pervaderet orbem

280

Nomen, et ignotus vitae iam surgeret usus;

Quique olim attollens desueta insignia, primus

Ductor ab excelsa flaventis rupe Subasi

Mille canens acies hominum, indigo ad arma vocares.

Talin’ ventosis queat ergo immunda Voluptas

285

Promissis mulcere animum? Talem improba fictis

Blanditiis petere audebit? Prius aurea caelo

Sidera diripiet, furtoque abducet ab alto;

Ante polos caeco nitidos miscebit Averno,

Quam te divinis avertat coetibus illa,

290

Enthea quam regni videat dispendia Virtus

Tanta sui. Stant quippe meae praesagia mentis,

Stant immota Deum stabuntque oracula quondam.

Nec turbat casus, nec vis ea dimovet ulla,

Cuncta sed aetherei nutu labentia Patris

295

Provenient facili. Tu vero hic exue mentis

Tristitiam, pelle infestos e corde timores.

Laeta decent, quos laeta fovet mea dextera, qua tu

Auspice nunc (agnosce puer bona gaudia) magnis

Assurgis coeptis, opera ad memoranda vocatus.

300

Quem te (nec sentis) quantis fulgoribus olim

Insignem aspicient homines? Quae fama per orbem

Provehet attolletque astris quae gloria, cum tu

Gentibus innumeris fidus monstrabere doctor,

Nec non aethereo iam tum mortalibus aegris

305

Delapsum caelo, clarum observabere sidus?

Interea blandae patulas des cantibus aures

Sirenis (moneo te nunc bis terque) caveto.

Neu tu vipereis imprudens ora venenis

Imbue. Circaeis, quin heu! Male pocula succis

310

Plena fuge! Insidias tendit, ne crede, Voluptas.

Et quo te captum sinuosa fraude ruina

Devolvat prona, struit illa aperitque barathrum.

Quippe haud irati rutilantia fulmina caeli,

Haud acies structae belli, et furialis Enyo,

315

Officiunt homini magis atque effrena Voluptas.

Scilicet haec pleno fortunatissima cornu

Donat opes magnas, eadem fidissima partis

Servatrix custosque venit. Sed nunc reor ista

Munera dat, cum sceptra rapit, cum diruit urbes,

320

Cum regna evertit, cum dat considere in ignes,

Moenia et aequa solo late fumantia ponit.

Dicite Pergameae vos haec modo funditus arces

Eversae. Sed facta procul iam tum extera sunto.

Vestra per ire iuvat. Magicosne exaudiit illud

325

Roma tuum culmen rerum insuperabile cantus?

Anne Voluptatis sensit lethale venenum?

Nempe recens parvo donec succrescis asylo

Vrbs contenta viris rudibus durisque bubulcis

Regnata, Eoo nec dum Hesperioque sub orbe

330

Formidata, Italis sed tantum cognita vicis,

Vixdum Fidenis, Curibus vixdum aequa severis

Dura Voluptatem spernis sagaeque vocantis

Munera connivens obstructa averteris aure.

At postquam bello clarum dextraque potenti

335

Caelo nomen iit, seseque immiscuit astris

Gloria, divitiis visum est effulgere pulchrum.

Inde animis crevit mox execrabilis auri

Nil non ausa fames. Tum primum spargis amomum

Luxuriata comas, mitraeque imbellis avita

340

Tempora pracingis. Romano e vertice terror

Heu, Gradive, tuus tunc exturbatur et altus

Cristarum procumbit honos, et fulgidus auro

Languet Achemeniis perfusus honoribus horror.

Hoc ergo aere merent, tecum, o generosa Voluptas

345

Tyrones. Hac sede locas, tantisque locatos

Emeritos ornas donis cumulasque triumphis.

Nunc contra flecte huc acies, age respice gentis

Castra meae. Viden ut durus labor urgeat illam?

Instent ut curae? Sed non ut futilis ardor

350

Curarum, nec frustra animos premit. Aspice magnis

Quae decora accedant, quae circum gloria factis

Exurgat, tantos quae molliat aura labores.

Hunc ne ergo te vana meis abducere posse

A castris sperare audes? Hunc fraudibus ambis

355

Subdola et aversum tua sub iuga mittere temptas?

Cur non et stellas summo divellere caelo

Conaris? Maria undisonos dediscere fluctus

Quin tu eadem ventosa iubes? Qui flumina prona

Stare modo et cursum velocem sistere cogis?

360

Exue vafra dolos, ne tu spes concipe tantas!

Ne scelus hoc, ne finge nefas, iuratus honesto

Aere meret sacrae Virtutis, et en ego tantis

Asto potens sacris. Puer hic nunc me duce tentat

Prima rudimenta, et pubentes implicat annos

365

Militiae, addicitque meae et se devovet ultro.

At vero ingressum mecum una haud protinus illum

Molle iter excipiet, sed dura atque aspera primo

Adspectu obiiciam primumque occurret iniquus

Arctus inaccessusque aditus, calcandaque longum est

370

Semita caeca viae multaque ambage reflexa.

Quin illum horrifici Boreae stridentia flabra

Pertendunt Eurique truces nudoque sub axe

Aetheris, illum hiemes madidae canaeque pruinae,

Et gelidis noctes perfundent roribus atrae

375

Ardentisque adeo exurent fulgentia Cancri

Astra, gelu quo tum savo duratus et aestu

Acrior excipiat casus magnisque periclis

Ne dubitet, durisque malis ultro obvius ire.

Haec equidem puero (neque enim mihi fallere mos est)

380

Munera aperta fero. Prius haec exhauriat ille

Et quae nunc longum fata enumerare necessest.

Nec vero effusus labor hic, non irritus ibit.

Immo, ubi defunctus fatalis limite cursus

Debita complerit duratae tempora vitae,

385

Nec iam improviso deprensus in aequore vasto,

Sed laetus, sed abire optans lucemque paratus

Linquere mortalem, terrenos exuet artus.

Continuo ipsa adero, palmamque et digna laborum

Munera pratendens dextra. Tum laurea fesso

390

Serta comas cingent, merito tum laetus honore

Sidereis mecum subvectus ad aethera bigis,

Nec famae nec laudis egens conscendet Olympum.

Illic exuviasque tuas, tuaque arma Voluptas

Constituet tumulo Regi immortale trophaeum

395

Aethereo, Divumque choris permixtus et inter

Bissenos Heroas aget simul ipse triumphos:"

Haec virtus dabat ore. Puer (divina loquentis

Orsa Deae miratus enim) silet, haeret et hiscens

Nil contra, nec voce refert. Audita locabat

400

Tantum animo arcano, et praesentis numine divae

Ardet, inexpletumque cient pia gaudia mentem.

At vero haec ubi cuncta amens petulansque Voluptas

Audiit, impatiens irae fremituque gemiscens

Continuo exclamat:" Nil vos, nil demoror ultra.

405

Vincis-ait- Virtus, o nostris invida regni,

Vincis! Erit tempus, tibi cum nova signa ferentem

Hunc dabitur vehere et late spectare per orbem

Insignem palmis cogentemque agmina castris

Innumera. Eoae venient sub signa cohortes

410

Et Tartessiacis properabit miles ab oris.

Ast ubi vitalis defunctum luminis aura,

Et claris fulgentem astris super astra locaris

Nimirum illius quae iam ventura propago est,

Tunc nostrum attollet lateque insigne per orbem

415

Laeta vehet. Tunc sponte meis iurata maniplis

Adiiciet sese, et leges monitusque paternos

Aspernata mihi captiva inserviet uni:"

Sic laetam pueri sobolem indignata Voluptas

Devovet et vacuas mox victa recedit in aura.

420

At Virtus haerentem animo vultumque pudicum

Deiectum excutiens dextra solatur amicis

Extemplo dictis, et mentem suscitat aegram.

Qualis flamma repens salit, atro sulfure tacta

Scintilla, aut caecam sub noctem qualia scissis

425

Nubibus astra micant. Tales sub fronte serena

Francisci micuere oculi et vis reddita menti.

Illius interea comites de more frequentem

Conventum laeti tecta ad consueta vocarant.

Alta fuit domus arboribusque obducta latebat,

430

Suffugiens populi turbas, penitusque recedens

Moenia ad extrema, et secreta silentia captans;

Quo sive indulgens epulis, seu ludicra plebem

Spectatum admittens pubes stipata coibat.

Ergo instructa domus stabat pictisque renidens

435

In morem aulaeis ostroque accensa superbo

Luminaque alta patent et iam delecta iuventus

Laeta toris aderat positis. Tum rite ministris

Festini expediunt tonsis mantilia villis.

Et plenis Cererem calathis Bacchumque lagenis.

440

Consedere altis iuvenes, atque ordine longo

Discubuere toris; manibus data flumina tentis

Accipiunt. Fervens famulum manus instat, opimis

Et dapibus mensas onerans, et pocula miscens.

Vescitur atque epulis impletur laeta iuventus.

445

Spumantes Baccho dulci crateres inundant.

Et iam rite diem niveus signare lapillus

Cum posset furvum Franciscus subdidit absens.

Quippe omnes (nova res aliasque insueta) quod unus

Laetitiam turbans et tantae gaudia lucis

450

Ille absit pariter demiranturque dolentque.

Omnis in absentem, fertur manus, unius omnes

Nomen amant, unumque omnes, uno ore reposcunt.

Iam vero depulsa fames et factus edendi

Finis erat. Late famuli iussere patentem

455

Esse aulam, fluit undanti mox turba recessu,

Exoriturque repens strepitus, perque atria laetus

Paulatim inserpit rumor, iamque ardua tecta

Vocibus assultant. Poscit tum praesul ab alto

Plectra toro, accirique iubet qui carmine mentes

460

Mulceat insueto. Iuvenum pulcherrimus Idas,

Idas Thosonides. Puero puer unus ab annis

Francisco teneris, magno dilectus amore.

Scilicet e populo quo non ardentius ullum

Pulchrae inhiant oculis, insectanturque puellae;

465

Nec generum matres tam crebra Subasides optant.

Astu it evinctus flaventia tempora lauro.

Hunc puerum sacri Permessi ad flumina raptum

Pectine Calliope cithara donarat Apollo.

Inde toros dulces et vincla iugalia vitans

470

Ludere femineas spes et contemnere amores.

Tantum illi Musae cordi plectrumque canorum

Et citharae. Tantum numeros adiungere nervis

Argutis curae et dulces aptare Camoenas.

His et saepe hominum coetus, his detinet agros

475

Demulcetque animos. Sin vero (is crebrius illum

Raptat amor) pueri labentia murmura vini

Aut nemoris solus frondosa silentia nactus

Forte toro viridi patulave sub arbore sedit

Et fidibus plectrum plectroque aequabile carmen

480

Iunxit. Ad insuetas nemora alta cacumina voces

Deiicit et pronas fluviorum distinet undas.

Non secus Atque Orpheus emollit Ismara cantu.

Ergo ubi consuluit vocales pollice nervos

Molliter increpitans, et consona fila reperta.

485

Sic tandem obloquitur, numeris concordibus orsus.

"Phoebe Pater mea plectra move, date carmina menti

Libethri secreta Deae, praependite castos

Nunc (si quando mihi) totosque recludite fontes.

Quandoquidem nunc Parthenius, quae carmine sacro

490

Sub nigra residens cecinit meus ilice quondam

Dum pulchrae assultant valles scopulique Subasi,

Et cava responsant sacris concentibus antra,

Dicere suadet amor, suadentem attollite amorem.

Illum equidem dum forte vago latus erro per alti,

495

Montis oliviferum gressu procul auribus hausi,

Divinis laetas mulcentem vocibus auras,

Dulciaque erectas flectentem ad carmina fagos.

Hic tacite memor illius vestigia lustro

Dum furtim sic me saepe observasse canentem

500

Comminus aggredior, speculorque e rupe propinqua.

Ille hominum curis iam prorsum exutus et ore

Haud mortale sonans, celesti evolvere cantu,

Vt puer aetherei Regis deductus, ad undas

Aegaeas quondam depulsus vicerit iram

505

Principis immanem Ausoniis, durumque ferendo

Fortiter exilium, rabiem satiarit iniquam,

Tum canit: angusto telluris limite clausus,

Fluctibus aequoreis circumspumantibus, aegram

Duxerit ut vitam, et rerum nil quassus egenam,

510

Vtque idem rex ipse Deum (ne triste leveret

Exilium pueri nullum solamen amati)

Qualis erat cum nubivago levis aurea curru

Orbe triumphato quondam remeavit ad astra

Et patriam intravit nequicquam inglorius aulam,

515

Sese olli obtulerit, manifesta in luce refulgens,

Vtque altam nato compar magnoque parenti

Aethereis mentem succenderit ignibus aura

Secreta ut dederit monstrosaque cernere visa,

Et brevibus quondam solis spectanda notari,

520

Iusserit, innumeris quae dehinc labentibus annis

Posteritas legeret pariterque ignota videret.

Ille autem cantu modo Pathmia saxa replebat

Antra colens, modo littoream Delphinas ad oram

Devius Aetherea mulcendo voce trahebat.

525

Tum sequitur memorans puer exul ut ardua supra

Sidera mente vagans subterque humentia cernens

Nubila, Memmonio spectarit ab orbe ministrum

Surgentem umbratumque humeros extantibus alis

Insignemque notis, supremi qualibus ardet

530

Vera Dei Proles magnumque incendit Olympum.

Parte alia, ut fructos, nempe ac novisse paratos

Terrigenis pelagoque satis generique virenti

Quattuor Aligerum pariter de gente ministros

Viderit, adversisque polos utrosque tenentes,

535

Frontibus ac metas hinc inde Hyperionis ambas;

Vtque hos exurgens contra atque audentius Ales

Signifer increpitans ingenti voce moneret:

"Ah pueri, ne terrigenas, ne laedite Ponti

Monstriferi partus. Plantas servate virentes,

540

Parcite gramineos caules divellere adunco

Vomere. Ne saevo molles decerpite flores

Vngue! Mala foetus ne perdite falce latentes!

Ah pueri iam terrigenas agnoscite cives

Nostros queis dudum transcripta sedilia caeli

545

Aurea servamus; generis quae plurima nostri

Pars dolet amissa, et Diis adversantibus optat!

Quin agite o potius, socium modo frontibus alte

Figite signa, auro nostros redimite sodales

Fulgentesque notas et Regis inurite nomen

550

Pectoribus, quod nos colimus, quod Tartarus horret.

Tempus erit, cum siderei lato agmine regni

Invadent aditum, atque audaci moenia saltu

Ardua conscendent gemmataque tecta subibunt.

Nos contra haud telis arcere parabimus illos,

555

Invidiave truces caelo exturbabimus alto.

Sed placide exceptos dignatosque aethere nostris

Conciliis ultro magno adsciscemus amore:"

Hactenus evolvit sacro meus extera cantu

Parthenius patriam repetens sic voce Subasum

560

Fatidica mulcet venturaque gaudia narrat.

Excute oliviferis cinctum caput, excute ramis

Flave Pater! Iam nimbriferos discinde vapores,

Atque serenatum super ardua tolle cacumen

Astra. Tibi adveniet (patulae sub tegmine quercus,

565

Dum circum in laetos glomerantur Oreades orbes,

Exercentque leves thiasos, procul abditus almam

Ipse Palen dudum modulantem haec carmine vidi,

Et vidi, et pavidis spectabam latus ocellis)

Adveniet (ne vana putes praesagia nostrae

570

Vocis. Amat te sacra Pales super alta Lyaei

Pascua, iamque tuo permutat Maenala luco)

Progenies demissa solo. Iam nostra pararunt

Moenia nascenti cunas, pueroque sagaci

Vana rudimenta et civilis lucra negoti

575

Damnosa obiicient, queis tantum limine primo

Libatis, retro presso velut angue reducet

Continuo ille pedes, vilesque e pectore curas

Deturbans animo graviora inolescere coget.

Pastor erit: saltus olli hinc, aestivaque cordi

580

Pascua erunt, nec parva satis, nec finibus arctis

Contentus, patrioque solo consistere tantum

Non illum millena gregum quondam agmina, nec iam

Successus foetura sinet, tua laeta profecto

Non sat erunt pecori venturo culmina alendo.

585

Huic e vicino prospectans vertice magna

Incrementa gregis Pater imbrifer Apenninus

Prima tibi auxilia expediet, primosque receptus

Ille ovibus pandet sociosque in munere tanto

Picenos secum colles asciscet amoenos.

590

Nec non Tyrrenhi tractus hinc pinguia late

Auxilio ventura tibi iam pascua servant.

Inde Sabinorum vulgo gens aspera saxis

Praerupti caulas mille extruet. Accola mille

Littoris Adriaci, latis quot Daunia campis

595

Saepta paret, nec scire mihi, nec dicere fas est.

Sed quid ego haec modo pauca loquor. Rerum accipe summam,

Quos Oriens, quos deinde cadens Sol aspicit altus,

Quos premit Arctos iners, madido quos concitat Auster

Ore Subasei pascentur montibus agni.

600

Quid vero tu sola nocens Hispania, quidve

Infidos saltus atque illaetabile pandis

Hospitium? Quid in arma furens crudeliter agnis

Innocuis molire necem? Da pascua saltem

Ah, tu Pyrene, da fida aut tu bona Calpe

605

Excipe balantes et tuto in culmine serva

Donec semiferos animis gens impia mores

Exuat et furiis longe monstrisque fugatis

Tartareis sanctum deferre assuescat ad aras

Libamen puras et numina certa vereri.

610

Quid referam quod Roma ingens Scythiaeque nivosis

Formidata iugis tecum pia foedera iunget?

Hinc tu olim arte potens, propriisque salutifer herbis

Multa lue infecti pecoris contagia tolles.

At qui septenos Pastor moderamine colles

615

Compescit sacro iustisque inflectit habenis

Vulnus opem quodcumque tuae praesenserit artis,

Nec tentare manu, non ferro aut urere flammis

Audebit, non iam Tiberinis eluet undis.

Fatidico iuvenis sic tantis ore locutus,

620

Tandem improviso finem dat voce repressa.

Tum simul enervat chelyn illustremque coronam.

Subligat et Phoebo munus suspendit eburnum.

Tollitur extemplo clamor perque ampla volutus

Atria Franciscum ingeminat. Puer eminus alta

625

Viderat e specula venientem. Ergo ocyus omnes:

"Instaurate dapes, sublata reponite-clamant-

Pocula!". Festinant famuli, rursumque iuventus

Lecta ministeriis repetitis ordine sudant.

Primus Thespiades, sed enim laetissimus Idas

630

Dimissas revocat, melioraque carmina poscit.

Interea insignis praeda Franciscus honesta

Ibat ovans, multumque gerens sub corde magistra

Virtutis numen, cui sese hinc inde sodales

Obiiciunt suadentque aedes divortia ad altas.

635

Ille animum incoepto, fixus vestigia nusquam

Torquet, nec mentem vis aut ciet ulla voluptas,

Non thiasi, non laeta trahunt convivia. Dulces

Odit concentus. Sicula de rupe puellae

Semiferae sic Dulichias, dum persona velis

640

Saxa insopitis argutaque littora vitant

Carmine tergemino frusta allexere carinas.

Obstupet insueto iuvenum manus excita casu,

Iamque illum attonito simile pariterque figura

Exutum aspiciunt solita. Iam tum ora coloremque

645

Immutasse vident; mirantur lumina claris

Aequa astris nec non radiis ardentia lucis

Auricomae vultumque novo fulgore micantem.

Mirantur tacitae praeclusa silentia linguae.

Concussi hinc animos horrent, trepidantque paventque

650

Attonitique nova cari super indole amici

Multa inter sese vario sermone volutant.

Monstrum quippe insuetum haud credunt Numinis expers.

Sunt qui (divinae nam vis corda excitat aurae)

Continuo pueri fata adventantia narrrant.

655

Ille viam interea secat alto Numine plenus,

Non iam animum quassus fatis, aut turbine rerum

Ambiguo caecis necquicquam erroribus actus.

Gaudia iam ridens humana et corde quieto

Spemque metumque domant Fortuna calce minantem

660

Securus valida premit increpitatque superbam.

Mens vero excelsa vitio sublimior omni

Arce sedens vulgi curas despectat inanes.

Ergo iter accelerans notas genitoris ad aras

Seu casu seu more puer, iam tum immemor irae

665

Oblitusque senis rabiem tendebat, et ecce

Vt forte e primo tum sese limine agebat,

Obvius huic ille, haud certo sine numine Divum.

Ac prior: "heus -inquit-, quae te fiducia adegit

Has iterum sedes petere, haec invisere tecta

670

Perfide adhuc audes? Sceleris nec territat ultrix

Te pona, acccessus, nec te pudet improbe raptor?

Tune ergo olim heres, multum cui nostra laborat

Dudum canities? Cui saeva incommoda suffert?

Sed piget obsequiis, piget et genuisse nocentem

675

Et genitum tanto simul enutrisse labore.

Semifer horrendo potior mihi Cacus in antro

Crevisset, manibusque meis illectus et ore,

Hyrcana de rupe leo mansuetior isset.

Sed iam equidem faxo, ne tantum impune piaclum

680

Edideris. Te dira fames, te turpis egestas,

Et quae paulatim faciem depascet et artus

Te manet extenuans macies. Terreberis aestu

Et nivibus canis Boreaque Euroque rigesces.

Quppe meis iam frustra opibus spem ponis; ad artes

685

Te miserum ignotas, acresque accedere posthac

Convenit, expertemque domus sortisque paternae

Cedere oportet agris, nec fas sperare regressum.

Quin (hercle) externi potius mihi sanguinis haeres,

Ignotus succedet, opes cui perfide magnas

690

Transcribi spes ipse tuas, elusus inani

Incoepto aspicias; longeque eiectus avito

Limine deplores lamentaque tristia fundas.

Dic agedum, si qua est olim ventura senectus,

Quam reor, ultricem scelerum tibi numina servant,

695

Qualis erit? Nempe innumeris circumdata morbis

Marcida, foeda, gravis, rerum indiga, debilis, orba.

Haec te olim expectant decora; his effulgere signis

Mox dabitur, tantis insignis honoribus ibis:"

Audierat natus convicia saeva parentis,

700

Vtque senex cessit, simul ut vox atra quievit,

Excepit puer et, sedato corde locutus,

Demulcetque animum atque irati pectoris aestus:

"Magne senex claros inter venerate colonos

Rite Subasigenas, non huc (ut rere) profanus

705

Egit amor, non hos cunabula nota, Penates

Sorte peto; sed consilio assuetoque reviso

More domum patriam; non advena pulso, sed olim

Progenies sanguisque tuus, damnosa voluptas

Dum me deliciis auraquae elusit inani.

710

At modo, discussa errorum caligine caeca,

Cum verum agnosco promissaque vana dolosae

Temno voluptatis, iam tum meliora secutus

Consilia, exortemque domus rerumque tuorum

Immunem ire iubes. Esto, haud me haec cura remordet,

715

Sed quis age hic furor est? Animum quae tanta subegit

Ira ut me virtutis iter Divumque vetares

Iussa sequi? Si te quondam mala coepta secutus

Mortalem colui genitorem operisque profani

Saepe quidem auctor eram tua dum mandata facesso;

720

Nunc ergo immenso Divumque hominumque Parenti

Et rerum auctori fallax parere negabo?

Si te lucra iuvant et inexaturabilis ardor

Vrit opum, quas una dies fert atque eadem aufert,

Quae tandem invidia est me nunc optare sereni

725

Divitias caeli solidumque capessere regnum?

Quae me iura vetant, quod fas subducere puppim

Quassatam ventis et tuto condere portu?

Pro Superum Pietas! Aequis haec aethere ab alto

Luminibus spectas? Tuque o simul inclyta Virtus

730

Haeccine prima meis defers modo praemia factis.

His animum attollis, meque ad maiora suburges

Muneribus? Durosque foves sic blanda labore?

Sed quid ego his audax onerem te Diva querelis?

Nullae in te fraudes, non me petis arte dolosa.

735

Et tua regna mihi dudum patuere tuique

Mores et vitae cultus iam notus et usus,

Cum tu saxosos calles sevosque labores

Militiae obiectas, spondes castra aspera bellis.

Sed iam age nunc ad te pater et tua dicta revertor.

740

Non equidem timui nec erat mihi causa timoris

O senior grandaeve tuos invadere caeca

Thesauros sede abstrusos, nec criminis auctor

Qui dudum indulgens ludis impune profanis

Et toties large convivia laeta reponens

745

Depraedatus eos minui. Mihi visus ab alto

Aethere nunc monitus divinaque iussa secutus,

Sic partem eriperem (fateor partem ipse revelli)

Nempe supervacuam tibi, sed quam iure reposcit

Vulgus inops. Quid enim terrae communia avarae

750

Altius infodisse iuvat? Quo crimine caecas

Promeruit latebras aurum? Quid carcere in imo

Mille feris pressum gemit et compagibus arctis?

Esto autem, non te miserorum tangit egestas

Auxilioque iuvare homines opibusque recusas.

755

At magnis saltem meritos quin ponis honores

Caelicolis? Quin tu sinis instaurare volentes?

Quippe modo ipse tuis opibus proprioque labore,

Desertas aptare aras veterisque novare

Devexos postes et tecta labantia templi

760

Conabar, praeceps animi cum tu irruis in me.

Iamque tui oblitus decoris morisque paterni

Oblitusque Deum et sanctae Pietatis, amaris

Me petis infensus dictis, et probra minasque

Intentans acres, poenas cum sanguine poscis.

765

Vt vero me cuncta iuvant! Vt talibus aures

Demulces nostras probris! Agedum, tibi surgat

Nunc externus opes tantas qui sorbeat heres!

Surgat: ego en mox cedo bonis, nec demoror ultra:

Cedo volens, neu quis mea dicta redarguat unquam,

770

Neve olim ulla dies valeat rescindere factum.

Faxo equidem sit teste ratum, sit praesule sacro

Immotum, fixum, certum, irrevocabile sanctum.

Quare, age, tolle moras segnes! simul accipe dextram,

Inque vicem da, magne senex, et praesulis altam

775

Mecum una i sedem, atque ambo sacra tecta petamus:"

Dixit et haerenti obnixus simul instat et urget

Acceleratque abitum. Dictis audacibus ille

Perculsus nati stupet et vim sustinet aeger,

Cunctaturque efferre pedem et multum ire recusat.

780

Ac veluti immanis, cum victa represserit atram

Ira famem, iam molle tuens, iam lumina mitis

Torva leo stragem mutumque horrescit ovile,

Et pigeat magnae (ni vis neget effera) caedis;

Sic pia Francisci confestim dicta Parentis

785

Mulserunt rabiem, iamque aspera probra minaeque

Corda ferosque senes mollito pectore sensus

Exuit induiturque hominem, patremque professus

Vix iam complexus, vix distinet oscula nato.

At puer (insani quamquam emigrarat ab ore

790

Iam patris furor, atque ardens mansueverat ira)

Nil abitum differt, placidum nil mollius urget

Cunctantemque senem, ventum ad praetoria donec.

Moxque introgressis primum ut data copia fandi,

Occupat intrepidus puer atque his vocibus infit:

795

"Iustitiae columen, spectatorque optime caulae,

Non sorte has sedes, non haec sacra limina adivi,

Caelicolum meme nullius numine agente.

Consilio feror atque animo succedo volenti

Et me iussa Deum, reor, et bona sidera ducunt.

800

Principio ne tu, Praesul venerande, movere,

Quod rudis, et nondum iuvenili robore firmus

Ausim ego te coram (nec me reverentia patris

Vlla vetet) prior insuetas deferre querelas.

Nam me causa potens facti, et bene conscia virtus

805

Exardensque animus sanctoque agitatus amore;

Nec non et simplex atque intemerata voluntas

Compellunt, coguntque meis pro casibus ultro

Pauca loqui, et magnam brevibus rem pandere dictis.

Hic vir, hic est, cui me voluerunt numina natum

810

Esse; neque erubui tali genitore; neque ille

Dissimulans, me me dudum genuisse negabat.

Dum mihi par animus diraque cupidìne capta

(Qua nunquam non ipse volens ignescit et ardet)

Mens erat et lucris haesit male suasa profanis.

815

Cum vero humanis rebus iussisque paternis

Posthabitis, mandata sequi divina pararem,

Contemptisque opibus, coelestia quaerere regna;

Mox amens animi furiarum exaestuat atris

Ignibus; atque apro traiecto haud mitius ardens,

820

Me petit increpitatque acer, probrisque lacessit.

Vixque manus cohibet, saevos vix continet ungues,

Quin foedet vultus, laceros quin dissipet artus.

Praeterea vix digna sacri casa nomine templi

Semirutisque ferens muris nutantia tecti

825

Culmina, praecipiti stabat male fida ruina,

Hanc equidem iussu divum instaurare parabam.

Sed quid ego? Haud tantum nostro contenta labore

Res erat haec: poscebat opem poscebat et aeris

Auxilium: nihil est visum opportunius unde id

830

Expeterem, quam patris opes penitusque repostum

Infossumque aurum. Accessi dextraque reclusi

(Suasit enim divinus amor) partemque revelli

Torpentem longos desuetamque usibus annos.

Hic furit et totas irarum effundit habenas,

835

Continuoque: i, raptor opum, procul I, procul expers

Nostrarum-exclamat- sortisque, domusque paternae!

I procul immunis; nec spes erit ulla regressus.

Haec causa accessus. Hoc te, pater inclyte, posco

Teste ratum fieri, nostris precor annue votis.

840

Nulla mora est in me, nihil est quod dicta retractem.

Cedo bonis ac sperno libens modo cuncta. Relinquo

Praedia, rura, domos, fundos, lucra, foenora, merces.

Imo agedum, vestes (neque enim dispendia tanti

Haec mihi, quin ausim coram me prodere nudum)

845

Has cape, neve animo trepida, ne, magne recusa

Ne cunctare, senex; cape, reddo, atque exuor ultro:"

Fervidus haec iactat, tum Regem affatus Olympi:

"Sume- ait- o divum Pater, ac Sator optime rerum;

Qui iam primaeva nascentis origine mundi,

850

Cum sol, atque dies vix primi, luce recenti,

Iam tum effulsissent, et pictae sidere noctes

Alternis issent vicibus, tenebrasque dedissent,

Primos gentis avos nostrae, duo germina tantum,

Postquam divinae violarant foedera legis,

855

Auricomos inter lucos, se fronde tegentes

Consuta, vocemque tuam faciemque trementes

Spectasti, et miserans nudos heroas amictu

Semideos primo velasti protinus ambos;

Adspice me coram genitore, et praeside magno

860

Nudatum. Pater ecce mihi iam denegat omne

Praesidium. Nulla hic frondes quae suggerat arbor.

Iamque urget pudor. O tu, qui vaga sidera torques

Floribus exornas qui versicoloribus agros,

Da rude, da lacerum, Genitor mitissime, textum

865

Da (non magna peto). Tyrius puerilibus annis

Sat mihi notus honor, rutilo sat fulsimus auro,

Hispida nunc attrita rudis, satis una superque

Laena, tegi contenta, ornari membra recusant

Da Pater ipse mihi. Deus idem solus, et Auctor:"

870

Sic orans, torto vestem diffibulat auro,

Denudatque artus, sternitque ante ora parentis

Purpuream increpitans clamyden, nudusque refulsit.