Praefatio

Qui legis imbelli cantatum carmine robur

      Herculis, imparibus verba notata modis,

Miraris tenui quam grandia gesta libello

      Praeteream clari principis haud merito.

5

Sed prior Alcides parvi dum poma Molorchi

      Accipit, edocuit parva decere deos.

 

1.

Non tulit torvi spolium leonis

Magnus Alcides modo natus infans

Et Libym terra genitum necavit

Integer aevi.

5

Non fuit primo iuvenis labore

Caestiger Pollux pugil atque victor:

Non fuit Castor puer in Eleo

Pulvere primus,

Orphei primo memoranda cantu

10

Possumus nec nos fera bella nostri

Herculis: sed quae capiat fidelis

Pignora mentis,

〔...〕

 

2.

〔...〕

Tandem semideos priscis heroas in annis

      Auxilium fessis gentibus ille tulit.

Tunc dedit anguicomae frangentem colla Medusae,

      Sidera tunc geminos lucida Tyndaridas,

5

Tunc datus informes thyrso qui perculit Indos

      Thraciaque edomuit Euhius arma puer.

Editus Alcides qui terras, aequora, Ditem

      Magnanimus monstris exuit horrificis

Thesea quid referam torvum fudisse Procusten,

10

      Et labyrintheae Cresia monstra domus?

Quid referam Phrygias quassantem cuspide turres

      Peleos Aeacidem Nereidumque genus?

Quantus et Iliacis steterit pro moenibus Hector

      Et cum Deiphobo Troilus atque Paris?

15

Hoc pius Aeneas genitus de sanguine quondam

      Condidit Ausoniis moenia littoribus,

Qui virtute sua Latii post bella furentis

      Indigetis meruit nomen habere dei.

Hinc geniti indomitae lambentes ubera matris

20

      Iliadae gemini, Martia progenies,

Iulius et magni genitus de semine Iuli

      Qui bene martigenas exuperavit avos,

Gallia quem sensit bello superata bilustri,

      Sensit et invictum Thessalis ora ducem.

25

Hinc Hispana datus premeret qui littora Caesar

      Carolus a magno Caesare nomen habens,

Illius at soboles tot iam deducta per annos

      Edidit Aestensi sanguine Nicoleon;

Auspice quo rerum crudelis concidit Otho

30

      Boiorum populis horrida pernicies.

Aemiliae gentes antiquaque moenia Regi

      Perdidit: hocque malum gallica Parma dedit.

Illum sed terrae pariter superisque minantem,

      Nam bellum terrae dixerat et superis,

35

Inclytus Aestensi generoso a sanguine princeps

      Victor ad infernos compulit ire lacus.

Singula bellorum memorem si gesta togaeque,

      Non satis a toto mens Helicone foret.

Non mihi vel proprio referat si carmina cantu

40

      Phoebus seu Phoebo proxima Calliope,

Non canerem totum tamen ut peragraverit orbem

      Rosida purpureum qua tegit ora iubar,

Aequoris aut Indi radiat qua littora Phoebus

      Et surgens nigros inficit Aethiopas

45

Namque et Caroleas moderantem vidit habenas,

      Vidit et auriferi ditia regna Tagi;

Nec minus a nostro positos procul orbe Britannos‚

      Cimbrorumque arces Teutonicasque manus;

Parte alia populos Arabum Carasque potentes

50

      Et veterum vidit ditia regna Syrum.

Sed postquam terras ingens compleverat omnes

      Gloria iam caelum mens generosa cupit.

Invidisse deos nobis, si talia curant,

      Crediderim, tantum cum rapuere decus.

55

Percussis graviter sonuit super aethera palmis

      Moesta sibi erepto principe Ferraria;

Laetus in astrifero plausus geminatus Olympo

      Cum caperet caeli regia celsa suum.

 

3.

Optima primis fata tulerunt

Semper in annis, Funera vidit

Hectoris altae qui dedit igni

Moenia Troiae; vidit et acris

5

Herculis ustos perfidus artus,

Qui male iussit monstra tyrannus

Horrida vinci; concidit ille,

Vnica terris edita virtus,

Quem fera flevit turba Britannum,

10

Flevit et ater pulvere Medus,

Torridus illum flevit et Hammon

Strictaque bruma zona rigenti.

 

4.

Orbatas superi tam claro sidere terras

      Non tamen Ausonias destituisse parant:

Tu datus Herculeo meritus qui nomine fulges

      Divi progenies inclyta Nicolei.

5

Incipe, Pierio quas primum carmine laudes,

      Incipe, Calliope, qualia gesta canam?

Horrida sanguinei memorem seu praelia Martis

      Seu placidae referam mitia iura togae;

An prius antiquae gentis repetatur origo

10

      Regibus a proavis edita progenies,

Aurea saphyreo quis fulgent lilia campo

      Et Iovis Idaei candida lucet avis?

Splendida seu fratris memoretur gloria Borsi,

      Indorum populis cognita et Hesperiis,

15

Cognita qua latum pelagus circumfluit orbem

      Et qua lucifero prospicit ore deus?

Illius egregias cupiat qui dicere laudes

      Smyrnaei vatis pectus habere decet.

Nam genus Aestense et maiorum ingentia facta

20

      Et tantum veteres exuperavit avos,

Quantum sideribus praefulget lucida Phoebe,

      Et quantum colles despicit altus Athos

Sed licet haec eadem posset te Borsia virtus

      Aequalem celsis reddere principibus‚

25

Ipse tuum propriis nomen virtutibus ornas,

      Nomen quod mites contribuere dei.

Herculeum terras monstris aequorque levavit

      Nomen et astrigeros cum Phlegethonte polos

Namque Cleonaeo detraxit terga leoni

30

      Et peltam Scythicae perculit Hippolytae;

Terrigenamque Libym vetuit contingere matrem

      Et levis aethereo Stymphalis icta polo est;

Fumida fundentem nequicquam incendia Cacum

      Sternit et Arcadiae robora sensit aper;

35

Aureaque Hesperiis detraxit mala puellis,

      Charchesio cecidit littore tergeminus.

Nil iuvat Argolicam reparari caedibus Hydram,

      Nil iuvat aeripedem terga dedisse feram;

Praelia miscentem trepidi sensere bimembres,

40

      Sensit et implacidi ianua nigra dei.

Ille tulit caelum facili cervice volantes,

      Perculit et Zetum perculit et Calaim;

Ardua fatales male rursum experta pharetras

      Troia cadit, claram diruit Oechaliam;

45

Stravit et humano placantem sanguine divos

      Et dominum Ismariis pabula facit equis.

Haec prior Alcides, crudelia monstra novercae

      Dum necat, et miseros tollit ab orbe metus;

Addidit haec stimulos insignis gloria tanti

50

      Nominis et similem te dedit illa deo.

Exhibet id teneros virtus spectata per annos

      Dum procul Alphonsi regia tecta colis

Alphonsus Celtis hic tunc regnabat Hiberis

      Et rex Pyreneis montibus unus erat.

55

Et tenuit sevae qua fluctuat unda Charybdis

      Quaque tegit rabidos inguine Scylla canes;

Quin et Parthenopen propria virtute subegit,

      Et tenuit Calabri iugera lata soli:

Tyrrhenumque tulit victricia signa per aequor

60

      Et Lygures vinci contudit insolitos.

Hic fuit intrepidus si quando bella vocarent;

      Casside sed posita pacis amator erat.

Ausus item Phoebum doctas et adire sorores,

      Regali inseruit bacchica serta comae:

65

Condidit et patriis Romana poemata verbis,

      Atque cothurnati nobile vatis opus,

Quid mirum tali divum excrevisse magistro,

      Atque iterum Alciden si mea saecla vident?

Ille rudes propriis compleverat artibus annos,

70

      Nam te vix puerum regia cura tulit.

Qualis semiferi gelido Chironis in antro

      Trux puer et qualis Parthenopaeus erat,

Talis eras: niveo pendebat vertice crinis

      Candidus et placido stabat in ore vigor.

75

Tunc etiam ardenti doctus contendere cursu,

      Doctus et aerei carpere montis iter;

Doctus equum tritis mandentem frena lupatis

      Castorea melior sollicitare manu.

Lusus erat celsum saltu consurgere in ensem

80

      Et celerem volucri corpore ferre fugam.

Ast ubi floruerant tenera lanugine malae

      Iunctaque ter lustro tertia messis erat,

Caestiger hinc ludens, quae bello proxima virtus,

      Et dare et assuescis verbera dura pati.

85

Testis Parthenope, testis fera turba Sicambrum

      Et celeres Numidae Celtiberique duces;

Testis et Alphonso Morinus quoque subditus acri

      Et Maurus nigro concolor Aethiopi,

Te nihil in terris praestantius ulla tulisse

90

      Saecula quae fuerint, quaeque futura forent.

Florida si placeat praestanti in corpore forma,

      Naturae hanc donis annumerare decet:

Egregius forma longe cedebat Iason,

      Cedebat longe pulchrior Hippolytus.

95

Sensimus ardentis iuvenili aetate vigores

      Et virtus animi quam fuit ampla tui:

Threicio poteras melior contendere Marti

      Et fera Thessalici frangere tela ducis.

Non ignota loquor: iuvenis Pandonia proles

100

      Praebuit Herculei pectoris indicium,

Cum rigidum contra iuvenem contendere es ausus,

      Ex quo sunt ipso vulnera pulchra loco

〔....................................

      .....................................〕

105

Terga dedit versis acies contraria frenis

      Et campo turpes cedere iussit equos.

 

5.

Non capit aequoreo genitum de semine tellus

Thessalis et torvo dudum parere magistro

Dedidicit, postquam iuveni iam vivida virtus

Ardenti incubuit: pudet hospita saxa ferocem

5

Degeneresque pati latebras. Nunc ille ruentes

Centauros agitat, nunc illum suscipit ingens

Pelion aut rapido Pholoes de rupe bimembri

Spicula contorquet; nunc Thessala rura superbus

Transmittit cursu, nunc celsum surgit in Ossam:

10

Donec apud Xanthum prima sublimis in hasta

Barbara Dardaniis impingeret agmina portis

Terribilis: primo iam tum metuendus in aevo.

 

6.

Credite, semideum generoso in pectore virtus

      Eminet ac primum germinat ante diem.

Terruit et viridi Phoebus Pythona iuventa

      Et iuvenem Lapithae contremuere deum;

5

Vix puer Aethiopas subdit sibi candidus Euhan

      Atque securigeri Thracia regna senis,

Amphitryoniades primis vagitibus horrens

      Serpentum elisit squamea colla manu;

Herculis et tenero Pandon superatus in aevo

10

      Convertit turpi pectora foeda fuga.

Hunc ego Phoebeis componere viribus ausim,

      Atque parem Tyrio robore ferre deo;

Herculeis credam non esse simillima gestis

      Quae prius Herculea monstra subacta manu?

15

Ille puer geminos pressit iuveniliter angues;

      Ad Styga flammivomum compulit ire deum.

Cornua nodosque Acheloia robore fregit,

      Et caestus valido Verbere fusus Eryx;

Stravit et innumeros varia cum caede tyrannos,

20

      Tartara terribilem iussit adire Lycum.

Gnosia terrificis quatiens mugitibus arva

      Corniger immani vulnere fixus obit,

Atque venenata transmissus cuspide pectus‚

      Perfidus Oenydae praemia raptor habet;

25

Ille Lycam forti libravit in aethera dextra

      Quem medio perhibent diriguisse salo,

Viribus at nostri validae cessere cohortes

      Herculis, et Scythici barbara terra ducis,

Perpetuos late qua despicit arida campos

30

      Fogia non ullis obsita fluminibus;

Hic male confisos iaculis et praepete cursu

      Intrepidus celeres proteris Illyridas.

Quid referam Siculi quo fuderis agmina regis

      Robore, quo Calabros Celtiberamque manum?

35

Ecce Tarentinus Siculo dat terga sequaci,

      Et Sarnum trepidi principis ala petit.

Tunc adamantigenas agitans in proelia turmas

      Advenis et fusos cogis abire duces.

Qualis Amazonidum niveas dare terga phalanges

40

      Impiger Alcides cogit et Hippolytem,

Dissipat infectas dominarum sanguine peltas

      Turbidus et pharetras truncaque tela rapit,

Haud aliter Siculis victor fugientibus instas

      Oraque cornipedum versa retundis equum.

45

Nunc Calabrum cuneos splendenti cuspide frangis,

      Agmina nunc alacri barbara fundis equo

Haec ego non ausim tenui comprendere versu,

      Tanta leves elegi pondera ferre negant.

Sunt tua Maeonio qui carmine proelia dicent

50

      Tribrachus et longam qui canit Herculeam:

Herculeo ille tuis praelusit nomine gestis,

      Doctus Apollineae fila movere lyrae;

Ille decus Mutinae, sanctorum gloria vatum,

      Qualem non ullum saecula nostra ferunt,

55

Talia componet tibi carmina, qualia dicunt

      Orphea Bistoniis concinuisse iugis:

Hunc ego silvicomas rupes et corda ferarum

      Crediderim molli posse movere sono.

Hi longe Herculeas divino carmine laudes,

60

      Bella cothurnatis versibus alta canent.

Nos satis est placidam tenues resonantia pacem

      Dicere et Herculea carmina digna toga.

 

7.

Saturno celeres cohibente caelos

Et terras refugum aequoris littus et

Nullum terribiles agitabat iras

Cornu, nec strepitus classica diro tunc

5

Edebant sonitu, nec immitis arsit

Ensis. Non levibus texerat vel hamis

Lorica tumidos; sceleratum crimen

Caedis non fuerat: aurea saecula

Egere populos per amoena puri

10

Fontis, perpetua fronde latentes, et

Molles ad choreas Philomena cantu

Traxit, seu crepitans sibilus arbuti.

 

8.

Sit procul a nobis foedatus sanguine Mavors,

      Strymoniis bellum misceat ille suis:

Candida Pax foveat populos et Borsia regna,

      Et comes in pompa Copia dives eat.

5

Formosum viridi caput innectatur oliva

      Et manibus culmos, spicea serta ferat;

Iaspidibus fulvo gradiatur splendida curru,

      Hesperis insignem sentiat ora deam.

Nunc genus italicum positis mitescat ab armis,

10

      Non durus peragat tristia fata chalybs.

Horrida sed Scythicas spargantur bella per urbes;

      In solas nobis tela gerenda feras.

Proelia diffugiant pariter telluris et undae;

      Alcides posuit tristia bella meus,

15

Horrisonos strepitus, stridentia signa tubarum

      Deserit, et dulci redditus est patriae.

Oetaeis quondam veluti flagrantia flammis

      Membra dedit caelo redditus ille deus;

Tunc Phoebus pharetris atque horrida Gorgone Pallas

20

      Obvia surgenti fit sua turba deo:

Diva novercales posuit Saturnia fastus,

      Sic magni suadent mitia iussa Iovis.

Splendida formosi laetantur numina caeli

      Et Superis festus ducitur ille dies.

25

Talis ades patriae, circum te, florida, fratres

      Corpora stant, animi pignora cara tui,

Quos inter radiat divino vertice fulgens

      Grata Sigismundi corporis effigies;

Cuius ab aurato fundantur spicula cornu,

30

      Haereat et capiti laurea: Phoebus erit.

Nunc me, Pierides, iuvat

Lusus dicere candidos,

Nobis et patriae decus

Advenit Herculeum.

35

Aurea Mercurio ridet coniuncta Dione,

      Et micat aetherei stella benigna Iovis;

Iam grave Saturni mortalibus occidit astrum,

      Sidus et invisi flebile Martis abest.

Mollia cum Nymphis Charites nunc carmina dicunt,

40

      Exsultant Dryades Nereidumque chori.

Omnia nunc gaudent; caeli laetantur et undae

      Et vario tellus picta colore nitet.

Namque exoptati felicia gaudia vultus

      Borsius Alcidae suscipit ecce sui.

45

Noverat hic veteres, ardentia bella, triumphos,

      Noverat et placidi pectoris ingenium;

Fallere quae possint magnum secreta Tonantem

      Obstrusas mentes inspicit ille deus:

Haud equidem ignotis manibus pulcherrima regni

50

      Crediderim nostrum claustra dedisse ducem.

Nam veluti superos quo rerum iura manerent

      Praefecit variis Iuppiter officiis:

Vt mandata deum referat Cyllenia proles,

      Terribilis Mavors ut sua bella gerat,

55

Lucida purpureus diffundat lumina Titan,

      Informet Siculus tela trisulca Faber;

Sic tibi nubiferas Alpes et Gallica rura

      Et celebris Mutinae Borsius arva dedit,

Sic etiam Lepidi felicia moenia Regi

60

      Sigismundeis subdidit auspiciis.

Ille hinc Sfortiadae nostris disterminat arva

      Finibus et campos, Mantua clara, tuos;

Te Lygur et Thuscus discorsque Bononia cingunt

      Et sunt imperii meta suprema tui.

65

O nunc ultima floridis

Verbis fundite carmina,

Laudes Herculeas tuba

Dicite, Pierides.

Verticis Aonii si fas sit adire sorores,

70

      Millenas voces oraque mille petam;

Scilicet Estensis canerem quae viribus acta,

      Herculis invicti fortia gesta ducis

Et canerem Hesperiae quam sit gratissimus et quam

      Hunc placido populi, quos regit, ore colant.

75

Et merito: quid enim pretiosius attulit aetas

      Nostra? quid aut veterum saecula prisca patrum?

Ille colit superos; sanctissima verba Tonanti

      Ore pios proprio concinit ille modos

Ille colit sacrae veneranda volumina legis,

80

      Nec minus Astreae virginis haeret honos

Adde quod et gestis et nomine clarus avorum

      Cum sit et arguto nobilis ingenio,

Non illum tumido levat aita superbia fastu,

      Quae solet ingentis sollicitare viros;

85

Non illum fulvi torquet mala cura metalli,

      Et stimulos dirae spernit avaritiae.

Hunc igitur Latiae gentes mirantur et omne

      Personat Ausonium gloria vera latus:

Quacumque Adriaco contunditur aequore tellus,

90

      Quacumque et superi verberat unda maris,

Hunc colit attrito pariter cum paupere dives,

      Et iuvenum populo cum seniore chorus;

Quos ego nunc inter te, praestantissime rerum,

      Pectore et imbelli, quo licet, ore colo.

95

Teque colam suberunt solis dum sidera Marti,

      Dum Scytha terribilis, India mollis erit,

Flumina dumque suo labentur in aequora cursu

      Et vitreus liquidas pontus habebit aquas

Movens aurea Pieri

100

Carmen, cithara, versibus

Parcendum: ruit igneo

Aethere frigida nox.

 

9.

CANTVS LAVDATIVVS ILLVSTRISSIMI ET EXCELLENTISSIMI DOMINI HERCVLIS ESTENSIS ETC.

Sunt quibus Herculei memoretur pectoris ingens

Robur, et horrendis viduatae

Tot monstris urbes; alii fera bella gigantum,

Fulmine deiectos Briarea et

5

Enceladum memorant iaculatoremque Mimanta.

Cantabunt alii fraternas

Aonidum vires et caesis impia bella

Fratribus et quanto dirumpat

Turbine Labdacidas stridens Capaneia pinus

10

Solus Maeonio cantetur

Carmine Troianos perfundens sanguine campos

Iliaco clarus Pelides;

At Macedum vires Indorumque horrida regis

Proelia commemorent alii; vel

15

Biscentena canant Tomyris sub milite caesa

Millia Persarum: simul atque

Addant humano saturatum sanguine Cyrum.

Sed me nec tam Sfortia virtus

Nec Venetum classes‚ Scythici quos contudit ingens

20

Maumethis rabies; nec tam me

Alphonsi illustres oblectant Marte triumphi,

Quam decus Herculeae percussit

Laudis et egregius praeclari nominis haeres;

Quo melius terris tribuere

25

Nil superi: geminos quamquam duo sidera caeli

Tyndaridas dederint et Martis

Progeniem Latiis quae subderet arcibus orbem,

Torquatos Fabiosque, et altum

Caesarei generis decus, et fortissima bello

30

Pectora Scipiadas tulerint, et

Immotos iactent terris tribuisse Catones

Hos nostri superant Estensis

Herculis egregiae laudes atque inclyta gesta:

Seu iuvet in Calabro pugnantem

35

Pulvere terribilesque agitantem dicere turmas

Deiectasque manus Siculorum,

Cum Sarnum pavidae regis liquere cohortes

Turbatae Aragonumque phalanges;

Seu iuvet horrisono cedentem dicere Marti

40

Quando truces lituum strepitus et

Deserit immites pacato pectore pugnas,

Pacificus tandem patriae cum

Redditus est dulci, votis iam mille petitus.

Sed pacis placidae quae gessit

45

Nullus Apollineo cantabit carmine gesta:

Ille liceat redeat Smyrnaeus

Vates‚ Iliacos doctus cantare tumultus,

Et licet ad superos iterum nunc

Virgilium mittant et carmina dulcis Horati

50

Elysium quis claudere cura est.

 

10.

EXCELLENTISSIMI PRINCIPIS HERCVLIS ESTENSIS CANTICA LAVDATORIA ETC.

Impia Dictaei turbarunt saecula regis

Aurea regna prius,

Ante nec ad Phasym tulerat Phoebeia puppis

Semideos proceres;

5

Quisque suos fines sua littora noverat, orbis

Inscius alterius.

Non Gangem viridi potaverat ore Britannus,

Non Rhodanum Assyrius;

Poma sed in rigidis iam tum mitissima tellus

10

Praebuit arboribus,

Tunc lac in liquidis et dulcia mella merumque

Fluminibus genuit.

Sed postquam Latia Saturnus conditus ora est

Arma senex fugiens,

15

Tunc Iovis ardenti cesserunt aurea regno

Saecula septrigeri.

Acrior hinc aetas, subiitque argentea proles,

Inscia sed scelerum;

Quis volucri cursu cervos agitare fugaces

20

Mens fuit et iaculis

Et viridi fortes campo exercere palaestras,

Et tenues choreas

Paulatim longis successit saevior annis

Aenea progenies;

25

Tunc venae Chalybum, chalybe atque nocentius aurum

Rupibus eruitur;

Tunc primum domiti Lapithae sensere ferocis

Verbera cornipedes;

Navita tunc sollers ventos et sidera novit,

30

Nominaque imposuit,

Ferrea mox aetas; longis mutare diebus

Tempora quid nequeant?

Haec primum nigris totas effudit habenas

Criminibus soboles;

35

Tunc prius infidum facinusque et bella cruenti

Infremuere duces;

Hippomanesque truces gelidumque aconita novercae

Miscuerunt epulis:

Ilicet humano pollutas sanguine terras

40

Deserit Erigone,

Sanctaque cum miti subierunt aethera purum

Relligione Fides

At nunc sidereis rursum de sedibus omnes

Exsiluere deae:

45

Namque iterum Estensis sub pectore tuta resedit

Herculis alma Fides,

Iustitiaeque decus simul isdem sedibus alba

Relligio subiit,

Aureaque Estensi rursus sub principe saecla

50

Reddita sunt populis.