Giovanni Gioviano Pontano meteororum liber

Testo base di riferimento: B. Soldati, 1902

Cura dell'edizione digitale: M. Montalto


Hinc ego quae nubes causae, quis spiritus auras

Sollicitet, quae vis agitet liquida aequora ponti

Expediam, et salsae dicam sapor unde lacunae;

Qui densas cogat nebulas, densumque relaxet

5

Aera, cum laeto descendit plurimus himbri,

Aut abit in rorem, aut crepitanti grandine tectis

Dissilit, aut vasto coelum quatit omne fragore;

Vnde et praecipites liquidum per inane ferantur

Sive faces, rutilive angues, aut ignea lampas,

10

Quique micantve, caduntve corusci e nubibus ignes,

Aut coelo quae impulsa ruunt vulcania tela;

Seu qui per dirum miseris mortalibus omen

Spargit sanguineos flammato vertice crines,

Ille quidem morbosque ferens inopinaque bella;

15

Vnde etiam tanto spirent cum murmure venti

Aera per vacuum, et pelago dominentur aperto,

Nunc altis in speluncis tellure sub ima

Inclusi, superas quatiant cum moenibus urbes:

Atque hinc digrediens fontis, quaeque amne citato

20

Flumina diversis erumpunt partibus orbis,

Vndarumque vagos latebroso e pumice ductus,

Et quae sint liquidis memorabo exordia lymphis.

Tu modo, quae digressa polo sebethida ad undam

Divertens tacitas inter facunda sorores,

25

Vranie, repetisque iter et tua sidera narras,

Pande etiam immensas coeli variabilis oras,

Aeris et motus aperi, dea: sic tibi ripae

Clitunni teneras gignant per litora myrtus,

Et tua perpetuae crescant ad flumina lauri.

30

Incipe; purpureos florum iam spargit honores

En tibi Sebethos, veniunt ad carmina cultae

Naiades, dum fontis opes, dum flumina cantas,

(Gratum opus) inscripto texunt sibi serta hyacintho.

En properant hudis fusae per colla capillis,

35

Quaeque tibi niveis pingunt redimicula baccis

Nereides; tibi magna Iovis sua regna reclusit

Et soror et coniux, secretaque certa profundi.

Tu vero, regina deum, cui mille ministrae

Aera per vacuum famulantur, cui pater aether

40

Iungitur et sociis implet conceptibus orbem

Ne desis, coeptisque veni pede, diva, secundo.

Nate, vides, age nate, oculis, age, suspice numen

Et venerare; vides vultu quae tristis honesto

Et lento incedit gressu, nec lumina torquet

45

Fixa tuens, nec multa loqui, nec garrula curat:

Haec ratio est, proles magni Iovis; huic pater uni

Nosse dedit causas rerum atque aperire latentes,

Hac duce nubiferas mundi penetrabimus arces.

Te colimus, dea, thuricremam tibi ponimus aram;

50

Sparge rosam, da thura, puer; linguisque favete.

Vos quoque felices tumuli manesque parentis,

Quo duce romanae statuunt sua signa Camoenae

Tarpeia pro rupe, canit tuba et aenea Martem,

Vos manes mihi felices et adeste vocanti:

55

Sic vobis ver perpetuum violaeque rosaeque,

Sic spirent et amoma, fluant sebethides undae.

Principio genus omne hominum, genus omne ferarum,

Prognatae et silvis volucres, quaeque aequora ponti

Monstra colunt, quaeque haerba solo florente virescit,

60

Et quae sullimis crescens subit arbor ad auras

Quatuor e primis ducunt exordia causis.

Hinc etenim proprias sumunt animantia vitas,

Huc redeunt, quotiens fragiles mors solverit artus.

Ipsa aeterna manent elementa, vicesque ministrant,

65

Dum sua iura simul cedunt, aut cessa reposcunt,

Alternosque agitant constanti foedere motus,

Vertunturque, eademque aut mox diversa resurgunt.

Hinc rerum satus aeternus aeternaque origo,

Aeternam quoniam sortem et data fata repensant.

70

His parent nascentum animae, legesque sequuntur,

Quas dederint elementa suos retinentia nexus.

Ipsa autem coeli motus ac signa tuentur,

Imperiisque assunt stellarum, et iussa capessunt.

Nanque per obliquum mundi invariabilis orbem

75

Quinque agitant varios errantia sidera cursus,

Adversisque rotis subeunt duodena per astra.

Praesidet his pater ipse hominum princepsque deorum

Sol, rerum sator et numerosi temporis auctor,

Qui coelum et terras radiis cavaque aequora lustrat.

80

Hunc iusta comes incedit latonia luna,

Noctis honos, lucisque alienae haud certa ministra;

Cuius et imperium late maris aequor, et ipse

Oceanus rex undarum, ac maurisia coniux

Attoniti venerantur; et undoso aequore Nereus

85

Alternatque sequens fluctus et temperat aestus,

Dum Triviae instabiles servat per tempora currus;

Hinc etiam largo turgent sata semina succo,

Hinc manat liquidus per venas humor in artus,

Hinc fluit ac refluit per membra tenerrima sanguis,

90

Humidaque infuso lentescunt corpora rore,

Corporibus quoniam praesit Latonia nostris.

Ille et vitales spirat nascentibus auras,

Atque agit in membris animas, et stillat in artus

Fomitis aetherii calefacta per ossa vigorem.

95

Denique sol patrium ius officiumque paternum

Exercet; peragit matris Latonia partes,

Quae bigis invecta vagoque per aethera lapsu

Discursans, prensat nunc hos, nunc deserit illos,

Auxilium implorans et opem acceptura deorum,

100

Corporibus quam materna pietate refundat.

His ducibus parent elementa, haec signa sequuntur.

Imprimis aer, multa caligine densus,

Mane novis radiis et luce rubescit heoa,

Cum necdum orta dies et nox sua sidera condit,

105

Cum surgit iubare exorto titonia coniux;

Mox clarum sparsura diem lux suscitat almum,

Lux solis comes et coniux et filia solis,

Qua nil mobilius, qua nil velocius unquam,

Non levis aligerae mentis pernicior aura.

110

Quin rapido sub sole liquens rarescit, et ignem

Concipit, incensumque ab humo rapit usque calorem.

Ipse etenim, tenuis penetratu et corpore raro,

Labente coelo radium sola ad ultima terrae

Traiicit; hic duro frangens umbone resultat,

115

Exsiliensque cavo succendit in aere flammam,

Quoque locus cavus ipse magis, quo densior aer,

Quo propiore deus prospectat ab aethere terras,

Hoc magis ignescit flammis et concipit aestum,

Incandetque aestate, tepet sub Atlantidis ortum,

120

Quo nidum in tignis peregrina reponit irundo.

Vos etiam maris undisoni fluitantia monstra,

Et solem rapidum et latices sentitis amaros,

Quandoquidem obiectas urens sol dum coquit undas

Et radiis infestat agens neptunnia regna,

125

Assidue dulces epulas tenuemque liquorem

Haurit aquis, succosque rapit populator amicos

Grata sequens, sensum longe indignatus amarum:

Hinc salsus sapor atque asper fluit aequore amaror.

Quippe etiam, ut nostro fluitat de corpore sudor,

130

Ille quidem dulci e baccho mellisque liquore

Exclusus venis; etenim sitis ipsa calorque

Levibus indulgent succis et amara recusant.

Quin etiam fama est, captum Telluris amore

Oceanum tacitos primum occuluisse dolores;

135

Post, ubi concepit flammam, penitusque medullis

Arsit, et ipsa imis haesere incendia venis,

O quotiens primo fixit sua munera posti,

Pinxit et e vario non mollia limina flore,

Ac cecinit miseram lacrimosa voce querelam,

140

Longaque per vacuas rupit suspiria rimas.

Inde, ubi iam longo patientia victa dolore est,

Multa quoque iratus foribus convicia dixit,

Crudelem et dominam per verba indigna notavit;

Nunc supplex veniam petit et connubia poscit,

145

Et thalamum optatum, et socii sua gaudia lecti.

At postquam nil dona movent promissave magni

Dos pelagi, atque preces frustra cessere mariti,

Non ullae supra spes, tum furiatus et amens

Perculit adversam nodoso verbere Calpen.

150

Ingemuit, traxitque gravem a radice ruinam

Mons cavus. Ille imo victor ciet aequora fundo;

Agmina densantur campis; tum rupe soluta

Irrumpit pelago, et terris insultat apertis.

At Tellus tremefacta metu confugit in altos

155

Nube cava montes, tutoque in vertice sistit:

Exanimem excipiunt nymphae refoventque patentem.

Vt vires rediere, deosque excivit agrestes,

Et quae sit dubiis nota est sententia rebus.

Continuo e mediis terrae pentralibus actam

160

Alloquitur Saliam, et precibus nova munera iungit.

Tum dea conventu in medio dux ipsa repostas

Exsolvit venas, totoque e viscere terrae

Eruptat sale saxa super sudantia amaro;

Quicquid ubique asprum egeritur, fluitatque malignus

165

Aequora per sapor, inficiens undasque deosque,

Ipse etiam Oceanus retro dare signa coactus.

Inde manet sensu sapor aspernandus amaro.

Praecipue tamen in gremio telluris amatae

Exercet sua iura deus, latonia proles.

170

Semina nam rerum campis obstrusa sub auras

Evocat, inque nova convertit germina frondes,

Educit ramis tenuato codice flores;

Mox agit in crudos beneolenti cortice fructus,

Hinc sua iucundo maturat poma sapore,

175

Felices laetis segetes inspicat aristis,

Vestit pampineis baccheia dona racemis,

Educit sata, nata fovet, quae fota animantum

Pabula sint, succisque suis alimenta ministrent.

Quin etiam ipsius e venis terraeque cavernis

180

Sursum agit eductos alta ad convexa vapores,

E quibus aut rores bibula funduntur in haerba,

Aut atrae incumbant nebulae convallibus imis,

Aut passim coelo fusae sparguntur in agris

Coeruleae pluviae, aut multo cum verbere grando

185

Personat, aut canis albescunt rura pruinis,

Aut nivibus summi cinxere cacumina montes.

Terra etenim duplicem exhalat saturata vaporem:

Humidus hic crassoque madens se corpore vix fert,

Aridus et calido suffimine prosilit alter;

190

Accipit hos late in gremium circumfluus aer.

Hunc ipsum triplex regio secat, altera candet

Ignibus, horrentique gelu riget altera, utrunque

Prima quidem aestatemque suam sua frigora sentit.

Ille igitur per inane vagum sullatus in auras

195

Convertit sese insinuans, passimque coactus

Densatur magis atque magis; tum nubibus actis

Frigida per loca sub coeli regione maligna

Id, quod erat calidum, sensim effluit, et volat alta

Sub loca, qua positis fervent incendia castris.

200

Ipse autem, cogente gelu, tabescit et inde

Liquitur, irriguaeque cadunt ex aere guttae.

Quin et frigida vis propius cohibente calore

Colligit in sese, maioraque robora sumit;

Cogitur hinc sparsus passim vapor, inde coactus

205

Solvitur, et pluvii rumpunt de nubibus himbres.

Interdum rapidos amnes est cernere passim

Diffluere, et totum in pluvias descendere coelum;

Tantus in aerio sese globus orbe coegit.

Ast ubi defluxit calor omnis et omnia circum

210

Horrescunt hieme et solem loca iniqua negabunt,

Concrescunt gelido nubes e frigore, et una

Coguntur, motaeque loco atque e pondere pressae

Descendunt passim tractae caesimque rotatae,

Ac nivibus iuga summa tegunt, et ad ima feruntur

215

Albentes, quoniam albescit concretus aquarum

Humor; at admoto quamprimum ardore liquescunt

Stiriaque, glaciesque, solutaque sole pruina,

In rivos abeunt fusi de grandine rores.

Inque nives transire himbrem atque inolescere tignis

220

Edocet et quod zona illas quae torrida nescit,

Frigida quod canis horret Germania campis.

At tenuis vapor ille quidem nec viribus auctus,

Nec dum summotos habilis contingere montes,

Ipse die excitus, gelida mox noctis in umbra

225

Cogitur, in canas hieme obstringente pruinas;

Idem abit in rorem liquidum sitientibus haerbis

Auxilium coelo tepido atque in nocte serena.

Quin etiam calabris in saltibus, ac per opacum

Labitur ingenti Crathis qua coerulus alveo,

230

Quaque etiam syriis silvae convallibus horrent,

Felices silvae, quarum de fronde liquescunt

Divini roris latices, quos sedula passim

Turba legit gratum auxilium langentibus aegris.

Illic aestate in media, sub sole furenti,

235

Dum regnat calor et terrae finduntur hiantes,

Tum tener ille vapor sensim sullatus ab aestu,

Versatusque die, multoque incoctus ab igni

Concava per loca et arescentibus undique silvis,

Ingratum ut sensit frigus sub nocte madenti,

240

Cum nullae spirant aurae et silet humidus aer,

Contrahitur paulatim, et lento humore coactus

In guttas abit, et foliis sitientibus haerens

Lentescit, rursumque diurno a sole recoctus

Induit et speciem cerae mellisque saporem.

245

Quodque et apes praestant arte ingenitoque favore,

Hoc medicos natura hominum producit in usus.

Tu vero, iuvenis tenerorum assertor amorum,

Mane tuae qui serta paras intexere nymphae,

Aut Veneri ante aram lectos inspergere flores

250

Pratorum decus, hoc precibusque, hoc suscipe votis,

Threicio ut Boreas tacitus requiescat in antro:

Hic misere rorem infestat crudelis et asper,

At praedo et facilis et rapta coniuge mitis.

Nanque per aerias ponti dum praeterit oras

255

Vota ferens, vidit procul in convalle remota

Planitiem viridi late florescere campo.

Admonuit locus optatae cum coniuge noctis;

Desilit, ac molli lacrimantem amplexus in haerba

Explicuitque sinus munusque implevit amantis.

260

Illa gravis oculos ab humo vix anxia tollens

Flebat; eam insolito coniux solatur honore:

"His ego pro lacrimis florum gratusque memorque

Nocturnos spargam rores, ea praemia sunto,

Debeat hoc raptae pontus memor Orithyiae."

265

Subrisit, tenerumque genis suffudit honorem

Laeta viri dictis et tanto munere coniux.

Ille novam sensit labi per pectora flammam,

Optatos rtreptens somnos, mollique quiete

Leniit accensum complexu coniugis ignem.

270

Scilicet et Boreas calido contrarius Austro

Occurrit. Calor hinc, rigor inde exsurgit; et alter,

Dum tepet ipse, humili demittit ab aere rorem;

Ast alter stringit magis ac de frigore siccat,

Exsudet ne languentes nova gutta per haerbas.

275

Ergo frigida vis ponto dum insultat, et acres

Conatus contra calor obiicit, agminaque extra

Noxque simul Boreasque instigant, explicat ecce

Ipse suas calor intus opes, et viribus auctus

In stillas tenuem vertit sub mane rigorem.

280

Grandinis hinc quae sit paucis natura docebo.

Saepe per aestatem coelo incandente, sed ipso

Autunno magis, aut illo sub tempore, quo iam

Laeta parat nidos praenuntia veris irundo,

Nunc flavam e culmis late deturbat aristam,

285

Nunc laetas nemorum de culmine decutit umbras,

Nunc stragem molita etiam pastoribus una

Prosternit validos sub eodem vulnere tauros;

Ac primum ut gelido crescunt humore liquentes

Crystalli, quas post frigentia rupibus antra

290

In densum cogunt guttisque rigentibus anni

Et longo durant labentia secula cursu,

Sic rigido compacta gelu per inania grando

Cogitur, et stricto concrescunt frigore guttae;

Pondere mox tractae frangunt se, et ad ima feruntur.

295

Ipsa igitur gravitate sua ac sub mole dehiscens

Prona cadit, saepe ingenti demissa fragore;

Quandoquidem sullime ruens frangitque feritque

Cum gemitu sese, multumque umbone rotata

Obtunditque aciem, glomerataque verbere tectis

300

Dira sonat; saepe ipsa levem haud procul acta sororem

Dat veniens, etenim tacito regione propinqua

Agmine descendit, tanto sed corpore maior

Et facie horridior, quanto breviore rotatu

Et spatio propiore cadens minus atterit alas.

305

Vere igitur, seu Libra pares cum dividit horas,

Tum tractu leviore feruntur ad alta vapores

Incensi, ac loca summa petunt, ubi frigida sese

Vis cohibet, quo non radiorum offensa resultat

Saeva acies, ubi pigra gelu torpetque rigetque

310

Tempestas, ubi frigoribus domus alta reposta est;

Huc postquam vapor ascendit calidusque madensque

Continuo riget attactu regionis iniquae,

Quoque vapor magis incaluit, postquam ipse refrixit,

Extinctusque gelu calor aut evasit in auras,

315

Hoc magis admissum trahit in praecordia virus.

Himber enim multo large decoctus ab igni

Contrahit et citius glacem, et mage frigora sentit;

Desilit inde vago praeceps per inania lapsu

In valles, quanquam iuga saepe petit, nec, aprica

320

Infestet licet ipse magis loca, frigida nescit.

An mage cum paribus calor hinc, hinc se instruit armis

Frigus, et aequali concursat uterque vigore,

Ille suis late in campis exsultat, et hostem

Insequitur; cogit vires et robora frigus,

325

Inque globum sparsos trahit hinc atque inde maniplos,

Confirmatque aciem, durataque tergora contra

Obiectat; quantumque calor se tollit in altum,

Hoc magis aeria praeceps delabitur arce

Duraque frigidaque crepitanti et verbere grando.

330

Cogit opes natura suas et robora victrix

Ingeminat, quotiens obversis viribus una

Concurrunt impulsa suo contraria nisu.

Ergo, age, neve anni partes, neu quae loca terrae

Despiciens, varios lunae sic inspice cursus,

335

Vt neque Saturni gelidum neglexeris astrum,

Nec quae stella cadet coelo quaeve exerat ortum.

Contemplator item terras sub tempora brumae

Fervere, et urentem interius cohibere calorem;

Quod putei fontesque docent, nam frigora cogunt,

340

Ast aperit calor et venas diducit hiantes.

Aethiopum manant campis sitientibus himbres,

Non amnes capiunt ripae, ruit arduus aether

In nimbos, et sole tamen Leo fervidus ardet.

An non Allobrogum gentes, rhodaneia pubes,

345

Excidium attonita extimuit coelique ruinam,

Tempore quo sol ipse humeros ac terga Laconum

Torrebat sitiens summo et radiabat olympo?

Hic e praeruptis movet Alpibus atra procella

Involvens hiemesque simul tenebrasque polumque;

350

Horrescunt nimbis aurae, nubesque dehiscunt

Cum tonitru, micat igniferis fulgoribus aether;

Intremit insolito sub verbere concita tellus,

Ac coelum ruere et terras subsidere certum est.

Ecce autem per inane ruens cum turbine vasto

355

Volvitur, horrendamque cadens trahit icta ruinam

Ingentis moles saxi glacieque geluque

Concreta, ac bis quinque pedes porrecta, et in altum

Quatuor, at septem protento margine lata,

Terribilis visu ac dirum mortalibus omen:

360

Tantum adeo variat rerum natura situsque.

Quid grandes aestate cadunt super aere guttae?

An rarus vapor et stillae paulo ante minutae

Miscentur, crassus cadit hinc e nubibus himber;

An sparsim subitoque gravi fervore sub altum

365

Evectus, primum ut sensit mala frigora coeli

Afflatusque gelu, nec densa nube nec ipse

Densus, humi propior descendit corpore maior.

Nate, vides spatium immensum tractusque profundos

Aeris, atque una terras pontumque obeuntes.

370

Rara quidem natura illi ac penetrabilis alte,

Densatur tamen, et crassum fovet usque vaporem,

Quemque et aquae, quemque et terrae excrevere frequentem.

Aspirant quaecunque etenim, quaecunque vaporant,

Sufficit haec pontus ponto et circumdata tellus;

375

Cuncta sinu gravido recipit diffusior aer,

Vertit et humentem in rorem pluviasque nivemque,

Qui fuerit gelidas humor sullatus ad auras.

Halitus ille autem, largo qui percitus igni

Evolat ac tenuis multum loca frigida tranat,

380

Et longe ad sedes victor perlabitur aestus

Fumidus incoctusque atque arescente fluore;

Non nunquam tamen hunc nubes circumvenit atra

Deprensum, et strictis frigus circumsonat armis.

Hic ille inclusus vallo et circum aggere saeptus

385

Perquiritque aditum intentans et singula lustrat,

Et nunc hac aciem ostentat, nunc ingruit illac

Parte ferox, parte et factis et viribus impar:

Ast illum densis mucronibus horrida nubes

Verberat impellitque premens, frustraque parantem

390

Summotas intrare domos et ad ardua ferri

Deiicit ipse super impacto umbone. Ibi ictus

Ingentem effracto sonitum dedit aggere, multusque

Intonat, et coelum tonitru quatit; inde coruscus

Sese agit in flammas et coelo lubricus errat.

395

Interdum tantus fragor ut concurrere montes

Iam timeas, ut terra tremat coelumque dehiscat;

Tum quod erat fractum discussa nube, repente

Impulsum ruit, atque obliquo tramite praeceps

It flamma rutilante, ingenti et verbere summos

400

Aut petit incassum montes, aut aurea divum

Templa ferit, dirum trepidis mortalibus omen.

Interdum levis ipse levem flammamque sonumque

Aut sonitum sine luce dedit, sine verbere flammam;

Interdum erumpit crepitu sine, sed tamen actus

405

Adversam in nubem validos hinc perculit ictus,

Vnde tremunt nigri postes et limina coeli.

Nec vero prior excusso de verbere flamma

Emicat, aut ipso sonitus fit tardior ictu,

Serior ad nostras quamvis eat impetus aures.

410

Ipse vides pastorem alto de colle securi

Sternentem quercum cuneisque in frusta secantem,

Ipse quidem iactatam alte post terga securim

Ante vides, mox ingenti convulsa fragore

Vox sonat et ruptae luctantur in auribus aurae;

415

Non aliter, cum excussa polo flagrante ruina

Horrendum tonat, ipsa suo prius acta tumultu

Concurrit nimbosa acies frangitque feritque

Impellens, hinc fulmineus succenditur ignis

Collisu, tandem ille fragor ruit et ruit una

420

In pluviam et largos conversus Iupiter himbres.

Vulcanum fama est, coelo cum pulsus ab alto,

Sub terris sine honore diu sine munere claudum

Vixisse, et sicula exilium traxisse sub Aethna,

Solantem casus noto genitricis amore;

425

Quem tandem meritam vertit dolor acer in iram.

Quondam etenim Cybele in magna berecynthia mater

Solennes de more dapes ac vina pararat,

Constiterantque deae ad mensas ac pocula nymphae

Vltima miscuerant, cum sic Venus aurea coepit:

430

"Felicem mea me soboles facit; haec mihi divos

Subiicit, haec mortale genus." Quam plura parantem

Occupat his Latona: "Decus noctisque dieque

Cum peperi, et lucem terris et lumina coelo

Tum peperi, toto et tenebras ex orbe fugavi,

435

Luceat ut per me tellus, resplendeat aethra,

Exornentque vagum lustrant quae sidera mundum."

Dicentem increpuit Iuno atque haec vocibus infert:

"Immemor es nostri, Latona, et adultera iactas

Infamem sobolem et media inter vina superbis."

440

Illa refert: "Tua te proles invisa parenti

Nobilitet, regina, et coelo excussus ab alto

Ille, ille e Iunone satus, quem fumida Lemnos

Exercet fabrum aut nigris incudibus Aetna."

Demisit Iuno vultum, mox indecor ira:

445

"Monstrosos partus fumantemque obiicis Aetnam,

Cui gener Alcides, cui filia nobilis Hebe?

Haud proles mea Vulcanus. Plutonia proles

Ille ille est, enisa cavo quem fornice tellus

Expulit e latebris, quem vix in luce receptum

450

Non Erebo pater admisit, non aethere divi."

Riserunt incensam aliae in convicia divam;

Indoluit tamen una Ceres, quaeque astitit illi

Fida comes Lypare, aeolidum quae prima sororum.

Ergo ubi zanclaeos portus tenuere, et amicis

455

Trinacria accepit terris, aetneiaque antra

Admisere deas solitum et Vulcanus ad ignem.

Nacta ibi tum Lypare tempus convicia matris

Rettulit et partus inimica mente negatos,

Mentitamque deae prolem ac plutonia furta.

460

Intumuit dictis iuvenis, succensus et ira

Vltorem minitatur, et acri in corde volutat

Maternum vulnus, odiisque incessit amaris.

Inque dies auget vires dolor, ac memor artes

Excutit, exploratque iter ac vestigia matris.

465

Dum Samon Oceani mensis digressa per altum

Ire parat, movet abruptis fornacibus Aetnam

Exitium intentans. Illa acri victa dolore

Ingemit et coelum insolitis conquestibus implet.

Leniit iratam complexu laetus amato

470

Iupiter, et placidam accepit per membra quietem.

Tum deus ignipotens invento fulmine primum

Ipse suum miratur opus, mox limina gratus

Accedit Iovis et laudato munere donat.

Iupiter ob meritum Lemnon dedit, inde trisulcum

475

Molitus dextra fulmen cognovit in illo

Vsus quantus erat, seque hoc audentior armat.

"Hoc mea periuros leto dat dextera, dixit,

Hoc ego terrigenas extinguam aliquando Gigantes,

Hoc etiam coniux timeat sacrumque potensque;"

480

Tum movit caput et percussit honoram.

Fulminis hinc ingens et mira potentia fertur.

Nunc etenim afflatu tenui pecudemque bovemque

Aut virides tondentem haerbas, aut ilice ab arcta

Arcentem nimios animosi sideris aestus

485

Exanimat, nulla ut maneant vestigia mortis,

Optatum ut credas armenta haurire soporem,

Vt placidum videas pastorem ducere somnum.

Nunc ustos artus atque ossa rigentia cernas,

Non faciem, non ora hominum, non corpora noris;

490

Nunc ipsis etiam in stabulis (mirabile dictu)

Quadrupedem exsolvit, pedibus quoque ferrea demit

Vincula, et intacto terram quatit ungula cornu,

Illesus sonipes alta ad praesepia mandit.

Vidi ego, cum incolumi totus pede calceus arsit;

495

Senserunt alii fulvum effluxisse metallum

E loculis, tanta est vis insita fulminis auris:

Rara etenim densis cedunt, at densa repugnant

Ipsa obiecta sibi contra et sua praelia miscent,

Concedit duro tenerum et penetrabile acuto,

500

Dissipat afflatu subito leve, trudit ad imum

Quod grave, diffringunt rigida atque obtusa recludunt,

Insinuant tenui quae disploduntur ab aura.

Quin variant etiam vires et vulnera teli

Fulminei, seu marmoreis se in turribus altum

505

Impegit, seu litorea desedit in alga,

Aut quae per mediam fumant foenilia brumam.

Saepe per aestatem coelo si forte silenti

Aut carpes iter, aut mavortia signa secutus

Traduces vigilem per iussa silentia noctem,

510

Collucere faces coeloque cadentia cernes

Sidera et incensos per sudum albescere tractus.

Halitus hic modicusque et caeco impulsus ab igni

Incidit in gelidas ut primum frigoris oras,

Nec potis incretum longe exsuperare rigorem,

515

Torquet iter fugiens nunc huc, nunc mobilis illuc;

Donec conceptam traxit per viscera flammam,

Nunc proprio incensus raptu, nunc terque quaterque

Exagitata ferens impactae verbera nubis.

Ast ubi summotosque locos atque aera summum

520

Pervasit, qua continuus convertitur orbis,

Hic rapido impulsus cursu vertigine et ipsa

Incensus varia splendet per inane figura.

Arida concipiunt ignem, fervetque agitando

Spiritus, incendit pugnantia corpora motus.

525

Sive igitur lato amplexu multumque coacta est

Materia, atque ingens series et longior ordo,

Seu contra brevis et tenuem sortita vigorem,

Quae facies, quae forma etiam, qualisque figura,

Talis in aerio perlucet vertice flamma:

530

Nunc iaculi in morem, validus quod torserit hostis,

Nunc quales splendent lychni laquearibus aureis,

Nunc qualis tenues ignescit stuppa per auras,

Nunc flectit sese in spiras sinuata draconum,

Nunc micat, ut celeri fallantur lumina sensu,

535

Nunc cadere ut timeas ex ipso sidus olympo.

Saepe etiam torrem ambustum rutilante favilla

Cernere erit, coelumque cavo se scindere hiatu,

Tum, cum sub noctem obscuram atque in nube profunda

Nigrescit vapor, et permultum coerula fumant

540

Fomenta, trahit et subitam vis ignea flammam.

Illicet e mediis tenebris fumoque frequenti

Erumpit flamma et coelo se fundit aperto,

Vt timeas noctem ruere atque fatiscere olympum;

Praesertim cum praecipiti vertigine torris

545

Excussus cadit, atque cadens nigrum aera findit.

Flamma etenim cum coeruleo se miscuit et cum

Lux atro insinuat penetratque immissa profundo,

Tum nubes patet et lato se solvit hiatu

Luminaque ipsa imum subeunt admissa recessum,

550

Ac patefacta cavo pandunt sese abdita tractu.

Et quoniam tres in partes distinguitur aer,

Prima aeque patiens est frigoris atque caloris,

Alternasque vices alterna sorte rependit,

Vere tepens, aestate calens, eadem horrida bruma;

555

Proxima, ab inflexu radiorum amota, malignum

Frigus et algentem late complexa rigorem,

In quam coeruleus passim vapor actus inerrat,

Vnde cadunt himbres, unde et nix concitat alas;

Vltima torrenti semper sitit usta calore,

560

Flammarum consueta vagos involvere tortus.

Halitus ille igitur longe validusque potensque

Huc penetrat, superatque hiemes et frigora victor.

Ergo aut est partes aeque diffusus in ipsas,

Et lato arescens incendia suscipit orbe

565

Lampadis in faciem, quae plurima nocte refulget

Ante deos, aut in latus inclinante figura

Contrahitur magis hinc, inde altera prominet ala,

Vt crassum aut credas lapidem, aut ignescere truncum;

(Ipse quidem dextra pellem trahis, illa trahentem

570

Iam sequitur protenta manu, sed parte sinistra

Subtrahitur, quodque hac accedit, demitur illac:

Hinc titubant duplices sub iniquo pondere lances);

Aut sparsim fusus rapidoque abreptus ab igni

Scintillantem animam vomere atque efflare videtur,

575

Vt quando in stipulis furtim vagus incidit ignis,

Huc illuc dispersa volant incendia, nec se

Miscet flamma salitque leves perfervida culmos.

Sed neque tam tenuis terrarum est halitus, ut non

Et densas habeat fumoso in corpore partes,

580

Quae sursum raptae totoque volumine mistae

Densantur. Leve in aerium se tollit acumen

Consurgens, graviora suo sese ordine ad imum

Detrudunt, donec cunei sub imagine flammam

Concipit et rutilus micat inter sidera conus.

585

Tunc aliquis limosa agitans ad flumina Nili

Piscator, dum nocte oculos ad sidera tollit,

Obstupuit doluitque simul super astra referri

Pyramidas veterumque rapi monumenta virorum,

Aeqyptumque suis superos spoliare trophaeis.

590

Interdum longam erectus consurgit in hastam

Parte levis, parte obducta caligine densus,

Non tamen ut maiora trahat vestigia cauda.

Hoc quondam telo Tityon per viscera adacto

Stravit humi, stratumque novem per iugera victor

595

Extendit thalamos ultus tentataque matris

Fulcra, nec indignos statuens Mars ferre dolores.

Laudarunt facinus superi, atque hinc ipse superbus

Spicula non ponit manibus, non deserit hastam.

Aeris haec partim media regione feruntur

600

Ipsa suis incensa opibus, dum vulnere crudo

Certatim exercent vires et praelia miscent;

Aestiferis partim in campis, regione suprema,

Qua coeli vertigo agitans rapit, unde coruscat

Tractim flamma rubens, atque ignea fulget imago.

605

Nubibus est etiam color et suus. Hoc, age, ut omnem

Aera percipias, ut ventos denique noscas.

Alba parum densa est raroque immista vapore,

Quam sol irrumpit radiis et ad intima tranat;

Nigra gravem traxit densa caligine fumum,

610

Non illam ut penetrent nemeaei lumina Phoebi;

Puniceam multus subiit calor; occupat humor

Coeruleam gravidamque himbri longeque madentem.

Has collidentes sequitur fragor, et simul ingens

Porta tonat coeli, rumpitque ad tartara clamor.

615

E quibus ut sese emisit violentior ignis,

Fulgurat, et densas rutilus discriminat auras,

Nonnunquam ut longum nubes diducat hiatum,

Ac nigri pateant prorsus penetralia nimbi;

Nonnunquam levis ipse levem sine vulnere nubem

620

Evadit, tamen et splendet qua semita monstrat,

Ac micat, ut celeri fallantur lumina sensu.

Flamma rubescenti multum saturata colore

Admonet admistas fluviali e corpore vires,

Humidaque ingentem praebere alimenta vigorem,

625

Quod probat exsiliens lignis viridantibus ardor;

Albescens tenuem succum atque arentia monstrat

Fomenta et celerem peracuti luminis auram;

At cui sanguineus color insidet, et nigrantem

Prae se fert late obscura sub luce cruorem,

630

Haec validas terrae vires durataque iactat

Robora, et immanem vasta cum mole ruinam.

Fulminis hinc varians et tanta potentia fertur.

Nanque ubi nube cava tenuisque et plurimus alte

Truditur incensis et se fert spiritus alis,

635

Ille quidem levitate sua penetratque ruitque

Lubricus, et tenuis multum loca pervia tranat,

Vt nulla incensae linquat vestigia flammae,

Nec mora sit telo tenui ac penetrantibus auris.

Aera fluent tamen afflatu, ac via vulneris atro

640

Livescet fumo, et piceum dabit usta nigrorem,

Aeratis quotiens clipeis impegit, et ipse

Mole piger lentis it tardior impetus alis,

Duraque pugnaces obiectant robora conti.

Cernere erit flagrantem iterum Vcalegonta et opimis

645

Cum spoliis templa excisis avulsa columnis,

Ac furere attonitas incendia saeva per urbes:

Tanta mole ruit tantaque impulsa ruina

Fumida vis, procul acta polo atque e nube profunda.

Siquando extrusus multoque accensus ab aestu

650

Spiritus it tonitru horrificans, atque igne coruscus

Tractu ingens tardusque gradu et longe auctus eundo

Scinditque uritque et longo secat aera hiatu,

Tum montes quatit impellens, discindit et arces,

Et correpta micant diris navalia flammis.

655

Praecedit longe vulnus tremor, usqueadeo vis

Impellens furit atque intendit spiritus auras,

Et late arentes coeunt ad vulnera fumi:

Vt, cum irata manus tormento exclusit aheno

Fumantem pilam versatque volubile saxum,

660

Inclusi erumpunt ignes nigrantibus auris,

Fit tremor horrendumque sonat, tum plurimus ante

Sternit iter fragor, et gemitu saxa icta resultant,

Disiectaeque ruunt prostratis moenibus arces.

Ventorum nunc te causas patriamque docebo,

665

Quaeque illis natura, et quae sit cuique potestas.

Aridus ille autem atque ima tellure remissus

Hos generat, viresque animis roburque ministrat;

Sol pater educit, mater dedit hubera tellus.

A summo Boreas, Notus imo spirat olympo,

670

Occasum insedit Zephyrus, venit Eurus ab ortu;

Hos circum varii dextra levaque feruntur,

Atque agitant tenues diversis flatibus auras.

Et quoniam medium lustrans sol circuit orbem

Per duodena vago digressus signa meatu,

675

Iccirco quicquid gremio telluris in altum

Eduxit, partim algentem festinat in Arcton,

Partim ad declivem Libyae divertitur oram,

Dum radios ac saeva timens incendia vitat.

An dextra laevaque ferens se, impune vagatur

680

Fumida vis, quando hinc libycos, ast inde recessus

Arctoos semel in toto sol ambiat anno?

Vnde sibi vis ipsa et opes et robora firmet,

Cum tamen assiduus media regione recurset

Heoum hesperiumque petens sol annuus orbem,

685

Vrat et accensos quos ipse per aera fumos

Traxerat? Inde frequens nunc hinc, nunc effurit illinc

Frigidus aut Aquilo, aut nimbis violentior Auster,

Auster solstitio veniens regnisque perustis,

Vnde calet magis, et pennis madidantibus usus

690

Invergit largos agris sitientibus himbres;

Quin imo quoque digrediens et fessus et in se

Saepe repercussus graviores concipit aestus.

At Boreae patriam horrentem frigusque rigorque

Insedere; hinc terra gelu concreta vaporat

695

Tenuius horrescitque aer, volat inde serenus

Spiritus et siccis vestigia commovet alis;

An quia, summa tenens coeli loca, multus et ingens

Inde ruit pellitque auras et nubila differt,

Nulla ut hyperboreo maneant vestigia tractu;

700

Sed tamen et longo vectus trans aequora cursu

Irrorat caput et madidus cervice fluenti

Fundit aquas, servatque olim quae foedera sanxit.

Nanque olim provectum Austrum trans litora Rheni

Oceani fama et totiens refluentibus undis

705

Excipit incautum Boreas, et vincula nectit.

Ille ut se captum agnovit sensitque catenas:

"Non ergo te siculove mari, nec finibus afri

Litoris arcuerim, liceat nam te quoque nostram

Visere Cyrenen, libycosque intrare recessus,

710

Ac nostro terram arentem sanare liquore."

Hinc quoque securus per regna aliena recursat,

Et madidus pennis sitientes irrigat Afros;

Hoc quoque frigidior, quod per declivia labens

Obiicibus nullis cursus agit ipse secundos.

715

Vere etiam regnare volunt, quo tempore primum

Optatae crescunt luces et lubricus annus

Convertit terga atque hiemem postegit iniquam;

Tum, liquefacta movens terrarum claustra, caminos

Sol aperit laxos, volvitque per aera fumum:

720

Hic sommo excitus, commotisque impiger alis,

Linquit hyperboreos declivi tramite montes.

Quin ubi sol propior maiora incendia movit

Flagrantisque impegit equos per viscera Cancri,

Cum nebulosa cavis fumat Germania campis,

725

Ac multus vapor ad superas sese extulit auras,

Quemque frigida vis Boreae comes addita cogit;

Illa etiam de parte graves incumbere nimbos

Cernere erit, fusisque augescere nubibus amnes,

In mediisque natare etiam fervoribus agros.

730

Hoc etiam e coelo ac semper radiantibus Arctis

Et gelidae incumbunt aurae, ac vehementior urget

Ventorum vis finitimis regionibus acta.

Omnis in adversos ventus non pervenit axes,

Et quidam certo sedem posuere recessu.

735

Circion hispanas fama est regnare per urbes

Et pecori strages meditantem et praelia nautis;

Non alpes hunc aeniae, non frigida norunt

Pangaea, aut nimbis nunquam non turbidus Haemus,

Vix fessum Entellae excipiunt cavaque hostia Macrae.

740

Sentit vicinum solem nabatheius Eurus,

Arentisque impellit equos comitante calore.

Diversum Zephyri spirant Aquilone propinquo,

Et solem fessum excipiunt altoque cadentem;

Frigidus hinc pluviusque vigor. Sed turbidus Auster

745

Ipse agit undantes nimborum in praelia turmas,

Dux ipse pluviarum et longe maximus auctor.

Eductos nanque immensum regione perusta

Densorum fluctus longinqua ab sede vaporum

Involvit, raptatque agitans, qui deinde soluti

750

Fundunt praecipites abruptis nubibus himbres,

Diluvioque una absorbent pecudesque virosque:

Tantum Auster discussa furens per nubila saevit.

Cur autem quando huc totiens discurset et illuc

Spiritus hic, varios agitans sine lege tumultus,

755

Cur non et superas pennis petit improbus arces?

Omnis in aerias quicunque elabitur oras

Halitus, immisto paulatim educitur igni;

Qui postquam gelidam summo capite attigit arcem,

Sensit et adversi contraria frigoris arma,

760

Illicet ipse pedem retro fert, pondere et ipso,

Quod multum traxit gravida de matre, volutus

Ad matrem trahitur. Ecce hic novus advenit ignis

Auxilio, retinet labentem. Ille arma resumit

Fortior ad pugnam simul huc perlatus et illuc.

765

Dumque cadit resilitque, levis dum pellitur aer,

Et quo maiores a frigore pertulit ictus,

Maioremque trahit foecunda e matre vigorem

Halitus, hoc maiore ruens ferit aera pulsu:

Vt, cum Moeoniae in campis vada ad alta Maeandri

770

Pastor agens baculo stagnantem percutit undam,

Illa fugit circum et gravidum dat pulsa sonorem,

Impellitque undam illabens nova protinus unda.

Ergo paulatim augescens fit maior eundo

Impetus, et vires gravioraque robora sumit:

775

Vt, cum de tenui primum fonte effluit humor,

It rivus, post collectis procul himbribus amnem

Ingentem raptat ripis, longumque profectus,

Tum plenus rapidis in pontum immittitur undis.

Autunno sed enim vento vis plurima, largum

780

Cum spirant terrae, cum plenior halitus exit,

Terrenique magis suffundunt aera fumi.

Hoc iterumque iterumque etiam multumque monebo.

Incendunt nimii leviter fumantia soles,

Incensa exurunt late, praesertim ubi altos

785

Phoebus agit currus fulvoque sidere lustrat

Exiguis habitata locis massilia regna.

Iccirco latera ad mundi atque extrema viarum

Terrestris caligo habitat, quo languida solis

Vix penetrat vis et radiis minus urit acutis.

790

Ipsa etiam partim levis aspiratio, ut alte

Fumida, partim etiam gravis, ut tellure remissa;

Atque illinc facile admittit resoluta calorem,

Hinc percussa gelo riget ac densata gravescit;

Inde etiam transversa ruit, nam frigore abacta

795

Ne sursum penetret, mistoque calore retenta

Ne cadat in praeceps, transversum impellat oportet

Aera, sive quod extremis in finibus orbis

Regna tenens castris illinc se fundit apertis

Visura et medias mundi penetrabilis oras.

800

Nam neque pulveream in pluviam descendere par est.

Nec tamen abnuerim lunamque errantiaque astra,

Quae medium assiduis peragrant discursibus orbem,

In medium quoque ab extremis caliginis auras

Attrahere, in variasque orbis depellere partes.

805

Ergo et cum arentes rapidus sol usserit agros,

Et cum victa gelo queritur mala frigora tellus,

Tum tibi tranquillae permittent ocia luces,

Grataque sedatae praestabunt somnia noctes,

Pacatisque ingens requiescet flatibus aer.

810

Nec non post largos himbres pluviamque madentem

Compositae cessant aurae, tacitusque quiescit

Spiritus et nulli veniunt in praelia venti.

Hoc quoque post Boream algentem atque rigentia flabra

Cernere erit, quotiens crudo sub frigore tellus

815

Concrevit, simul et durato tergore saevit;

Spiramenta soli claudit rigor, obstruit omnem

Vis aditum, nullus spirat vapor aut fluit extra

Halitus, unde novis veniant alimenta procellis.

Si tamen exspectes novus ut calor et nova flamma

820

Torreat humentes latices, et forte per altum

Ire paras, videas turbantibus aera ventis

Magna mole graves urgeri ad litora fluctus;

Alternis dat enim tellus adimitque alimenta.

Turbineus fortasse glomus miraberis, unde

825

Eruat evulsam summis radicibus ornum,

Nunc frangens monte adverso, nunc nubibus actam

Agglomeratque agitatque frequens; tandem illa ruina

Prona cadit, longo plangens sola senta sonore.

Interea densa obscurus caligine fertur,

830

Perque vias perque arva simul sternitque, feritque

Pulvereus globus, involvens coelumque diemque.

Nanque per adversum dum curcursantia venti

Arma movent animisque pares et viribus, ecce

Certamen magnum exoritur: ille impiger instat,

835

Hic clipeo obnitens longe adversatur; utrinque

Impetus, utrinque et robur; nunc pellitur ille,

Hic pellit; nunc sors variat mutata, nec ullus

Statve loco ceditve loco; nunc ille sinistra,

Hic dextra incursat feriens et in orbe gerit rem;

840

Nunc ictus clipeo exsiliens petit aera, nunc se

Intorquens terram ingenti divellit hiatu,

Dum vel uterque cadat moriens vel cesserit alter,

Aut iungant socias concordi foedere vires.

Quin et fumida vis tellure exclusa levemque

845

Aera per sullata, suoque evecta calore,

Conflictata diu propter terrasque solumque,

Aridaque et multo firmans sese aucta vigore

Vexatque, infringitque agitans pulsum aera, et una

Aequoraque et fracto displosa tonitrua coelo

850

Disiicit; infremitatque aequor, cavaque antra resultant,

Torquentur nemora, et valles ad sidera clamant,

Pulvereusque diem tegit intra nubila nimbus.

Tempora quin etiam certa ratione tenenda,

Vt cum se in praeceps aut ver agit, advenit aestas,

855

Aut cum declinat rapidus sol, appetit aeger

Ventorum pater autunnus, seu frigida bruma

Autunnum fugat, aut vere adventante fugatur;

Turbat enim versatque omnis mutantia rerum.

Iccirco si tum nimbosi aut sideris ortum

860

Videris, aut properare cavo procul aequore Mergi

Infelix astrum, atque acri lunam hoste teneri,

Mercuriique graves sidus portendere ventos,

Ne dubita ingentem coelo variante procellam

Affore, quae simul involvat terrasque fretumque,

865

Vertat et audaces in vota miserrima nautas.

Saepe etiam rapidum ad solem mediosque per aestus,

Colle vel aerio, aut hudi prope litoris oram,

Aut propter liquida nebulosi fluminis undas.

Aestatem indomitam increpitans Zephyrosque silentes,

870

Aurarum gelidas sensi properare cohortes,

Solis anhelantes pellunt quas axe quadrigae.

Ipsae iter intenduntque fuga, traduntque repulsum

Aera, qui tenues motu fovet incitus auras,

Adiuvat et mare commotum fluviique recessus:

875

Hinc mulcent tenerae summotis aestibus aurae.

Nanque etiam umbrosa in scena, cum incanduit aer,

Oraque saltantes tergunt sudantia nymphae,

Frondentem siquis ramum ramaliave arma

Ventilet, aut tenui dimoverit aera penna,

880

Quamprimum Zephyri frigentem exciverit auram.

Circum etenim qui nostra frequens se calfacit ora

Spiritus impulsu facili fugit, advenit aer

Inde novus, mora nulla, alter succedit et alter,

Vt nequeant circum ora novae recalescere partes,

885

Cum fugiant subitis excitae impulsibus aurae.

Nec vero vallesque cavae recubantiaque antra

Ac, coelo variante, situs terraque marique

Non multum adiiciunt ventis densantve acuuntve.

Inde salutiferis spirant afflatibus illi,

890

Hi gravibus tentant morbis languentia membra;

Nam venti mutant quotiens mutantur et una

Corpora cuncta, habitu perstat natura nec uno.

Flat saltus post pelignos, qua volvitur ingens

Aternus de valle cava atque humentibus antris,

895

Ipsa quidem sub mane novum cita solis ab ortu

Aura recens, qua culta nitent, qua poma foventur

Ramis laeta suis, largo et sata semine turgent;

Haec eadem rapidum ad solem mediosque per aestus,

Nec longo spatio provecta aut viribus auctis,

900

Vanescit primo moriens et solvitur aevo:

Vsqueadeo variant venti visque insita ventis.

Illyricis specus est ingens in finibus, antrum

Ventorum immane, unde irae immitesque procellae

Erumpunt, quotiens terris fera saevit Erinnys,

905

Immittitque hiemes pelago et se proripit umbris:

Non tutae stabulis pecudes, non oppida muris,

Non ipso in portu classes; fremit Hadria, et atros

Horrescit trepida Garganus ab arce tumultus.

Non illo quicquam vento crudelius, ut se

910

Excussitque antro et portis ruit acer apertis:

Pastores, cohibete ignem et procul abdite flammas.

Quae ventos moveant causae, quis et halitus auras,

Hactenus, o mihi care puer. Nunc unde tumultus,

Et tanti veniant terrarum in praelia motus,

915

Vnde vagi excutiant divulsa cacumina montes,

Flumina convertant cursum, aut premat alta vorago,

Vnde tremat tellus quamprimum, adverte, docebo.

Principio ingenti late circumdata ponto

Tellus fumificis incendia pascit in antris;

920

Inde tepent bruma fontes, cerealiaque arva

Spargit saepe novis, quas evomit, Aetna favillis.

Haec eadem sub speluncis tenuem aera claudit;

Inde sonant saepe occultis mugitibus antra.

Arida quanquam etiam ac venis sitientibus, amnes

925

Emittit tamen et dulci rigat arva fluore,

Et quamvis largum coelo ruat agmen aquarum,

Excipit in sese ac rursus madefacta remittit;

Hinc ergo humentes animas fluidumque vaporem

Spirat agens, calido aut rursum secat aera fumo.

930

Nunc halat siccum et crasso de pectore flamen,

Aut tenui volucrem suffitu exsuscitat auram;

Hinc ille et motu facilisque et viribus acer

Spiritus, atque imas habilis penetrare cavernas,

Et rursum violentus atroxque erumpere, claustrisque

935

Inclusus fremit et multus vacua atria versat;

Idem etiam in flammas abit et furit igneus atros

Intorquens lapides tormento exclusus aheno.

Evocat haec genitor rerum sol, excipit aer,

Ipsa parens tellus large indefessa ministrat.

940

Quae tamen e nimiis nunc inde caloribus usta,

Hinc nunc, victa gelu et multa durata pruina,

Contraxit dubios languenti corpore morbos,

Vt neque sit superante anima spirare potestas.

Ergo incerta ferens raptim vestigia anhelus

945

Spiritus incursat nunc huc, nunc percitus illuc,

Exploratque aditum insistens et singula tentat,

Siqua forte queat victis erumpere claustris.

Interea tremit ingentem factura ruinam

Terra suis quatiens latas cum moenibus urbes;

950

Dissiliunt avulsa iugis immania saxa,

Procumbunt turres, sternuntur funditus arces,

Magnorumque cadunt templa impolluta deorum,

Excidium ut magni iam iam timeatur olympi.

Hoc etiam, ut magna e parvis cognoscere possis,

955

Cernere erit, nostro quotiens in pectore sistit

Spiritus ac tenuem neque dat neque suscipit auram;

Tum velut intercepta anima tremor occupat artus,

Pugna intus, micat extremis in partibus horror.

Ergo ubi collectis immensum se viribus aurae

960

Crebrescunt, via fit, ruptisque meatibus efflant;

Antra sonant mugitque solum vallesque resultant,

Turbatos putei eruptant super hostia fontes.

Vanescit paulatim aeger dolor, antra quiescunt,

Quique vigor fuit ante, refert se in viscera terrae,

965

Atque alacres redeunt desueta ad munera venti.

Saepe igitur, cum iam multis maduere diebus

Arva, natant plenis demersa novalia fossis,

Nec pelagus capit avulsis minitantia ripis

Flumina; tum sua castra movens sullimis ab Arcto

970

Nubila de toto Boreas discussit olympo

Frigidus, et sociis commisit praelia Cauris.

Hic tellus, primum assiduis gravis himbribus et iam

Obstrusis venis validarum pondere aquarum,

Post, Borea perflante, solo concreta et iniquis

975

Obsita frigoribus, sese contraxit et horrens

Horrentem late duxit per membra rigorem,

Vnde nequit clausis efflare canalibus auram.

Vt quondam infelix valido Campania motu

Oppressit miseras ipsis cum civibus urbes,

980

Cum vatem fessae vix eripuere Camoenae

Labenti e thalamo ac tecti minitante ruina.

Interdum vacuis tellus male nisa cavernis

Finitimisque agitata fretis propter maris aestum

Concutitur ventis pugnantibus, effurit intus

985

Vis ingens, extra prohibet ventusque fretumque;

Quod saepe euboico testantur litore Cumae,

Et quondam vexata gravi Pelopeia motu.

Praeterea saepe occultis fornacibus ignis

Aestuat, involvitque globos, siqua potis extra

990

Rumpere, et imposito luctans sub pondere saevit

Improbus, attollitque elato vertice colles;

At postquam superas victor pervasit ad oras

Spiritus, immistus fumo et caligine densa,

Pulveream spargit tremefacta per oppida nubem,

995

Immundum et cinerem iactat vicina per arva.

Aeoliam fama est Lyparen de rupe propinqua

Hoc sensisse malum et lucem doluisse negatam;

Aenariam quoque (certa manent vestigia) ut olim

Idem agit in cineres glomeratus pulvis ad auras;

1000

Pulvereum queritur spargi Prochyte ardua nimbum,

Illa solo fumante, gravi concussa ruina

Spargit desertos incendia lata per agros.

Pertimuit mare flammigeros devolvier amnes,

Incenseum et late scopulos super aera ferri.

1005

Aestati atque hiemi male creditur, et tamen hudo

Vere magis, seu cum pedibus fluit uva sub unctis,

Tum saevit furor et bello sese arduus armat.

Quin etiam ut natura soli tractusque locorum est,

Flumina nunc iter intorquent, nunc alta vorago

1010

Sorbet hians, nunc sicca fuit quae terra paludem

Hausta facit, quae coeruleo circumflua ponto

Continet, insiluit pelago quae iuncta manebat;

Nunc nutare urbes, nunc et fluitare videmus

Vndarum in morem, dubio nunc verbere subter

1015

Quassari, aut sursum sullato pondere ferri,

Horrendos nunc clamores ad sidera tolli,

Nunc mugire solum, aut animas Acheronte remissas

Auribus instrepere, aut equitem resonare sub armis;

Sibilat ecce alibi, aut antro fremit aura recluso.

1020

Vidimus antiquas veteris Dicearchidos arces

Assiduam longo motu traxisse ruinam.

Bis messor legit spicas bis vinitor uvas.

Interea validi quatiebant moenia venti

Funditus, atque imo versabant tartara Averno;

1025

Arebant sitiente solo sata, nec temere ullae

Manabant coelo pluviae, tristisque per arva

Squalor erat moerorque haerbis morientibus ingens.

Non usquam coeli rabies torrentior arsit.

At postquam cessit tremor ac solida arva quierunt,

1030

(Certa fides) terris cessit mare, reddidit agris

Neptunnus longo tandem post tempore quod iam

Abstulerat prius et victor ditione tenebat:

Vsqueadeo impellens variat vis. Ergo, age, coelum

Inspice, si quando terrestribus aemula signis

1035

Arma ferant Mars bellipotens et Iupiter Ammon,

Iupiter aerias qui fulmine concutit arces.

Hi tibi signa dabunt venientis ab aere motus,

Quo tellus tremit incluso et gravida antra fatigat.

Nec vero aut tenebrae, aut nocturna silentia, cum iam

1040

Frigore concrescunt terrae et vis humida regnat,

Sunt tantum metuenda, aut matutina pruina;

Verum etiam mediis in solibus, atque ubi saevit

Aestivus calor, et cum spiramenta retundit

Sol medius retro et fumos compellit inertes,

1045

Et tellus tremit, et volucres erumpit in auras

Spiritus indignans clauso circum aggere cingi.

Ipse vides, quotiens agitatis fluctibus aequor

Tollitur et salsa spumant aspergine cautes,

Litora tum sinuosa magisque magisque videri

1050

Curvari et solito maius, postquam alta quierint

Aequora ventorumque simul gravis ira repressa est;

Tum contra recto tractu maris ora videtur

Tendere iter, summae in longum spectantur arenae,

Ac nullas agitat sullatus spiritus undas.

1055

Hic terras quatit inclusus, maria intima versat

Exagitans, verritque auras; hic impete vasto

Discindit nubes, explosaque fulmina torquet

Cum tonitru, et rapidis illuminat aera flammis.

Hoc igitur cessante, aer silet undique, ut illum

1060

Dividat aequali interdum nubecula tractu,

Tempore quo inclusus specubus longe aestuat intus

Halitus arescens et humum quatit improbus, unde

Tellus intremit et vacuis sonat icta cavernis.

Sed tamen et persaepe cavis furit abditus antris

1065

Infremitans, quando aereo se tramite contra

Ventus agit vetat atque imis erumpere claustris;

Tantum adeo variant et vis et causa movendi.

Spirat ad Ansancti vallem specus; hinc procul et grex

Et pastor divertit iter, procul evolat ales,

1070

Incidat in saevam pennis ne lapsa mephitim

Et cadat infelix subita exanimata ruina.

Spiramenta soli quondam tremor ille reclusit,

Exhalat vis unde nocens per viscera terrae

Conflictata diu tetroque infecta veneno.

1075

Hinc necat afflatu misero sternitque animantes

Saeva lues procul acta Erebo stygiisque cavernis.

An non Harporum in campis, garganide terra,

Quaque celer dubiis ripas secat Aufidus undis,

Effossa tellure vapor cerealibus horreis

1080

Inclusus subito exanimat, nec ut aera divum

Accipiat, reddatve infossi exhaustor acervi?

Vsqueadeo inclusas pestes dira occupat auras.

Nunc, age, siquando aetherio delapsa ab olympo,

Iris, ades, vatisque oculis permitte videndam,

1085

Dum genus et certos memorem quibus orta parentes;

Nam te vel natale decus, vel sanguinis auctor

Nobilitant, tu forma inter pulcherrima nymphas

Spectanda et coelo et Musis celebranda canoris.

Pastorem fama est Phoebum peneida ad undam

1090

Incassum post absumptos in virgine fletus,

Post deploratos totiens in cortice amores,

Invitum ad superos ac munera nota redisse

Solantem casus cithara ac testudine eburna;

Paulatim irrepsisse novam sub pectore flammam

1095

Virginis Aeriae, solam quam Iuno ministris

Praetulerat fidam thalamis gratisque sodalem

Alloquiis, cui cura omnis quoque credita herilis;

Tentanti in thalamos aditum insidiasque paranti

Et reperisse viam casum, et docuisse repertam.

1100

Oceano forte in magno sub Tethyos antra

Iuno aberat, ducens laetam per pocula lucem;

Aeria e thalamis ut erat lascivior annis

Prodierat procul emotas spatiata per auras.

Prosilit e specula iuvenis, timidamque repente

1105

Occupat amplexu; tum, ne quis cernere posset,

Nube cava involvit; mox, ad sua gaudia versus,

Optatis fruitur thalamis gravidamque relinquit.

Illa uterum celans nono post mense gravatum

Ponit honus; fratri praesto Lucina petenti

1110

Affuit, excepit neptem gremioque levatam

Nubibus Aeriae prolem commendat alendam.

Vt crevit forma praestans et corpore nympha,

Visaque digna deo proles, dum Iupiter illam

Factus avus fovit gremio, miratus et ora

1115

Et crines flavos et lumina digna parente

Et pharetram et quod, quem pater illi tradidit, arcum

Lunabat, capita ut simul accurvata coirent,

Solis ad occasus ut spicula solis ab ortu

Mittat, ab occasu facile ut iaculetur ad ortum

1120

Neptis avo digna, simul et patre digna virago.

Iupiter ob meritum speculo donavit, ubi omnem

Aera prospiceret, terras pontumque videret,

Quo foret et nymphis etiam spectabilis ipsis.

Nate, igitur siquando sedens aestate sub altis

1125

Porticibus, forte aut nemorum viridante sub umbra

Auratum admoris labris sitientibus amnem,

Ne pigeat, simul ac gelidum cratera liquorem

Hauseris, ardentem ad solem atque ad lampada Phoebi

Sistere, post altam tua lumina ferre sub umbram;

1130

Illicet aspicies solem laquearibus ipsis

Fornicibus sive in mediis altave columna

Fulgere, oppositam radius dum flectit in oram

Lubricus effusoque super loca lumine lambit.

Haud aliter, levi in nube coeloque quieto

1135

Obliquus cum se radiorum impegerit ardor

Nubila per, conversa acies in fronte resultat;

Flectuntur retro radii, fit protinus arcus

Ille quidem varios ducens e nube colores.

Vt viridi quotiens ligno color haeserit ignis,

1140

Flamma rubet madida referens a matre virorem,

Forsitan et, cum nube cava se ostentat imago,

Coeruleum videas, qui non est ipse, colorem.

Ac memini, dum castra sequor mavortiaque arma,

Qua praeceps sese tiburna rupe volutus

1145

Fert Anio multaque cadens aspergine sudat,

Fumosa fulgere super conspergine claram

Irin et aurato iacientem spicula cornu.

Et iam sol medium clarus peragrabat olympum;

Mox, ubi sidereis nox fusca supervenit alis,

1150

Improvisi adsunt Austris madidantibus himbres,

Liquitur in latices coelum, lutulentus et antro

Prosilit, ac ripis Anio caput extulit altis

Indignans, liquidos rapidis torrentibus amnes

Foedari et moestas arceri a fonte Napaeas.

1155

Nec flavescentem aspiciens miraberis arcum

Puniceo viridem si addas; rarescit uterque

Nam simul, et flavum miscent utrinque colorem.

Nec vero cum sol medium lustrabit olympum

(Vrit enim fervetque adeo, ut, quae densa, relaxet),

1160

Thaumantis natam aspicies, quanquam horrida, quando

Bruma riget, mediis liceat vidisse diebus.

Ergo cum adveniet simul et cum deciderit sol,

Iris ab adverso capiet data signa parente,

Luce quidem; quanquam in tenebris, sub nocte maligna,

1165

Aurea cum pleno radiat Latonia vultu,

Tum quoque curvato meditatur spicula cornu.

Et quoniam obliquum ad solem adversumque parentem

Apparet longe oppositis in partibus iris,

Iccirco non in gyrum, non cogit in orbem

1170

Sese audax, neque enim est ipsi circumdata soli,

Vnde referre queat speciem toto ore rotundam.

Saepe etiam duplicem in tenebris est cernere lunam,

Nube novam referente alia sub imagine formam.

Ipsa sua speculum dextra tenet, et videt ora

1175

Altera nympha sua, et quibus haec quoque lumina cernit,

Vna quidem facies, speculo referente secundam.

Ergo et in aeria talem se nube figura

Ingeminata refert, speculi se margine qualem

Nympha super, vitrea et similem se reddit in umbra.

1180

Sed neque cum solem aut ipsum, solisve sororem

Aut rutila circum, aut atra caligine cingi

Prospicies, alium credas duxisse colorem;

Nam vapor in causa est, qui, cum fulgentibus astris

Offundit sese obtundens radiantia tela,

1185

Inficit hic nostros infecto lumine sensus,

Frustraturque oculos falsa sub imagine captos

Luna magis, luna hamatis minus apta sagittis.

Tu tamen, offusa quotiens caligine cernes

Paulatim elabi et claro mox lumine ferri,

1190

Tranquillam licet exspectes noctemque diemque.

Sin multis simul effundent se partibus ipsae

Collectae in gyrum nubes (nulla est mora) venti

Diversis simul erumpent de partibus, ut iam

Involvant coelumque simul terrasque fretumque,

1195

Vix adeo ut stabulis sint tuta armenta sub ipsis.

Semper enim, qua diffracto vapor evolat orbe,

Illa parte ruent populantes nubila venti.

Quin etiam qua se incandens nocte extulit ignis,

Ille quidem claro signans liquidum aera tractu,

1200

Inde ruet portis quamprimum ventus apertis.

Ergo, et cum excussit rapidus sol omnia late,

Et cum victa gelu glacie et concreta malignum

Horrescit tellus frigus, tunc aequora longe

Pacem agitant, nulli versant super aera venti,

1205

Ac tranquilla quies pacato regnat in orbe.

Ast, ubi se nebulae tollunt, indensat et auras

Caligo fumosa agitans, hic aggere rupto

Spiritus ad superas sensim sese exerit oras,

Moxque ruit portis emissus ventus apertis.

1210

Ipsa etenim ventos tellus alit, eque refuso

Emittit foecunda sinu: sol hos pater actis

Educit radiis, perque aera trudit apertum.

Illi iter intendunt cursu, passimque vagando

Concipiunt vires, collectaque robora firmant,

1215

Donec vel coelo irati dominentur et undis,

Et quatiant validas inimicis flatibus arces.

Haud aliter quam, cum liquidis caput extulit antris

Eridanus, molem ingentem rapit undique aquarum

Progrediens, fervetque vagus per adorea culta,

1220

Huc illuc sinuosa agitans secum agmina volvit,

Rumpit et in pontum superatis fluctibus audax.

Ventorum quoque certa dabunt tibi signa cometae,

Illi etiam belli motus feraque arma minantur,

Magnorum et clades populorum et funera regum;

1225

Vt, cum seu coeli occasum, seu solis ad ortum

Extulerint caput infelix et crine minaci,

(Horrendum) late implerint terroribus urbes.

Si steterint certoque loco vestigia figent,

Finitimi bello invadent, civiliaque arma

1230

Foedabunt socias cognato sanguine dextras;

Sin ortum tendent versus, peregrina moveri

Bella scias, hostemque externis affore ab oris.

Tu vero, quod decernit mavortius ignis

Infelix coeli sidus, quod nuntius arcas,

1235

Hoc dirum imprimis statues signare cometen.

Ipsi etiam tibi signa dabunt manifesta colores.

Halitus ille autem aestivam sullatus in oram,

Mole ingens, tractu longusque et plurimus ipso,

Multa etiam fomenta ferens, concepit ubi ignes,

1240

Flammatos ignes et late incendia serpunt,

Fit coma quae rutilum spargat de vertice crinem

Et longo fumosa trahat vestigia passu;

Sed solem solisque viam declinat, ad Arcton

Saepe iter intendens, celeri nunc concitus axe,

1245

Nunc lento temone premens tardantia lora.

Nam memini, quondam icario de sidere lapsum

Squalentem praeferre comam, tardoque meatu

Flectere sub gelidum Boreae penetrabilis orbem;

Hinc rursum praeferre caput cursuque secundo

1250

Vertere in occasum ac laxis insistere habenis

Donec agenorei sensit fera cornua Tauri.

Ergo inter sese adversis concurrere signis

Hinc Turcas, illinc Parthorum examina vidit

Euphrates belli medius; caput extulit alveo

1255

Armorum sonitu excitus mavortius Ister.

Vix nunquam maiore alias in praelia ventum est

Mole virum; lati manarunt sanguine campi,

Horruit oceanus, dum tot procul amne cruento

Versat Rhenus agens simul arma virosque ducesque;

1260

Cognatos enses atque impia comminus arma

Sustulit assuetis gaudens Hispania bellis,

Obstupuit gemuitque simul maurisia Calpe

Ingentes velorum alas crepitantiaque arma

Oceano et freta lata citis spumantia remis,

1265

Mox tingitanis saevire incendia tectis,

Atque amnes tabo squalere et sanguine campos.

Non alias venti pelago incubuere tumenti

Maiores, non aeolii rex carceris unquam

Saevius infremuit ruptoque immugiit antro.

1270

Delituit ripis imo et caput abdidit alveo

Vndarum pater Eridanus, sitientibus amnes

Excessere antris; moestae et sine numine nymphae

Fuderunt nullus terra arescente liquores.

Interea nullus coelo demittitur himber,

1275

Arescunt haerbae passim sitientibus arvis,

Pratorum perit omnis honos, nemora alta laborant

Aestibus, invitoque cadunt e stipite frondes,

In dirum transit cinerem de gramine cespes;

Vota Iovem non ulla movent ingrata, nec ullum

1280

Incensis aris meritum sensusve malorum,

Languentes impune cadunt cum matribus hedi,

Exanimesque iacent passim cum matribus agni,

Infelix animam convulso in cespite linquit

Taurus et ingentem ipse cadens dat mole ruinam,

1285

Nec bellator equus non sicco in margine fontis

Moeret et assuetis moriens caput abdit arenis;

Strata dolent armenta boumque armentaque equorum.

Exitio sitis est etiam pastoribus, ut iam

Emigret calabris procul armentarius agris

1290

Aeger, agens parvos aegra cum coniuge natos.

Vsqueadeo infandam in rabiem fera saevit Erinnys,

Et dirus quatit in terras iacula aspra cometes.

Nate, etiam siquando oculos ad sidera tollens

Albentem coeli tractum mirabere, forsan

1295

Addubites quae causa viam signaverit, an sit

Halitus idem auctor, longo quem tramite ductum

Stellarum densus circum se complicat ordo;

Quippe vagus solem fugiens torrentiaque astra

In laevum dextrumque latus declinat, et ipsa

1300

Raptatus circum coeli vertigine candet,

Sideribus late sparsus, pallentiaque ora

Stellarum atque amnes lactis sub imagine praefert.

Nanque acies obtusa, et non penetrabile lumen,

Et series numerosa, minutaque corpora parvis

1305

In spatiis versata procul candere videntur,

Dum nequeunt radios iaculari et stringere flammam,

Candet et a multa caligine consitus aer,

Hinc illinc agitata et lactea constat imago.

Nec tibi non fera sunt saevorum nota Gigantum

1310

Praelia, non phlegraea phalanx superumque labores

Intentansque deum excidium briareius ensis.

Ergo illi simul ingentes involvere montes

A Boreaque Austroque, ingens simul ardor utrinque,

Vtrinque et metus ingens exitiumque paratum.

1315

Terra novum auxilium natis tulit: excitat antris

Nigrantisque globos fumorum et sidera foedat

Pulveribus, tetra offendens caligine divum

Attonitas acies atque arma micantia frustra.

Cedebat rerum genitor, cedebat et ipse

1320

Bellipotens Mavors, frustra Latonia tendit

Dictaeos arcus; nigrantem ex axe Booten

Excussat caligo, haurit globus Oriona

Pulvereus caecum capulo dum sustulit ensem.

Ecce autem flammis et luce coruscus heoa

1325

Phoebus adest; Phoebum sensit nox. Illicet ipse

Restituitque aciem, et dextra laevaque coegit

Cedere fumificum discusso pulvere nimbum.

Ergo ubi laurigeris victoria constitit alis

Et coelo pax nota redit, monumenta quod essent

1330

Antiquae pugnae, volucres subsidere fumos

Et statuit pater et solio sic iussit ab alto.

Atque hinc pulvereus manet inter sidera limes,

Qua victor pepulit flammato turbine Phoebus.

Nec vero naturae omnis vis cognita, quando

1335

Multa latent; tamen et causas scitamur, et unde

Proveniant. Candorque viae limesque per astra

Fusus in incerto est; nebulas in sidere Cancri

Anne eadem caligo, eadem quoque causa notarit,

Hoc quoque in incerto est; nam plura subesse videntur,

1340

Quae certent ratione eadem, aut adversa repugnent,

Lactea cur niveo canescat semita tractu,

Cur nebulosa cavo pallescunt sidera vultu.

Hinc ego digrediens fontes te, nate, docebo,

Et cur perpetuis decurrant flumina venis;

1345

Extremus labor et vigilatae ad lumina noctes:

Tu mea dicta, puer, memori nunc accipe corde.

Spiritus hic (Graii fecerunt aera nomen),

Qui terras pontumque levi circumtegit umbra

Et penetrat rimosa means in viscera terrae,

1350

(Certa fides) facile humentem permanat in undam

In liquidumque coit contracto frigore rorem;

Mox abit in latices et ripis plenior errat,

Et magno labens intrat cum murmure pontum,

Armatus etiam raptans ad litora classes.

1355

Ipse vides saepe in foribus sudantia saxa,

Et guttas de marmoreis stillare columnis

(Nanque aer circumfusus dum frigora sentit

Paulatim sese cogit, mox defluit humor

Ille quidem sicco ducens e marmore guttas);

1360

Speluncis quoque de gelidis manare liquorem

Continuum, unde fluunt crepitanti murmure rivi.

Si Rhenum Rhodanumque videns magnumque Garumnam,

Aut Hebrum Eridanumve, aut clari nominis Istrum,

Aut qui per latos populos mare pervenit Indus,

1365

Aut septengemini rumpunt qua flumina Nili,

Perscrutere ortum et fontis sacra antra reclusi,

(Non dubium) invenies summis e montibus illos

Delabi, genus et gelidis deducere ab antris.

Nanque aer terrae immistus molemque sub ipsam

1370

Inclusus, montana rigens ut frigora sensit,

In stillas abit et longo fluit agmine multus,

Desuper ima petens, donec iam viribus auctis

Erumpit vallo atque in campos turgidus exit.

Multum etiam stillante solo nivibusque liquatis

1375

Auxilium accedit venis tellure sub ipsa,

Multum etiam nebulosa iugis immanibus aura,

Tabescens coelo gelido cum stringitur humor,

Vnde sibi occulti sumunt alimenta meatus.

Nec vero, quamvis solido stet robore tellus

1380

Mole sua gravis et denso se robore firmet,

Non vastis intus specubus patet atque hiat alte

Immensum ductis abrupta sede cavernis;

E quibus aut Euri sparsim funduntur anhelis

Faucibus hadriacosque attollunt flatibus aestus

1385

Et stragem dant arboribus tectisque ruinam,

Aut amnes subter lapsi de montibus altis

Erumpunt cursu rapido et solida aequora findunt.

Quippe aer antro inclusus lentescit in undam

Frigida sub loca, et aeternum fluit abditus humor

1390

Aeterno de fonte liquens. Hinc caspia claustris

Antra tot accipiunt fontes, tot flumina, mox quae

Rursum diversis emergunt partibus orbis,

In mare seu tacitis delapsa meatibus intrant;

Quin et qua herculei rident sata lata Tarenti,

1395

Qui piger humectat flaventia culta Galesus

Saxa subit tacitusque cavo se condit in antro;

Condit et in latebris Nilus, post liber apertis

Insultat campis septeno et gurgite fertur,

Felix fruge nova foecundisque huber aristis.

1400

Est praecutinis in montibus horrida cautes,

(Indigenae vocitant Cornu) de vertice cuius

Manat aquae gelidus per saxa rigentia torrens.

Hunc non antra cavi montis, non humida vallis

Eruptat, non vis superas impellit ad oras;

1405

Verum aer ripae admotus circumque supraque

Rimosoque latens sub fomite sudat, ut ipsum

Frigus et algentem sensit per membra rigorem,

Stillatimque cadit fluitans cursumque secundat.

Ergo et perpetuus tenor est stillantibus undis,

1410

Perpetuique fluunt fontes et flumina et amnes,

Perpetuum quoniam servat natura tenorem

Aeris, aeriam sese vertentis in undam.

Nec vero faciles nymphae, quis flumina cordi

Et sacri fontes atque antra liquentia rivis,

1415

Non ipsae dulcis latices, non larga ministrant

Pocula, non gratas longe sitientibus undas.

Ergo nudatis pedibusque et pectore nudo

Coeruleae per stagna agitant liquentia nymphae,

Alternisque implent undantes roribus urnas,

1420

Alternis simul effundunt: tum murmure magno

It praeceps per saxa sonans spumantia rivus,

Mox crescens findit tacito plana aequora cursu.

Nunc fessae laetas ducunt per prata choreas

Arboribus tectae ac circumvariantibus umbris,

1425

Nunc tenues mulcent gratis concentibus auras,

Aut amne in medio ludunt, vitreisque sub undis

Lascivae alternant agiles per brachia motus,

Lubricaque intorquent niveis vestigia plantis.

Enatat haec levesque manus et brachia monstrat,

1430

Aut tenerum latus, aut molles cum poplite suras;

Desilit illa petens imum, splendetque sub undis

Marmoreum foemur et cervix argentea et illae

Deducunt coelo divos quae ad furta papillae;

Mox resilit flavumque caput nigrantiaque effert

1435

Lumina, tum niveo quae purpura fulget in ore.

Hic aliquis cannosa latens post flumina pastor,

Agrestis deus et Satyrorum e stirpe procaci,

Concepit postquam ardentem sub pectore flammam,

Huc illuc oculos agit et suspiria ducit,

1440

Insertatque caput cannis, refugitque videri,

Dumque videt, frigetque simul fervetque, cupitque,

Desperatque, audetque, feroxque libidine in undas

Desilit, atque cadens sonitum dedit. At chorus antrum

Attonitus petit et latebris sese abdit opertis:

1445

Ipse deus vano frustratur gaudia tactu.

Nec sapor, aut color ullus aquis fluvialibus. Ipsae

Tellure hos de matre trahunt; hinc saepe venenum,

Saepe salus: adeo variat tellusque solumque.

Terra salutiferas vires, eadem ipsa nocentes

1450

Praebet aquis, succoque suo prodestque nocetque.

Terra eadem argento large foecunda, sed aer

Huber aquis, Nereique novas hinc sufficit undas,

Praecipue tamen arctoo sub cardine, qua se

Vis ingens cohibet, quaque et sol languidus errat

1455

Defessus spatiis obliquo et tractus ab orbe.

Inde perennis aquae manat fluor, oceanusque

Aestuat, arctooque fluunt e cardine rivi.

Baiano sed ne fumare in litore thermas

Mirere, aut liquidis fluitare incendia venis;

1460

Vulcani fora sulfureis incensa caminis

Ipsa monent, late multum tellure sub ima

Debacchari ignem camposque exurere opertos.

Inde fluit calidum referens ex igne vaporem

Vnda fugax, tectis fervent et balnea flammis.

1465

Hinc etiam salsum fontes traxere saporem,

Et laticem longe ingratus infecit amaror

Tellure incocta exsudans cinerique maligno,

Quem liquit quondam accensis fornacibus ignis,

Post aevo extinctus longo monumenta relinquit

1470

Exustum cinerem et cocto sola subdita saxo.

Hinc alibi exhaustos antris putealibus amnes

Vulcano fervente coquunt, dum crassior humor

Stringitur, inque salem tepidae cessere lacunae,

Ast alibi in lapidem transit liquor; usque adeo vis

1475

Telluris variat. Videas lapidescere Sarni

Coeruleo sub fonte alnum filicisque maniplos

Et paleae intortos lento cum vimine culmos.

Decurrit tenui labens aspergine rivus

Rupe venafrana, fessus quem saepe viator

1480

Incusat gelidos raptim occuluisse liquores;

Saepe repentinos fracto de monte tumultus

Erumpentis aquae timuit sub vomere taurus.

Ipsa sua nunc dives opes natura profundit,

Nunc retrahit defessa manum seque ipsa remittit;

1485

Hic lactis fluitare amnen sua ad hubera mater

Laetatur, dolet hic omnem obriguisse liquorem.

Materiam saepe ingenio instrumenta vel arti

Deficere, ipse operis prudens dolet auctor et actor.

Nunc ergo ingentisque animos viresque valentis

1490

Prae se fert natura opibusque et robore pollens,

Nunc inculta situ longaque effeta senecta

Languescit propriumque negat retinere vigorem;

Dum reparat vires renovataque robora firmat,

Ipsa suos tunc plena sinus uterumque relaxat,

1495

Quique vigor fuit ante, refert se ad munera nota.

Nec vero casusque inopes cessantiaque arma

Naturae, nec rursus opes luxumque fluentem

Non hominum, non alituum genus et pecus et grex

Squamigerum sensere, grave et doluere ruina;

1500

Hinc etenim miseranda lues mortalibus, hinc et

Dira fames saevitque malum per vulnus utrunque.

Ammonem fama est mediis sub noctibus altum

Fervere et in mediis rursum frigere diebus;

Causa quidem vel certa subest, nam frigora noctis

1505

Intus alunt ignes nocte et vapor aestuat intus,

Vnde fluunt calidi noctis per tempora rivi;

Luce autem, cum sol terras populatur et ardens

Exhalat vis, tum venae recreantur hiantes,

Vnde redit gelidus sua per vestigia torrens.

1510

Rara igitur natura soli, quae frigora lunae,

Quae solem facile admittit resoluta diurnum;

Hinc facile et recreat sese et fervescit in horas.

Hinc terrae varium mutat fons ipse tenorem

Longinquo veniens loca per variantia ductu;

1515

Nam neque sese orbe ex alio vis torrida solis

Immittens penetretque uterum et gravida hubera terrae,

Immensumque maris spatium, tantumque profundi.

Horrescit quoque lucanis in saltibus antrum,

Vnde petunt trepidi afflictis oracula rebus,

1520

Praecipitat longo immanis descensus hiatu;

Septem arae circum et fumos flant thura sabaeos;

Antistes Zeno lituum tenet, et vocat ore

Praesentemque deum, et pia numina sistit ad aram;

Turba favet, mox et voti damnata recedit.

1525

Ipse autem fruiturque diis atque imperat antro,

Vnde fluit gelidus salebroso fonte Trigella,

Arescitque hieme in media atque aestate liquescit.

Vere novo, cum se tellus adaperta relaxat,

Tum videas tecto ex antri stillare fluentum,

1530

Hic rivos fluitare, illic concrescere fontem

In clatros; hiat ecce alibi fumosa vorago,

Vnde aditus imi ad manes et tartara mundi;

Parte alia sonat abruptis specus atra cavernis,

(Horrendum) ruit acta repente canalibus unda

1535

Occultis siccoque diu devolvitur alveo.

Pastores, cohibete gregem sitientem et ab unda

Pellite; non foetum optatum, non hubera vaccae

Distenta aut tenerum cum matre aspexerit agnum

Errantem, qui pota frequens ad flumina pastum

1540

Egerit armentum et crudo saturaverit amni:

Capripedis potuit tantum dolor iraque Fauni.

Luserat aspernata procum Ripenia et hudis

Abdita fluminibus detestabatur. Ibi amens

Deturbatque pedum pecudesque a fonte repellit

1545

Inclamans: "Nulli foetus, non ulla propago

Sit pecudi, quotiens sitentia guttura ad undam

Admorit, potoque gravis de flumine abibit:

Semamnem fugitate boves, fugitate capellae."

Iratusque gregi in nemus et loca sola recedit.

1550

At cum declinat rapidus sol et fugit annus,

Ac lassata situ tellusque effeta senescit,

Aruit et venis humor, mirabere fontem

Vel biduo effluxisse, ac flumina tanta requirens

Incusesque deos naturaeque abdita damnes.

1555

Sed nec perpetuae sedes sunt fontibus ullae,

Aeterni aut manant cursus. Mutantur in aevum

Singula et inceptum alternat natura tenorem,

Quodque dies antiqua tulit, post auferet ipsa.

Hoc mare, quod nunc ingenti duo litora tractu

1560

Europam Libyamque secat (non fabula), quondam

Tellus una fuit; medio stetit aequore taurus

Insudans sulco atque attrito vomere fessus,

Nunc mersa tellure natat vento acta carina.

Vulcano sacra et fumoso vertice anhelans

1565

Insula, Cyclopum horrisonis incudibus antrum,

Nulla olim; nunc nulla Elice nonacria, ut illam

Fluctibus iratoque absorbuit aequore Nereus.

Aegyptum Casii solvens de rupe secabat

Nauta vagus, nondum ullum illi nomenque decusve,

1570

Sed pelago stagnante palus hudaeque lacunae;

Nunc regio et populos late foecundat et urbes,

Pyramidum ostentans monumenta et nomina regum.

Quid mirum fontes siccato et flumina cursu

Desinere? Adveniet lustris properantibus aetas,

1575

Cum pelago emerget tellus nova, cum mare terris

Incumbens mole ingenti simul oppida et arces

Cultaque sub rapido secum feret hausta profundo.

Nullus honos regum tumulis, impune deorum

Templa ruent, idem fluctus pecudemque Iovemque

1580

Auratum affliget scopulo, exitium omnibus unum,

Et clades una absumet iuvenesque senesque,

Matres atque viros et corpora cara nepotum,

Nec natum complexa parens miserabilis hudis

Proficiet lacrimis, clamantem et acerba gementem

1585

Coeruleus cano vortex absorbet hiatu,

Et vota et pictos secum feret unda penates.

Non ullae ultra relliquiae aut monumenta manebunt,

Non rerum labor, aut operum vis edita coelo;

Maiestas ipsa ingeniis, decora illa sororum

1590

Aonidum, confecta situ atque in nube iacebunt,

Cunctaque sub tenebris et opaca nocte tegentur.

Parte alia exsurgent immani corpore montes,

Et nigra primo coelum caligine tingent

Fumosis iuga verticibus, nondum aere aperto,

1595

Nec sicca tellure satis. Post tempore certo

Terra recens, coelumque novum, nova litora, et hudi

Labentes passim lymphis crepitantibus amnes

Incipient praebere novis alimenta colonis,

Paulatimque novus fato instaurabitur orbis.

1600

Te quoque vel iuvet ad finem venisse laborum,

Vranie, licet et fontis leve murmur et ipsae

Spirarint placidae Zephyris felicibus aurae.

Rura senem, vatemque suum sua ad ocia felix

Parthenope vocat et fesso blanditur alunno.

1605

Non hederae mea non lauri per tempora serpant;

Me sat erit, si coeruleo Sebethus ab amne

Intactae salicis fluviali munere donet,

Ac mihi pomiferis vacet Antiniana sub hortis.