Bonaiuto da Casentino diversiloquium

Testo base di riferimento: M. Petoletti, 2001

Cura dell'edizione digitale: Cristina Zanatta


1. de moribus Romani aeris, quos quedam estas
maxime patefecit

Roma tuis gaude titulis, tua munera tolle

Tu tibi, tu sine me te plena pace fruaris.

Sanctorum cumulis exceptis et venerandis

Patribus ecclesie, qui mundi cardo notantur,

5

Romanisque viris animo vel sanguine claris

Laurandisque tuis servatis moribus, ecce,

Cedo tibi, tibi dico vale, tibi cuncta relinquo

Que tua sunt, quia me tua fervida torruit estas.

Te satis aspexi: qualis structura tuorum

10

Murorum veterum fuit, indicat ipsa ruina;

Quam bona, quam grandis fueris vestigia plene

Demonstrant et scripta canunt et templa recensent.

Sed quam vitanda modo sis, quam sis fugienda

Mensibus estivis, nubes, caligo, vapores,

15

Aer corruptus, corrumpens ventus et altus

Cementi pulvis, stipularum fumus agrorum

Clamant et late pestis vexilla revelant.

Si tamen interdum propono dissimulare

Mentitusque michi loquor, hec sunt signa salutis.

20

Vndique respondent econtra mille figure,

Ex quibus et timor et rigor et sinthoma febris

Procedunt morbosque parant redolentque sepulcra.

Frigore concussus tremit hic, sudore liquescit

Ille, sed hic membra protendit et oscitat ille.

25

Hic tussi quatitur, hunc stricto gutture reuma

Suffocat multoque gulam langore fatigat.

Ille iacens victus faciem sibi mestus adaurat,

Sed lento quod lenta gerit sua dextra flabello.

Ordea, far, pultes et amigdala, zuccara, limpha

30

Fervida que sanos fugat infirmosque molestat;

Multa suis campana sonis gemitusque virorum,

Sulcans ungue genas et pugnis pectora tundens,

Crine caput spolians, clamosa cohors mulierum,

Turba sacerdotum populo plangente canentum,

35

Thura, cruces, feretrumque, cadavera, lumina crebra,

Quem non terrerent, quorum non corda ferirent?

Hec crux me cruciat, hi cantus exequiales

Torquent, non mulcent animos sanisque minantur.

O quot precones, quot sunt prenuntia mortis,

40

Quot sunt que vivos homines sepelire videntur!

Hic medicina silet, dormit natura, dieta

Fallit, falluntur medici, quia non meliora

Iura tenent aliis, si tecum, Roma, morentur.

Nam pariter cum non medicis languendo laborant

45

Aut obeunt aut evadunt tamen absque capillis

Quos resecant, ut spissa cuti nova lana resurgat;

Vel faciunt ut morbo victo victima fiat.

Hos medicos Ypocras, hos decipit et Galienus;

Hos fallunt tempus, pulsus, urina crisisque,

50

Luna, dies, sol, constellatio, mensis et hora.

Hic aurora riget yemali frigore, brumam

Presentans, rorisque locum tenet alta pruina.

Sol oriens vernam fragili splendore figurat

Temperiem. Post veram tertia parturit hora

55

Estatem, sed sexta suis fert estibus Ethnam.

Non est ille calor solis, sed flamma camini,

Quam calidi sufflant exusto flamine venti.

Heu, solet in terris aliis homo sole coactus

Auras expetere, quibus et refrigeret ustos

60

Artus et solis torrentis temperet iram;

Sed non sic alme ventus facit impius urbis.

Nam si te lixat sol, ventus flammeus assat;

Si fugias solem, fugies de fauce leonis;

Si queris ventum, te raptis fetibus urse

65

Committis, facies iuxta proverbia vulgi,

De fervente petens vivas sartagine prunas.

Quantum se variet tempus, quot vestiat aer

Formas, quot vultus mutent elementa referre

Quis possit? Cum non in eodem puncta vel hora

70

Actu stent, quia nulla volunt hic ordinis usum

Vel ius nature nil vult parere planetis.

Tempus enim nunc imbre gemit, nunc luce serena

Ridet, nunc alget glacie, nunc estibus ardet,

Nunc terre pluvias sitienti pocula claudit,

75

Nunc catharactarum vectes disrumpit abyssi,

Nunc in pace manet et nunc se nubibus armat,

Nunc ad bella vocat nebulas aciesque vaporum

Contra solares radios. He reddere noctem,

Hi servare diem cupiunt; he claudere celum

80

Pugnant, hi satagunt ut sidera clara videri

Possint; sed ventus, his nubibus insidiator,

Huc trahit et plenis exsufflans faucibus afflat

Aera corruptis, quos traxit ab utre marino,

Flatibus et, quanvis dispergat nubila, totam

85

Inficit hanc patriam distinctam finibus urbis.

O mare, quod largo Romanam gurgite terram

Giras, cur toleras vel cur facis ut reputeris

Efficiens causa Romane pestis inique?

Quid mare respondes? Mare, quid? Quid, pestis amara,

90

Respondes? Dices fortasse quod hec tibi culpa

Non a re nec ab effectu datur. Immo resultat

Hinc, quia perflans aura marinis sumit ab oris

Cursum, quando venit invadere menia Rome.

Sic faciente loco nomen capit atque marinus

95

Flatus ab ore tuo veniens agnomine fertur.

Sed non excusat hoc te, quia semper in urbe

Cerno quod ista tuos mores infamia dampnat.

Ergo, Roma, vale! calor, equor et aura, valete,

Romane patrie! Iam vestros linquere fines

100

Gaudeo; iam ridet aer, patet undique celum

Iamque Reatini sua celsa cacumina montes

Monstrant, iam redolet michi leto gramine campus,

Iam spondent colles et valles signa salutis.

Iam iuvat, o Balbina, tuo de colle videre

105

Amplos discursus oculi sine tegmine nubis,

Ni mea fortassis retrorsum terga revolvam.

Precipitem rupes cum murmure parturientes

Vndam, que rapidos argentea construit amnes,

O quantum prestare tuis scio Roma cavernis.

110

Plus iuvat umbrose thalamos hic visere silve

Quam crebras rupte tenebras testudinis urbis.

Visu poma placent, gustu sapiunt nec ab ore

Sumpta modestorum possunt ut cerno nocere.

Si noceant re, spe prosunt: sepe triumphant

115

Contra rem, sicut plus quam res imperet ipse

Sepe timor, casum facit acceleratque ruinam.

Vrbs, tua poma placent, nec sunt fortasse nociva

Plus aliis, sed suspecta pinguedine turgent,

Propter quod febres dant illa, sed ista salutem.

120

Terra Reatina, cui desuper ethera plaudit,

Aer arridet, quam frigida flumina cingunt,

Quam colles alacres armant, quam fertilis ornat

Planicies, quam viva lacus piscina refercit,

Quam mirandus aque gurges salientis honorat,

125

Dum paritur glacies, ubi garrula Bullica bullit.

Salve, pulcra parens et grata ministra salutis,

Ad te confugio, me sume, salutis asilum,

Suscipe me fugientem, quem sic cernis anelum,

Pallentem, trepidum, Romana clade fugatum.

130

In te pausare venio per devia fractus,

Pulvurulenta tuis mea fontibus ora lavabo,

Alleviare meos gravidatos nubibus artus

Digneris; repara compagem corporis, arcem

Spirituum releva, collapse menia mentis

135

Erige, nativi reddas vexilla coloris,

De cute qui fugiens timidus sub tabe latebat,

Interni tepida fac referveat olla caloris.

Nam calor exterior carbones interioris

Expugnat, vires minuit munitque timorem,

140

Qui cameras aulamque, thronum, penetralia cordis

Anticipat, regnat, regit, imperat et dominatur.

Musa, tibi grates refero, que me fugientem

Associando meam voluisti ducere vitam,

Que te ductrice Romani temporis actus

145

Iam cecinit dixitque parum de more Reate.

Vade, salutis iter assume domumque reverte,

Expecta, donec videam paulumque quiescam

Et sit pacifica mens turbida, nubila clara,

Tuta timens, solida fluitans, quassata quieta,

150

Limpida caligans, sit languida plena salute

Rectaque subversa, que iudicet omnia vere:

Tune revocabo tuos, o mater Musa, regressus

Et fortasse meis aliter resonabo Camenis.

 

2. replicatio illius precedentis estatis
cum descriptione sequentis

Hactenus aerias queruloso carmine clades

Vrbis deflevi, nunc arma virumque canendo

Eiusdem cogor furiosas dicere pugnas.

Immensum quondam discurrens fama per orbem

5

Quod caput orbis erat mensura, nobilitate,

Sanguine sanctorum, papali sede celebris

Roma, meum traxit animum sua tecta videre.

Ivi, complacuit, tenuit nos tempore brume,

In quo non nubes, non celi sensimus imbres,

10

Non rapidos Boree flatus, non etheris iras,

Non ibi tecta ferit grando, non fulmina turres,

Non nive canet humus, glacie non clauditur unda,

Frigoribus non membra rigent, non clausa medulla

Pigret in osse gelu, sed quadam spiritus omnis

15

Temperie letatur ibi, quasi tempora veris

Regnent et brume faciant dormire procellas.

Sed si transit yemps placabilis atque serenus

Vultibus arrisit, estatis torva sequentis

Compensat facies, solitos exuta decores.

20

Protinus hec estas yemis clementis honorem

Et placidi famosa videns preconia veris

Invida certavit eius prosternere famam.

Nam velut igne bonis alienis invidus ardet,

Ergo non tolerans candentis pectoris iras

25

Talia flammato secum sermone monetat:

"Ingratas hominum mentes variasque loquelas,

Iudicium preceps, leve cor, sine pondere linguas

Vidimus et celeri poterunt hec tempore scire.

Ipsa quidem mundi pecualis turba virorum

30

Pro modico veris, yemis quoque tempore grato

Dante serenatas horas noctesque diesque,

Prodiga laxavit stolidas ad sydera laudes.

Pro nostris autem longevis perpetuisque

Muneribus de more datis obmutuit ipsa

35

Plebs hominum, nullas dignata rependere nobis

Grates, que leto redimimus rura virore.

Cogimus in partum glebas et cedere flores

Fructibus urgemus maturaque spargere poma

Precipimus ramis et frondea tecta iubemus

40

Silvis construere, quo possit agricola Phebi

Declinare faces et in umbra fingere lectum.

Formamus spicas, gravidas torremus aristas

Et ieiuna piis saturavimus horrea granis.

Per nos evigilant falces et rastra resurgunt

45

Et neglecta suam iuvenescens area barbam

Deponit; patitur fustes ut farciat archas,

Omnia luxuriant in nobis, omnia per nos

Ditescunt: etiam pannosus pauper habundat.

Quique tremens cecos gelidus iactare solebat

50

Taxillos, per nos confidit ludere vestes".

Dixerat; et subito tumidis accincta pharetris

Vibravit furibunda caput curvumque tetendit

Ossea materies quem durum fecerat arcum;

Fixa sinistra tenet hunc arcum, dextra sagittas.

55

Commendat corde mittenti nuntia mortis

Spicula per populum, qui sic laudaverat hostem

Ipsius. Cadit hic, iacet ille; cadavera fiunt

Illi, presbiteris concentus et esca sepulcris.

Sed cur infandum cogor renovare dolorem?

60

Quis cladem narrare potest, quis funera fando

Illius estatis referat, quis prelia febris

Explicet? Hec animus merito meminisse perhorret.

Sed cui tantus amor memoratas noscere plagas,

Is legat et discat Casentinense Poema.

65

Prorsus nos fracti morbis fatisque repulsi

Fugimus ad turmas, veluti devicta recedunt

Agmina de campo post prelia dura recepto

Conflictu, multis gladiosa morte retentis,

Multis semineci suspensis sanguine vite

70

Et multis servante fuga de strage reductis.

Vrbe Reatina nos suscipiente redivit

Leta salus, sanguis, color et fidutia vite,

Quos a corde timor, tabes a carne fugarat.

Nam siccas gelido potamus flumine venas

75

Cordis et ad virides spatiamur in agmina campos,

Quos florum varius color et fragamen odoris

Purpurat et reficit nares et pascit ocellos,

Hic arbusta sonant avibus pulsata canoris

Et zephiris agitata leves sufflantibus auras

80

Parturiunt et cuncta viris nova gaudia prestant.

At sicut rerum mos est et norma locorum,

Multa placent hodie que cras non apta placere

Inspicimus. Cepit ridens discedere tempus

Et celerare gemens. Nam celum prodigus ymber

85

Occupat: aut niveos insultus cana pruina

Nuntiat aut glaciem properantem predicat Auster

Et sevus Boreas, transfigens frigore nervos,

Mentitur sedem brume, regnante benigno

Autumpno. Citius Ianus venisse videtur

90

Quam pius october socio vexilla resignet.

Sic quicumque probus volet expectare Reate

Imperium gelidi mores et iura decembris,

Sepe - scio - dicet: "O terque quaterque beati,

Quos iemare modo calide sub menibus urbis

95

Novimus". Hec domus est yemis. Latet hic furibundus

Eolus et teneris incumbens vultibus Eurus

Pumicat ille genas hominum, stridens Aquilonis

Impetus evellit silvas, Nothus hostia claudit,

Tecta quatit, turres agitat rumpitque fenestras.

100

Nix tenet hanc patriam solo que perficit actu

Multa simul visu. Nam disgregat ossa, rigere

Cogit et aspectus ignis pigrumque cubile

Suggerit et celat stratas et aratra recondit.

Festinum tardat cursorem, pascua claudit,

105

A gregibus mestos balatus exigit, artat

In caulis armenta; feras, loca ceca petentes,

Ieiunare iubet querulosque famere volucres

Et predas hominum fieri verubusque revolvi

Vrget et in requie saturos marcere bubulcos

110

Compellit. Sed, cum discedit, mittere falces

Audet in alterius messes, rapiens sibi celse

Offitium pluvie. Nam, dum nix ipsa liquescit

In rutili solis conspectu, terra lavatur,

Strata fluit, sevit torrens et flumina turgent

115

Et blandum per tecta cadens dat stillula sompnium.

Hanc etiam terram fluviis undantibus ambit

Obsessamque diu pluvie violentia monstrat,

Sic quod sepe latent superati gurgite pontes

Et nat parva ratis, ubi vir peditare solebat.

120

O quam sepe, Deus, volvuntur corda virorum

Et quam curta manent in eodem tempora cursu!

Ecce gelu liquidos cogit nos tempnere fontes

Et prius optatos compellit odire virores.

Non sic qui fugiens correptus ab ede parentum

125

Parvulus et visis aliorum vultibus optat

Ad propriam remeare domum matremque videre,

Vt nos tunc cupimus moderati frigoris urbis

Sceptra subire citi. Nec plus tardamus in actum:

Ducimus affectum, Romam sic inde redimus.

130

Intramus portas; cives sic ore saluto:

"Vivite felices quibus est urbs ista parata;

Hec domus, hec patria est, in qua quicumque morantur

Sunt fortunati, si iam non leva fuisset

Estas preterita. Sed erit purgatior aer

135

Et mora sana magis multos secura per annos.

Vivimus hic alacres nullo bachante gravati

Frigore. Nam vernum pretendunt omnia tempus

Perpetuamque moram, suadebat copia rerum".

Sed cum fata suos letentur volvere casus

140

Sitque malum primum gradus et suadela secundi,

Non potuit pestis transacta levare sequentem.

Nam, si preterito fuit anno concitus aer,

Hoc anno furiunt animi, manus, arma domusque.

Estas illa dedit multis medicamina farre;

145

Ista facit trepidum vicinos stringere ferrum,

Tunc simul humores secreto in corpore pugnant,

Nunc patulo cives, acies, urbs, machina certant.

O quotiens valet esse malum medicina malorum!

Nunc et enim febres elapsas impius ensis

150

Laudat et alleviat habitas sine sanguine mortes.

Tutius est sudasse thoro, tenuisse labores

Febris et ad tempus languere medentis in ulnis

Vel gremio matris, animam committere clero,

Quam sevos belli stolide miscere tumultus,

155

E gelido subitum complecti vulnere letum.

 

3. allocutio Muse sive protestatio mundi
ad cardinales inclusos

Aurora spargente polum sompnoque refectis

Artubus et spreto surgens de mane cubili,

Huc cum forte venis, istam pergendo per aulam,

Nec te delectant tibi nec dant otia fructum,

5

Huc, venerande, tuum, pater, huc paulisper ocellum

Erige, cerne, lege, nostrum ne despice carmen.

Non ego sum blande trutannica fictio muse,

Magnatum cupiens tenerum captare favorem,

Sed pia plangentis sum protestatio mundi.

10

Ecclesie cardo, proprium qui materialis

Cardinis offitium presentas nomine, sis re

Quod sic voce sonas; aliud vel suscipe nomen.

Nam quotiens aliud faciunt aliudque vocantur

Mortales, totiens secum sua nomina fallunt.

15

Instabili fixe volvuntur cardine porte,

Que modo clauduntur, modo, sicut tempora poscunt,

Se reserant. Sed si scissus tremulusque vacillet

Cardo, rigent propriumve negant delusa favorem

Hostia; sic faciles aditus latronibus assunt.

20

In te pro parte magna se tota volutat

Ianua christicoli lacerique et flebilis orbis.

Sustineas pondus constanter. Nullus amoris

Affectus, nulla te frangat passio mentis,

Quin claudi valeat, quin possit porta recludi.

25

Nam si lesa suum negat actum, cardine fracto,

Quomodo claudentur tenebre, tot seditionum

Bella, mine, scelus, omne nephas, confusio mundi,

Que debachari demolirique videntur

Veras virtutum vites viresque virorum?

30

Nonne vides ollas succensas undique? Nonne

Regna vides, quibus ipsa furens discordia regnat?

Nonne vides rutila Martis vexilla ferocis

Iam campis pelagisque feras indicere pugnas?

Iam fragor armorum tremulus clangorque tubarum,

35

Iamque fremens faleratus equus, iam mistica belli

Signa patent, animis dextris properare videntur,

Carbasa tensa micant et stridola frassinus optat

Spumas miscere, iam presto est uncta carina

Infestare fretum telis et tingere limphas

40

Sanguine, ieiunis prebere cadavera cetis.

Iam, pater, in tantum gravis, effrenata, superba

Crevit stultitia, presumit lubrica lingua,

Vt pauci timeant, digne venerentur, adorent

Ecclesiam matrem, sed ei quasi dicere multi

45

Audent: "Descende, sedeas in pulvere, virgo".

Ergo, pater, succure sibi; succurrere mundo

Atque levare tuos oculos circumque videre

Digneris. Vidua fac quod mater tua digno

Sponso iungatur, ut ad ipsam iam tenebrate

50

Pax et iustitia, lex et concordia clament:

"Consurgas! Consurge, Syon, tua fortia iura

Accipe, letitie preciosas indue vestes.

Surge, sede, nostri dissolvas vincula colli

Et fac quod gladii nostro de sanguine tincti

55

Conflentur gratos in amici vomeris usus

Inque frugis cupidam crudelis lancea falcem".

O pater, attende quod qui vult nubere natam

Vitat eam pravo stolidoque iugare marito:

Plusque bono sapiens genero quam divite gaudet.

60

Ha, tu quid facies qui matris spiritualis

Coniugium tractas? Proprium miraberis haustum,

Privatum fructum, terreni dona favoris

Vel talis tanteque tue solamina matris?

A quibus inquires pro tali coniuge sponsum?

65

Isti pastorem tibi quis monstrabit ovili?

Non caro, non sanguis - tibi consulo - consulat istic,

Sed timor eterni sponsi terrorque malorum,

Sedis honor, gregis utilitas incertaque mortis

Hora, brevis vita, mens conscia, dura propinquis.

70

Ne sibi fur pennas alienas gracculus aptet,

Scribentis nomen latet hic, sub nube locatum.

Principium tu tolle BOvis, caput accipe NAni;

ConIVgis his medium coniunge pedemque periTVS:

Ordine collectis simul his, in luce patebit

75

Ipsius nomen. Qui si prolixus, ineptus

Vel nimis obscurus aut audax forte videtur,

Vestra sue fidei veniam clementia donet.

 

4. iubilosa de creatione summi pontificis
actio gratiarum

GRATIARVM ACTIO VEL APPLAVSVS

Pange, sacer cetus, dubie post prelia mentis

Insignem gratumque tua de voce triumphum,

Et tu tende liram laudum, mea Musa, canendo,

Taliter exclamans ad sacri flaminis ymbrem:

5

"O pie, magne, celer, o presto venire, creator

Spiritus, in mentes hominum, te rite vocantum!

Non miror, quondam si clausas ipse tenebas

Aures, cum totiens patres qui cardo notantur

Mundi te crebras missas celebrando vocabant,

10

Nec festivus eras.

Non etiam miror, si nunc in luce sequenti

Post simul inclusi devota precamina cetus

In sua directa celerem te corda dedisti;

Quanvis tu spires ubi vis nemoque videre

15

Vnde venis vel quo vadis seu quando moveris

Possit, credo tamen et certus nunc scio vere

Quod potes impelli meritis precibusque rogantum,

Vt citius venias, cum plus tardare videris;

Si vox pura sonet nec in se rauca reflectat,

20

Sed spandat cordis sonitus ad publica mundi

Munera, tunc facilis tua te dulcedo negare

Nescit, sed mentes illustras luce, favore

Prosequeris, grato successu vota petentis

Exsuperas. Iam nunc omnes sine nube videre

25

Hoc possunt, dum te cito nunc tetigisse videmus

Linguas pontificem benedictum voce creantes".

Sit benedicta dies et sit benedicta voluntas,

Que reserare virum voluit mundo benedictum.

Nomine tunc Benedictus erat, nunc re benefactor,

30

Vt primum nomen monstrat monstratque secundum.

Sed quanvis sepe fuerit vel semper utrumque,

Scilicet et faciens et dicens omnia recte,

Nunc tamen ad celsa crevit cum nomine virtus

Totque gradus bonitas auxit quot iuncta potestas.

35

Credidit hoc sanctum flamen, cum corda vocantum

Afflavit properans solitum persepe morari;

Credidit hoc cetus qui talem pretulit orbi.

Credunt hoc reges, populi, magnique pusilli,

Precipue qui plene sui penetralia cordis

40

Noscunt, unde suos equales hec tria cursus

Sumunt: latus amor, opus altum, lingua profunda;

Ille quidem iustus, illud comune, sed illa

Edificans vera tuba mentis et emula facti.

O decus ecclesie, spes o suprema ruentis,

45

Orbis et urbis apex, o digna corona senatus,

Si tu vis que scis, quin si potes omnia que vis,

Omnia que superant homines et in ordine fient,

Accipiat grates virtus splendorque paterni

Luminis infusi per amici pectora cetus.

50

Accipiat grates ipsorum provida patrum

Publica, discreta, simplex, unita voluntas.

Accipiant grates Benedicti gratia, virtus,

Dos, meritum, genus, ordo, animus, sors blanda, celebris

Fama, decens vita, laudum penetrabile nomen,

55

Qui bonitate sua tot corda coegit in unum.

 

5. exultativa post ipsius coronationem
ad plura genera gentium et rerum apostrofatio

APOSTROPHA

Surge, salus populi, renovare vetusta, prioris

Conditio secli; leteris turba bonorum,

Ornetis thalamos, virtutes, plaudite, nate

Ierusalem, facite conventum leta canentes

5

Cantica. Nam vester vindex, protector, amator

Mistica festa, pia, sacra pallia, sceptra, coronam

Sumpsit apostolici regni gregis, orbis et urbis.

Vos, inimica sibi, vitiorum tetra silete

Agmina; dormite, fraudes; ypocrita, non plus

10

Contristes faciem ieiunans ut videaris:

Vnge caput vultumque lava, quod es esse fatere.

Curre, Giezita, cupidas asconde crumenas.

Tuque, rei sacre thesauri spiritualis

Mercator, veteris et ceci Symonis heres,

15

Quid facis? Abscede, fuge vel - michi crede - quiesce.

Arrie, si vulpes inter sarmenta latentes

Pro botris domini sugendis forte locasti,

Consulo quod revoces, si non vis ut capiantur.

Nam "Vulpes capite" nobis iam dicere cepit

20

Iste coronatus rex, papa, vicarius alti

Regis. Sunt multe vulpesque lupique rapaces,

Sed puto quod multi fraudemque gulamque domabunt,

Si non virtute, saltem formidine pene.

Ergo superba lues, violentia, furta, rapine,

25

Evacuate vias, colles, loca, pascua, valles,

Menia, castra, fora, nemus, equora, litora, campos.

At vos, quos laxa peccare licentia iuvit,

Ad sua devoti mandata venite, rebelles,

Vel crebris foveis, muris et turribus altis,

30

Armato pedite, soldato milite vestras

- sed quis fructus erit parvus? - componite terras:

Est melior patris clementia iudicis ira.

Spero quod † istarum † quam vultis habere potestis.

Tu, genus indignum, proles o perfida Maumeth,

35

Gens Arabum, ceca, demens, Babilonice civis,

O pharaonita, crucis hostis, spurcida sacre

Belua fedatrix terre, blasphema deorum,

Desine sevire, casus perpende propinquos.

Incipe scire metum, fera bestia, disce timere.

40

Ecce venit tempus, approximat hora tuorum

Vindicte scelerum, quo planges mesta tuorum

Spicula, tela, stolas, nostro cum sanguine lota,

Potatumque vomes in nostra cede cruorem.

Seditiosa citam pacem vel fedus inite

45

Regna, precor; terre sancte memorate ruinam:

Amodo tempus erit, nova pacis stella coruscat.

Lucet lux et ducit dux summusque sacerdos,

Amplam pacificis pacem, bellantibus artum

Promittit bellum, non ut procedere possint

50

Bella, sed pacis animum vexatio prestet.

Protinus, o reges, comites proceresque, ferocem

Qui geritis mentem, qui bellica corda vicissim

Nutritis, si vos ad pacem nulla movebit

Vtilitas, moveat sanctus iustusque, benignus,

55

Magnanimus pastor, gladium qui vibrat utrumque,

Magnanimus reget imperium pascetque benignus

Ecclesiam. Sed sicut res et tempora poscent,

Alter et alterius et uterque patebit utrique.

Plumbea que tantum latuisti bulla, patere

60

Digneris, media nullis dignata videri,

Ex quo laudanda, gravis et matura fuisti,

Nulli prepropera, levis aut festina notanda.

Scis quod nulla potest nisi per te gratia fundi.

Te resera semperque nota quod fronte novellum

65

Intitulata geris nomen; scis, est benefactor,

Qui Benedictus erat, et tu benefacta videre,

Vt benedicta queas vastum percurrere mundum,

Larga bonis et avara malis, sed prodiga sanctis

Esto viris, vacuos reple, levians honeratos:

70

Non hominum cupidos animos, sed conditiones,

Dogma, fidem sortemque gradus satiare labora.

Sed quid membranas vanus labor occupat iste?

Ille tuus dominus, cuius tu nuntia fies,

Monstrat in effectu quod nullis indiget extra

75

Consiliis. Radius celestis luminis ipsum

Illustrat, propria sapientia consulit illi,

Cui sit vita, salus, honor et laus, gloria semper.

 

6. notata sub duplici cantu sequentia,
diei competens medicine

Hec medela corporalis

Fructum det spiritualis

Amoris et gaudii.

Sic laventur intestina,

5

Quod se purget in sentina

Mentis omni crimine.

Tunc est digna cura cutis,

Quando munus fert salutis

In utroque homine.

10

Cum servatur sensitiva

Virtus et intellectiva,

Viget spes solatii.

Sponte factus alvi fluxus

Omnes stringat mentis luxus,

15

Spiritum fortificet.

Cum sit omnis caro fenum,

Contempnenda sicut cenum,

Semper se vilificet;

Optet tamen sanitatem

20

Vel conservet facultatem

Divini servitii.

Qui membrorum spernit curam,

Mentem habet ille duram,

Nec scit quod altissimus

25

Dedit opem sic vicinam,

Cum creavit medicinam,

Quam de terra carpimus.

Fecit hoc ut famuletur,

Non ut caro dominetur,

30

Vel sit serva vitii.

Scimus bene quod ancilla,

Si sit languens, intranquilla,

Debilis et morbida,

Nequit domine servire,

35

Presto plus quam impedire,

Impotens et trepida.

Corpus ergo sic se servet,

Quod vigorem non enervet

Spiritalis studii.

40

Ille demum qui sanabat,

Dum per mundum ambulabat,

Corpus, sensum, animam

Omnis qui tunc egrotaret

Et ad eum conclamaret

45

In vocem humillimam,

Nobis sit summa medela,

Salus, vita, lux, tutela

Nostri desiderii.

 

7. ymnus cum simplici cantu pro die minuitionis

1

Sanguis demptus

Et redemptus

Nos servet in letitia,

Qua optetur

Et prestetur

Eterna celi gloria.

 

2

Cruor fusus

Prestet usus

Recogitande gratie,

Quam dedisti

Cruce Christi,

Summe Deus clementie.

 

3

Ictus vene

Prius plene

Nos excitet interius,

Ad hoc clamat

Qui nos sanat

Ales diei nuntius.

 

4

Cesa fibra,

Homo, libra

Agni cruenta vulnera,

Si dolebis,

Possidebis

Eterna Christi munera.

 

5

Recolamus,

Dum pausamus,

Post levem haustum sanguinis,

Quantum cesus

Fuit Ihesus

Consors paterni luminis.

 

6

Demptis venis

Nimis plenis,

Mundetur mens medullitus,

Vt clamemus

Et cantemus:

"Veni, creator Spiritus".

 

7

Ne impugnet

Vel expugnet

Nos veteranus proditor,

Nos minutos

Fac imbutos,

Immense celi conditor.

 

8

Arteriis

Datis viis

Pro corporis potentia,

Meditemur

Et lucremur

Eterna nobis gaudia.

 

8. doctrinale carmen appositum
ad sepulcrum viventis pape

Discite, mortales, ex nunc mollire rigorem

Mortis et applausum fragilis contempnere vite.

Dum vivis, moriture, precor moriaris, ut inde

Liberius vivas: securus vivere si vis,

5

Semper crede mori; vis vitam visque salutem?

Iam te funus habe, iam te mirare cadaver,

Exequias iam cerne tuas, te vermibus escam

Sponte para. Tyria vilescit purpura, saccus

Gratus erit. Pompam fugies, calcabis amorem

10

Terreni fructus, fluctus fletusque placebunt.

Ecce pater patrum, divini pastor ovilis,

Puppis apostolice remex, vigil arbiter orbis,

Nec non terrenus eterne claviger aule,

Papa Bonifacius, decedere gaudia vite

15

Incerteque videns discrimina vivere mortis,

Marmore terrenum, meritis celeste sepulcrum

Construit, ut vigilans hoc expectamine placet

Implacidam mortem que furis more latenter

Circuit, ut sompno mersos in Tartara mergat,

20

Insompnesque minus ledat vel tempora tardet.

At vos qui gratam Romane prosperitatem

Ecclesie, treuguas in bellis, federa regum

Et crucis effectum cupitis mundique quietem,

Hanc orate, precor, tumbam, servare nitorem

25

Virginis et longum nomen retinere puelle,

Ne velut ingrata celeret factura benignum

Factorem glutire suum, multos sed in annos

Expectet donec velit illa sponte repleri.

 

9. epitaphyum comitis Caserte

Ille ego quem quondam fingebat vitrea mundi

Gloria felicem, doceo nunc firmiter esse

Fallacem plausum terrene prosperitatis.

Ecce ego Rofredus quem mater Anania stirpe

5

De Gaietana produxit et auxit honore,

Pridem quippe comes Caserte ac unicus almi

Pontificis germanus eram, cui nomen in orbe

Papa Bonifacius octavus, rite gubernans

Sceptra orbis frenumque Herebi clavesque polorum;

10

Nec solum tanti patris fratrisque fruebar

Luce, sed in tota frondente propagine gratos

Letitie flores fructusque ad vota legebam:

Ex natis unus, duo deque nepotibus altos

Cardineos meruere gradus aliique vocari

15

Hic pater, iste comes, varioque hic nomine dici;

Nil vel pauca michi generis natura, benigna

Gratia de sursum, quasi nil sors blanda negarant,

Nunc quasi delatus rapido torrente, relictis

Omnibus his, vanesco latens hic vermibus esca.

20

O qui funereas pro me sumpsistis, amici,

Vestes, qui celsa pulsatis sidera luctu,

Discite, non gemite, quin Christo plaudite qui me

Tunc, cum prosper eram, misera de valle vocavit.

 

10. lamentabile carmen de morte cardinalis
etate iuvenis, mente senis

O Deus, excelsi stabilis regnator Olimpi,

Cur adeo facilis dare magna, sed ipsa tueri

Es tam difficilis? O mors, cur mortua non es,

Que sic prompta rapis quos etas, gloria, virtus

5

Victuros cupiunt, moribundos, egra, requirens?

Ecce virum quem celsa domus Gaitanica mundo

Protulerat tanquam florem pomumque novellum;

Quem mores, quem vita, genus, studiosa iuventus,

Blandus honos rerum, laudum tuba, pilleus ardens

10

Cardineus, quem tam nomen quam res benedictum

Clamabant, veluti tenero de cortice virgam,

De carnis tunica sic sic festina tulisti.

Qui licet ista libens bona vilia linqueret, alto

Lumine suffultus, velletque ad sidera solvi,

15

Non debebat adhuc tam florida planta recidi.

Heu, iactura gravis! Sed in ipsa quippe docemur

Quanta fides isti vite sit danda fluenti

Quamque fugit risus, quam regnat lacrima mundi.

Hunc igitur, benedicte Deus, benedic Benedictum

20

Et benedicatur hoc orans pro Benedicto.

 

11. ad idem brevius

Testes sunt natale genus mentisque ducatus,

Virtus cana, virens etas, amor immaculatus,

Sensus nativus, studiis meritisque levatus,

Cardineus titulus, qui sic iacet hic tumulatus,

5

Quod fuit is recte Benedictus in orbe vocatus

Et benedictus adest in celo glorificatus.

 

12. dilatatio laudis super "Ave regina celorum"

Ave quam salutat ecclesia,

Quam adorant sanctorum agmina,

Quam implorant sexuum genera.

Regina regiis adornata natalibus,

5

Regi regum desponsata divinitus,

Regnans in ethere collocata sublimius.

Celorum. quia supra celos ascendisti,

Quia plus quam celi contulisti,

Quia celi factorem peperisti.

10

Ave, que pie respicis salutantes,

Que benigne audis ad te clamantes,

Que misericorditer dirigis oberrantes.

Domina famulis non tardans premium,

Servis serviens mancipium,

15

Dans celeste gratis premium.

Angelorum. quorum estitisti munditie similata,

Quos fuisti virtutibus imitata,

Quos excessisti in gloria prelata.

Salve, lapsus humani generis relevatrix,

20

Regalium mansionum illustratrix,

Rei et iudicis mediatrix.

Radix stipitem salutis educens,

Misericordie ramos producens,

Vite fructus adducens.

25

Sancta, propter naturam puritatis,

Propter conceptum deitatis,

Propter participium Trinitatis.

Ex qua velut de lanterna virginalis pudoris,

Velut de lucerna humilitatis amoris,

30

Velut de flamma caritatis ardoris.

Mundo culpe furoribus precipitato,

Pugne discriminibus concusso,

Pene suppliciis obligato.

Lux munus gratie demonstrans,

35

Modum victorie ministrans,

Quietis delicias insinuans.

Est orta. in forma servitutis,

In substantia humanitatis,

In excellentia divinitatis.

40

Gaude, affectu patris a te sic amati,

Aspectu filii sic de te nati,

Effectu fructus non in te seminati.

Gloriosa, ob virtutum generalitatem,

Ob gratiarum universitatem,

45

Ob glorie singularitatem.

Super omnes quas misera produxit humanitas,

Quas beata preelegit maiestas,

Quas mira ditavit in prole fecunditas.

Speciosa. decore sapientie,

50

Candore pudicitie,

Vigore confidentie.

Vale, nobis olim nata soror nostra,

Nobis inde facta mater nostra,

Nobis fixa spes et salus nostra.

55

Valde cum sis mater ineffabilis,

Cum sis filia inestimabilis,

Cum sis virgo admirabilis.

Decora ex innata clementia,

Ex infusa gratia,

60

Ex servata obedientia.

Et pro nobis in mundi miseria constitutis,

In peccati retibus obvolutis,

In ignorantie caligine tenebratis.

Semper tempore delicti per conversionis inspirationem,

65

Tempore citationis per dilationis impetrationem,

Tempore sententie per nostre fragilitatis allegationem.

Christum in se deum et hominem,

In te filium et patrem,

In nobis ministrum et regem.

70

Exora. ut tue precis gratia nos illuminet,

Vt sua misericordia illuminatos conservet,

Vt conservatos in gratia ad gloriam suam levet.

 

13. versus inventi in diruitione castri Columpne

Plaude, Columpna, statum cum sis sortita beatum,

Precedens fatum, nomen tibi dat mage gratum.

Ecce tuta loco, cordis timore soluto,

Discussa luto, nulli subiecta tributo,

5

Discissis pannis, multis odiosa tyrannis,

Ex nostris annis studio relevata Iohannis.

 

Responsio

Plange, Columpna, statum cum sis exuta beatum,

Blasphemans fatum non re, sed ymagine gratum.

Iam privata loco stas nusquam crure soluto.

Es suppressa luto sub vomeris acta tributo.

5

Fle scissis pannis, olim possessa tyrannis,

Et cunctis annis ulules cum prole Iohannis.

 

Ad idem

Passa Columpna, satum semen, caput incineratum,

Robur mactatum plangas propriumque reatum,

Que prius adiuto residens et culmine tuto

A bove nunc muto sulcaris, pascua bruto;

5

Qui potuit dampnis et tot te mergere bannis,

Pellere de scannis? Elata propago Iohannis.

 

Ad idem

Dic, ubi sunt bases? Vbi sunt capitella vel alta

Menia? Terribiles muros turresque minaces

Pande, Columpna, tuos. Heu sic respondeo: cuncta

Hec nuto vigilis et iusti vindicis arte

5

Machina prostravit, taciti mersere ligones,

Ignis consumpsit cineremque revolvit aratrum.

 

17. additio competens, non tamen necessaria,
metris illis Boetii "Felix nimium prior etas"

Novit opes letas felix nimium prior etas,

Que vixit parvis contenta fidelibus arvis.

Non animi fluxu nec inerti perdita luxu

Se non solvebat, facili que sera solebat

5

Propter cor grande ieiunia solvere glande.

Haud Deus ignorat: non bachica munera norat,

Forte suum velle liquido confundere melle,

Non stravit verum nec lucida vellera Serum,

Tanquam cum ceno Tyrio miscere veneno,

10

Non iam lugubres, sompnos dabat herba salubres,

Absque cerebri dampnis potum quoque lubricus ampnis,

Gratos prata sinus, umbras altissima pinus.

Terras calcabat, nondum maris alta secabat

Navita dilectis nec mercibus undique lectis,

15

Stans in agris sospes, nova litora viderat hospes.

Arma quiescebant, tunc classica seva tacebant,

Non re, non verbis, odiis neque fusus acerbis

Maxima vel parva cruor horrida tinxerat arva.

Pro re nonnulla quid enim furor hosticus ulla

20

In dampnum veri vellet prior arma moveri,

Vel quis gauderet, cum vulnera seva videret

Cum necis ampulla nec premia sanguinis ulla?

O quam pauca virent! Vtinam modo nostra redirent

Spernentes discos in mores tempora priscos!

25

Nunc decrescet ne, sed sevior ignibus Ethne

Non vis nolendi, fervens ardet amor habendi:

Mille dedit penas. Heu primus quis fuit ille

Recti non operis auri qui pondera tecti,

Petras ardentes, gemmasque latere volentes,

30

Per que nos rodit, preciosa pericula fodit?