1. ad Pium Secundum Pontificem Summum
in adventu eius Ferrariam commendatio
quod bellum adversus Turcos meditetur

Deseruit solito formosior aequora Titan,

      Illuxit votis mille petita dies,

Qua tu, Romanae sedis moderator et orbis,

      Cui dedit omnipotens sceptra verenda Pater,

5

Dirigeres nostras iter expectatus ad oras

      Et Borsi intrares hospita tecta ducis.

Quid potuit laetae contingere gratius urbi,

      Quidve tuo maius numine terra dare?

Nil ultra cupimus, nil, te praesente, veremur,

10

      Dum sacra Pontificis cernimus ora Pii,

Quem propriis ultro tendentem laudibus, ipsi

      Novimus Augustum hunc promeruisse locum.

Haesit ubi numeros tua gloria ducta per omneis

      Vlterius nihil est quo ferat illa gradum.

15

Ipse licet maneas tantarum in culmine rerum

      Nostraque te exultet Principe relligio,

Non tamen humanos praeclara modestia mores

      Exuit, et nulli est mitius ingenium.

Ergo non alio fas est te nomine dici

20

      Quam tua quo pietas nota sit, atque fides.

Iustitiamne prius mirer, sanctissime praesul,

      An memorem largas ad pia dona manus?

Quid tua quas habeat vireis facundia, dicam?

      Quantaque de docto pectore vena fluat?

25

Te non ulla latent clarorum scripta virorum,

      Nulla sacrae series te fugit historiae.

Nec tua contemnit generosos cura poetas

      Quos divinae aliquid mentis habere ferunt.

Tale sed ipse facis, vatum doctissime, carmen,

30

      Quale canit sumpta Delius ipse lyra.

Quod si festa sacros poscunt altaria ritus,

      Debitus et Superis concelebratur honos,

Cernimus augusta te maiestate sedentem,

      Cui tegit albenteis sacra corona comas.

35

Inque tuo gravitas sedet ac reverentia vultu

      Atque pios gestus pendula turba probat.

Alme Pater, salve; salve, qui claudis et idem

      Clavigera reseras regna beata manu.

Salve, quem colimus, quem credimus atque fatemur

40

      Aetherii sanctas Regis habere viceis,

Romanae sedi qui non minus addis honoris

      Quam tibi contulerit Ponteficale decus.

Pastorem lacero cum te praefecit Ovili,

      Consuluit misero cura superna Gregi.

45

Vt taceam, latiae quae sit tibi cura quietis

      Et per te patriis ocia parta focis;

Vtque Tarentinos, duce te, Roverella tumultus

      Sedarit iussis, consiliisque tuis;

Singula neu referam, quae tu recteque pieque

50

      Inter mortaleis numinis instar agis,

Perfidus ecce Dei populos invasit Amyrras

      Et Scythicus nostro regnat in orbe furor.

Actum erat, instabat victor crudelis, erantque

      Omnia plena metus, omnia plena fugae.

55

Hunc Maometheas terris imponere leges

      Non sinis et tristeis comprimis ipse minas.

Namque, ubi Pontificem Te barbara turba creatum

      Audiit, atque animos, propositumque tuum,

Substitit in medio rerum conterrita cursu,

60

      Nominis et fama pene subacta tui est.

Improbe, quid te igitur facturum, Turca, putemus,

      Romanum accipies cum vigilare Ducem?

Iamque lacessitas animare in proelia genteis?

      Iustaque in immiteis bella movere feras?

65

Ecce tremit Rhodope, pavet imo conditus alveo

      Et revocat celeres impius Hebrus aquas.

Bellipotens Mavors iam Thracia regna reliquit

      Iam pro Romanis induit arma suis;

Iam virtute sua totum Pius excitat orbem;

70

      Infelix, moneo, iam tibi, Turca, cave.

Nam tua, quae nostro langore ferocia crevit,

      Concidet, et latias experiere manus.

Nos Pelopis regio amissa et Byzantia clades

      Admonuere tuae, perfide, saevitiae.

73a

Nos Peloponnesus tandem et Byzantia clades

74a

Admonuit fraudis perfidiaeque tuae.

75

Nec solum nostris, scelerate, fugabere terris,

      Sed fugies patrios pulsus ad usque Getas,

Vel Pius, immiti miles de gente triumphans,

      Iniiciet capto ferrea vincla tibi.

Ite, duces, trepidum pia signa feramus in hostem,

80

      Dextera iam faustum concinit omen avis:

Vicimus; imbellis dat terga fugacia pubes,

      Sparsaque Amyreo sanguine fumat humus.

Haec tua, Pi, laus est, tua gloria; teque parentem

      Auspiciis vocitat libera terra tuis.

85

Vnus enim Scythicam miseris avertere pestem

      Gentibus, oblata commoditate, potes.

Nec te posse sat est, sed adest tibi certa voluntas,

      Idem etiam rectae non rationis eges.

Dum procul hostis abest, et adhuc sine fine supersunt

90

      Oppida, barbarica non violata manu,

Degere secura potuisti tutus in urbe,

      Aetatique simul consuluisse tuae.

Sed gravis afflictae fidei te iniuria movit;

      Sollicitant animum nostra pericla tuum.

95

Anxius his stimulis Romanas deseris arceis

      Et longum, infirmo corpore, carpis iter.

Non labor, aut imbres, obiectave flumina, non te

      Apenninicolae continuere nives.

Interea laetis clamoribus insonat aether

100

      Et tibi fert patrios obvia turba Deos.

Vndique concurrunt, in te sua lumina pascunt

      Exoptat longos et tibi quisque dies.

Auguriis sibi quisque animum felicibus implet

      Et suscepta tuo nomine vota facit.

105

Vnum omnes pariter te poscere fata loquuntur,

      Quo duce turcarum stirps scelerata cadat.

Qua re age, et inceptum, Pater optime, perfice munus;

      Et tibi commissas respice, Pastor, oveis,

Pro quibus innumeros quaeris, paterisque labores,

110

      Nec senio virtus ista premente iacet.

Nulla tuis poterit maiorum gloria rebus

      Aequari, et cedent cuncta tropaea tibi.

Hic saevum Annibalem, fortesque subegit Iberos

      Vltus honoratae funera bina domus.

115

Hic domitis Asiae populis, victoque triumphat

      Antiocho, et patrias strenuus auget opes.

Ille capit Persen, vinctum trahit ille Iugurtham

      Cimbrorumque sua comprimit arte minas.

Conatus, Catilina, tuos hic fregit, at illi

120

      Egregium nomen Creta subacta dedit.

Ille vagum Cylicem, et sertoria contudit arma

      Iuraque Romani protulit imperii.

Orbe sub arctoo bis quinos ille per annos

      Vicit et extremum subdidit Oceanum.

125

Alter, ubi terras simul et pacavit et aequor,

      Iuncta suo meruit templa tenere Iovi.

Alter et Aurorae populos penetravit, et Indis

      Pellaeum imposuit, victor ubique iugum.

Adde Pium Aenean, Alciden, Hectora, Achillem

130

      Et quoscumque canit Graecia magna duces.

Omnibus his celebrem virtus dedit inclyta famam

      Et gestae eximium res peperere decus.

Tu tamen hos superas, neque enim te ducit inanis

      Gloria, nec regni dira cupido tenet.

135

Verus honos, fidei studium venerabile nostrae

      Hoc te praeclarum sumere iussit onus.

Quod cupis, externae gentes novere probantque

      Et iungit socias Pannonis ora manus.

Hoc, Hispane ferox, et idem, Germania, sentis

140

      Nec tuus in tali tempore Caesar abest.

Gallia pacatis aderit comitata Britannis

      Et munita suis rupibus Illyria.

His comes Epeiros veniet, Cyprosque, Rhodosque

      Et positae nostris insulae in aequoribus.

145

Pars quoque Threiciae gentis simul induet arma

      Inque tuum exitium, Turca superbe, ruet.

Quid loquar Italiae felicia regna potentis,

146a

Exitioque aderit, turce superbe, tuo.

147a

Quid loquar Italiam, quae vix tua iussa manebit.

Quam gravis in rabidos concitat ira canes?

      Hanc prius unanimem tua si sapientia reddet,

150

Sub latias venient ultima regna manus.

      Tecum erit Alphonsi proles clarissima regis,

Rex ipse, atque hominum millia multa dabit;

      Sforcius hinc heros premet, hinc Florentia tecum

Stabit et auxilium proxima Sena feret;

155

      Sena, triumphaleis inter celeberrima terras

Felix Sena, Pii patria Pontificis.

      Hinc Ligur, hinc Venetus terraque marique iuvabunt,

Ardor Arimineae nec minor urbis erit.

      Magnanimusque ruet dirum Sismundus in hostem

160

Et Malatesta suas iunget amicus opes.

      Hos, inimicitiis positis, Federice, sequeris,

Vrbinumque manet gloria magna tuum.

      Non Manfreda domus, nec opem Gonzaga negabit

Mantua, nec forti subdita terra Pino.

165

      Adde alias urbeis, opibusque virisque potenteis,

Quosque tua populos sub ditione tenes.

      Agmina longa Ducum felicia castra sequentur

Et tingent rubra candida signa cruce.

      Hos inter, venerande Parens, Dux Borsius ibit;

170

Borsius, Ausonii spesque decusque soli.

      Borsius, Italicae pacis servator et autor,

Romanae verus Relligionis amor.

      Ille tibi fidus studio, tibi deditus omni

Seque suumque libens obtulit imperium.

175

      Qui genus omne hominum, quamvis bene multa merendo

Ingeniique sui dexteritate liget,

      Te tamen in primis unum colit, atque fatetur

Se debere Pio plurima Pontifici.

      Hoc tua Maiestas, et vincula sanguinis, et qua

180

Excellis virtus fasque piumque petunt.

179a

Cum virtute tua tumque tibi sanguine iunctus

180a

Tumque tu sanctae sis caput ecclesiaie.

Illius ecce potes gratam cognoscere mentem,

      Illius insignem cernere laetitiam

Hi quoscumque vides nullo de more paratus,

      Et passim stratis haec nova forma viis,

185

Haec hominum quaecumque tibi fuit obvia turba,

      Adventum excepit quae modo pompa tuum,

Omnia magnanimi Ducis haec testantur amorem

      In te quem ex omni crescere parte vides.

Maxima quae si quis, (nam sunt ea maxima) ducit,

190

      Ipse putat meritis inferiora tuis.

Hunc talem, tantumque, Pater mitissime, Regem

      Qui tibi non ficto pectore servit, ama;

Quem benefacta patrum, et proprio quaesita labore

      Commendat fidei gloria summa tuae.

191a

Hunc pietate tua complectere, suscipe totum

192a

Et dignare suos hospes inire lares

193a

Quem virtus propria et veterum benefacta parentum

194a

Commendant fidei nunc pater alme tuae.

195

Quicquid opum per te quodcumque parabit honoris

      Protinus accedet rebus id omne tuis.

Non apud immemorem stabunt tua facta, nec ulli

      Concedet magnis Borsius officiis.

Hunc igitur bonus et cognatam respice gentem

200

      Estensemque domum, Ferrariamque tuam.

Vive diu felix, Superi tua vota secundent,

      Vt subeat Latium barbara terra iugum.

 

2. irata puella amatori suo ob convicia in se iactata,
quod eum desertura sit minatur

Ecquis erit saevi finis, mens anxia luctus?

      Tristis an aeterni plena doloris eris?

Semper an in lacrymis miseri versabimur iisdem

      Et nullum inveniet longa querela modum?

5

Num mihi placandi superest spes ulla furoris,

      An magis illa meis crescet acerba malis?

Summissus quoties veniam supplexque rogavi,

      Siquid liberius dicere visus eram?

Nam, si non penitus culpa caret ausa puellae

10

      Suspectam immerito lingua notare fidem,

Qui mihi surripuit sensus et talia iussit

      Credere, praecipuum crimen amoris erat.

Fac tamen impulerit nos huc temerarius error

      Verbaque non sani pectoris exciderint:

15

Has meruit poenas meus immutabilis ardor?

      Et quae spectata est per duo lustra fides?

Moenadas his potuit precibus placare furenteis

      Et magnum Pentheus conciliare Deum;

Victa nec infandos torrem misisset in igneis,

20

      Laturum nato tristia fata parens.

Ipsa immota tamen perstat, velut aspera cautes

      Quae maris assiduas negligit alta minas.

Perstat et immitis mea laeto incendia vultu

      Spectat, in exitium scilicet orta meum.

25

Quis tam formosam, tam duram credere posset?

      Sic ne immortaleis concitat ira Deas?

Me miserum! toties gelidus praecordia sanguis

      Circuit, et toto corpore vita fugit,

Illius quoties cogor meminisse furoris,

30

      Cum formidatae frontis imago subit.

Nam modo vix dignata meos audire labores,

      Rettulit haec tristi verba superba sono:

Si mens sana tibi, vel si pudor ullus inesset,

      Debueras oculis te eripuisse meis.

35

An me lethaeo perfusam gurgite demens

      Credis? et oblitam tot maledicta simul?

Si tamen admisi quicquam, si iusta querelae

      In me causa tibi est, si mea laesa fides,

Hos male devoveat sonti mihi lingua capillos

40

      Atque haec amissa lumina luce cadant.

Vel si te gravior crudelem poena iuvabit,

      Devorer a saevis ipsa relicta feris.

Quid mirare meo vidisse in limine quemquam,

      Si pater assiduis non caret hospitibus;

45

Cum vaga servorum manus huc, illucque recurset,

      Sitque ancillarum plurima turba domi?

Non tamen haec refero, quo nostri rursus amoris

      Firmior insideat, perfide, cura tibi;

Nec desertorem cupiam quod rursus amare;

50

      Sed me ne tacitam crimina tanta premant.

Haud inopes adeo mentis sumus ut tua nobis

      Perfida non liceat noscere consilia.

Tu levior pennis atque inconstantior aura,

      Populeas vincis mobilitate comas.

55

Inque novos properas saltus, veteresque relinquis

      Quodque doles fieri, turpiter ipse facis.

Foedera periurus sed si violare parabas,

      Vt sic culparer, non ego digna fui.

Quod si commisso securus crimine gaudes,

60

      Facta tamen vindex punit iniqua Deus.

Nunc fictos alio gemitus, simulataque verba

      Transfer, iam parta est altera amica tibi:

Digna erit illa tuo fieri celeberrima versu,

      Cui felix omni tempore carus eris.

65

At mea non adeo facies mutata senecta est,

      Omnibus ut videar despicienda procis;

Et si fata iubent ut amem, non me tua posthac

      Decipiet solitis improba lingua dolis.

Quam cuperem nostri tibi nil placuisse, nec unquam

70

      Me facilem votis exhibuisse tuis!

69a

Torqueor e nobis quicquam tibi dulce fuisse

70a

Si neque difficilis, si neque dura fui.

Illa ego tam penitus aboleri, perfide, vellem

      Quam facile ex animo laberis ipse meo.

Me lacrymae et ficti vultus cepere, tuisque

      Fraudibus elusa est credula simplicitas.

75

Vos natura malos levibus non aequa puellis

      Instruxit variis artibus atque dolis.

Phyllida Demophoon, et Colchida lusit Iason;

      Flevit ad ultores sola Ariadna Deos.

Ardebat Circe, flagrabat amore Calypso,

80

      Vtraque Dulichiam vidit abire ratem.

Ille etiam, sua quem pietas ad sidera tollit,

      Ingratus libycum prodidit hospitium.

Talibus exemplis, et quae super addere possem,

      Ad mea debueram cautior esse mala.

85

Sed vetuit fati non evitabilis ordo

      Et rata fortunae sors erat illa meae.

Quaelibet istarum potuit defendere culpam,

      Vivere raptoris nomine tuta sui:

Me neque semideos, nec praemia magna secutam

90

      Dicent, aut fortis bellica facta viri,

Sed levibus nugis tribuisse libentius aureis,

      Carmine dum celebrem me iuvat esse tuo.

Haec mihi grata fuit quondam, (nec vera negabo)

      Gloria, dum nobis verus amicus eras.

95

Nunc tua me quoniam ventosa superbia temnit,

      Damnat et infamis pagina plena notae,

Te simul, atque tuos certum est odisse libellos,

      E quibus ut tollas nomina nostra velim,

Vt satis ipse tibi facias, quod saepe minaris

100

      Tamquam ego sim magna nobilis Iliade.

Et mea ne pateat magis imprudentia, si te

      In primis talem semper amasse legar,

Accipe, quae dederas meliori tempore dona,

      Dum tibi sollicito maxima cura fui.

105

Haec mihi tu quondam invitae conferre solebas,

      Nunc tibi sum vilis, nunc et avara vocor.

Scis tamen a nobis hoc crimen abesse, nec unquam

      Porrexi cupidas in tua damna manus.

Scis etiam quoties Eriphyles munere captae

110

      Impia damnarim facta latente viro.

Nec minus ut iuvenum precibus, pretioque repugnans

      Praetulerim multis, qui male dignus erat.

Non magis infelix Thysbe dilexit amantem,

      Nec magis Evadne commoritura virum,

115

Quam mihi carus eras, veri cum signa caloris

      Mutatusque color, blandaque verba dabant.

Tum quoque si pro te iussisses ponere vitam,

      Nullum fugissem mortis adire genus.

Nunc tamen inconstans, impura et perfida dicor

120

      Et sonat ante meas plurima rixa fores.

Deprensamque Venus manifesto in crimine servat,

      Et mea non ulli ianua clausa viro est.

Sic votis nunquam potiaris, ut omnia fingis

      Hac ut parte meus stat sine labe pudor.

125

Atque utinam de me ulterius nihil ipse tulisses,

      Anthia ne populo fabula nota foret.

Sed quid plura iuvat levibus iactare querelis?

      Illa ego sum rea quae te modo teste fui.

I procul, atque aliam meliorem quaere puellam,

130

      Nullaque dehinc mecum sint tibi colloquia.

Dixit et invitis lacrymis roravit ocellos,

      Fugit et averso mox inimica gradu.

Saepius et quamvis summissa voce rogarem,

      Haud facta est precibus mitior illa meis.

135

Heu quid agam? quo me vertam? quae spes mihi restat?

      Quidve paras, tantis mens agitata malis?

Audax o nimium, et nimium temeraria lingua

      Et semper domino perniciosa tuo,

Nunquam igitur disces freno parere? nec unquam

140

      Verborum fervens impetus iste cadet?

Heu tua me quoties furibunda insania laesit,

      Te propter quoties tristior illa fuit?

Vera licet fuerint, quae nondum certa tenebas,

      An tibi magnus erat conticuisse labor?

145

Hoc nostras facere, et veteres fecisse puellas

      Qui neget, haud sanae mentis habendus erit.

Aut culpa caret, aut peccasse impune licebit,

      Cum simileis lusus mille referre queat.

Quid tamen absolvi dominam me iudice prodest

150

      Et refuga ad solitum colla referre iugum?

150a

Et dare captivas sub sua iura manus.

Omnia sunt frustra, miserum namque odit amantem:

      Oderit ipsa licet, cogor amare tamen.

Quod si nec coelum, nec amaro terra dolori

      Subvenit et praeceps fert mea verba notus,

155

Praestat, ut indomitos mors finiat una labores,

      Quam toties illa non miserante mori.

Aude igitur: manibus propriis accersere fata

      Et multa infelix effuge, Tite, mala;

Audiat extinctum primo crudelis in aevo,

160

      Seque tuae causam noverit esse necis;

Elatumque toro specula prospectet ab alta,

      Cum tristeis lacrymas funera turba dabit.

Illic indigno transfixum vulnere cernat,

      Squallentemque comam, pallidaque ora notet.

165

Forsitan ex imo suspiria pectore ducet

      Tristis, et ex oculis lucida gutta cadet.

Tunc iucunda tibi, si quid vaga sentiet umbra,

      Mors erit, et grata sorte fruere magis.

Sed potius dura, et fortunam vince ferendo:

170

      Fortiter est virtus aspera quaeque pati.

Sume animos, dominamque trucem lenire precando

      Ne dubita, atque iterum mox iterumque roga.

Corda puellarum subitas impellit in iras

      Causa levis, parva conciliatque mora.

175

Ecce favent dictis, plausumque dedere columbae,

      Haud frustra est: pacis dat bona signa Venus.

 

3. ad Hieronymuni Castellum Medicum, memorans cum plurima,
tum Stroziae Domus clarissimos viros et pace et bello

Caerula iam roseo vehitur super aequora curru

      Ignea producto quae fugat astra die,

Principiumque refert anni, celebresque calendas

      Quae nomen servant, Iane vetuste, tuum.

5

Admiranda quibus magni mysteria regis

5a

Et quibus aeterni late misteria regis

5b

Et quibus aeterni misteria sacra tonantis

Nostra colit vera relligione fides.

Iam vaga discurrens puerorum turba per urbem

      Annua porrecta flagitat aera manu.

Nec minus incipiunt variis prodire puellae

10

      Cultibus atque omni quaeritur arte decor.

Illa gradum profert tyrio spectabilis ostro,

      Cui premit ornatas lucida gemma comas;

Candidaque aurata circumdat colla catena

      Quae leviter niveos verberat apta sinus.

15

Illa gerit virideis habitus, haec induit albos;

      Huic fluit ad rutilos aurea palla pedes;

Pars ferrugineo, nigro pars gaudet amictu,

      Et nullus festa cessat in urbe color.

Interea gravibus iuvenum manus anxia curis

20

      Huc illuc trepidum fertque referque pedem:

Hic dominae lento sequitur vestigia passu,

      Plurimaque incoeptum causa moratur iter;

22a

Et non una suum causa moratur iter;

Ille per anfractus notae regionis amicam

      Praeterit, atque alia est obvius inde via.

25

Hic coram alloquitur tenero sermone puellam,

      Fingit et ad comitem vertere verba suum

26a

Verbaque cum sotio fingit habere suo

Hic oculis, alter suspirans indicat ignem,

      Alter compositis dat sua signa notis.

Ancillam furtim solemnibus ille calendis

30

      Convenit, ac dominae munera ferre iubet;

Et tremulum mittit quod crinibus inserat aurum,

      Quod levis afflatu ventilet aura suo;

Ille dat Eoa lectos de merce lapillos,

      Ille dat Arabia stamina texta manu;

35

Hic donat quicquid solers Hetruria misit;

      Hic quicquid tellus Parthenopaea tulit;

Alter, ubi instituit quo munere donet amicam,

      Nuntia fit mentis littera blanda suae.

Nec Iuvenum quisquam tota nunc segnis in urbe

40

      In quorum captis mentibus haeret amor.

Me puer iste diu curis exercuit iisdem,

      Castelle, et studium par fuit ante mihi.

Ille rudem primo castrorum in parte recepit

      Post etiam experto signa ferenda dedit.

45

Septimus a decimo cum iam succederet annus,

      Signaret teneras cum mihi barba genas.

Hic noctes totosque dies consumpsimus, hinc se

      Gaudia nostra, dolor, spesque timorque dabant.

Nec deerat cui, luce sacra, mea dona dicarem

50

      Et, sua quae nobis mittere vellet, erat.

Illa sibi fidum quoniam crudelis amantem

      Prodidit, illa mei finis amoris erit.

At non parva mihi restant solatia, de me

      Quod nullo poterit perfida iure queri.

55

Sic modo felicem placidis Amor extulit alis,

      Tangeret ut magnos gloria nostra Deos.

Et modo per casus miserum iactavit acerbos

      Praecipitemque suae misit ad ima rotae.

Atque adeo nil dulce suum mihi praebuit unquam,

60

      Maxima quin fellis copia mixta foret.

Quid grave servitium, quid summa pericula narrem?

      Quid dominae nimia de levitate quaerar?

Perfidiamne prius damnem, moresve sinistros,

      Aut mala, quae demens per duo lustra tuli?

65

Vix quondam ultrices tenuit mora tanta carinas,

      Cum cecidit graia dardana Troia manu.

Me tamen haud ulli poterant avertere casus,

      Fidave amicorum flectere consilia;

Nam rectos animi sensus, dum blanda voluptas

70

      Vicit, erant oculis haec aliena meis.

Nec puduit levibus tantum persistere coeptis,

      Multa mihi licuit dum meliora sequi,

Cum iustis animum stimulis accendere posset

      Sanguine ab Hetrusco Strozia ducta domus,

75

Non obscura quidem, nec aviti nominis expers,

      Et quae non patriae nobilitate caret.

Illa nec antiquis opibus, nec prole virorum

      Indiget ut numero sit populosa suo.

Et seu facta iuvat bello, seu pace referre,

80

      Non contemnendos gens tulit ista viros.

Iustitiae vexiliferum, qui summus habetur

      Haec Florentino prima dedit populo,

Tempore Athenarum quo Dux oppresserat urbem

      Servitio, et populos, nobilis Arne, tuos,

85

Haec tunc immanem patribus coniuncta tyrannum

      Expulit, et tristeis fortiter ulta minas.

Ferrariam turmis hostilibus undique cinctam

      Liberat hoc ipso sanguine natus eques.

Cuius ne merito fraudetur carmine nomen

90

      Franciscum veteres hunc vocitastis avi.

Scilicet externis dominis servire nepotes

      Noluit, Estensis quos tegit umbra domus.

Nec Tyburtina propriis dominatus in urbe

      Hannibal auspiciis praetereundus erit,

95

Cui quondam magnae fama virtutis et aequi

      Iura sui populus detulit imperii:

Hac genitum stirpe Vbertum modo Mantua vidit,

      Insignemque opibus consilioque virum.

Tu quoque, natorum felix grege, Carole, quondam

100

      Lumen eras patriae praecipuumque decus.

Hac genitor Nannes descendit origine, cuius

      Vitae conveniens exitus ille fuit.

Qui patriae ductor victorem reppulit hostem

      Obvius et proprio pectore clausit iter.

105

Qua toties tristi bellorum exercita fato,

      Iactat se campis Brixia fertilibus.

Quid, Marcelle, tuas versu sequar, optime, laudes?

      Et quos nunc etiam secula nostra vident?

Hinc tibi Pallas adest, omni memorabilis aevo

110

      Quem genitum docta Pallade nemo neget,

Lubrica quem nunquam potuit fortuna movere,

      Sive adversa illi, sive secunda foret.

Heu qualem amisit discors Florentia civem!

      Nunc veluti numen gens Patavina colit.

115

Fer tamen aequo animo, non hic tua crimina, Palla:

      Perculit illustreis ista ruina viros.

Sic etiam magnum damnavit Roma Camillum,

      Sic et Aristides pulsus ab urbe sua.

Vos quoque dilecti referam mea limina fratres,

120

      Nec pudor his fuerit vos numerare viris.

Tuque licet tua Nicoleos nondum occupet ora

      Canities aevo nec graviore premat,

Non te ita gessisti, non sic vixisse videris,

      Vt mens defuerit, consiliumve tibi.

125

Quid praefecturas et pubescentibus annis

      Tradita commemorem saepius imperia?

Adde quod externas legatus missus ad urbeis

      Non oneri fueris dedecorive tuis.

Audiit Alphonsus te rex hoc munus agentem,

130

      Vidit romani curia pontificis.

Hinc gentes petis Hetruscas, Venetumque senatum,

      Et quos nunc populos dicere longa mora est.

Ipse etiam Caesar titulo donavit equestri,

      Cum subiit laetae moenia Ferrariae,

135

Magnanimus populo cum dux plaudente creatus

      Borsius, et medio structa theatra foro.

Temporis illius, quis gaudia dicere possit?

      Cum canerent ipsum plebsque patresque ducem?

Picta coronati proceres vexilla ferebant,

140

      Signaque gestabat plurimus alba puer.

Non vario nostri caruerunt flore capilli,

      Veraque prosiliit pectore laetitia;

Turba puellarum, speculis affixa domorum,

      Spectabat plenis agmina fusa viis.

145

Forsan et ex illis aliquam novus abstulit ardor,

      Mirantem Latios, Teutonicosque duces:

Ipse invectus equo felicia vota suorum

      Et placida laetos excipit aure sonos;

Nec tamen humanos in tanto culmine mores

150

      Nostri maiestas exuit illa Dei.

Deditus huic primis Laurentius haesit ab annis

      Et pacis fidus militiaeque comes.

Illius at Princeps morum candore probato,

      Immemor officii noluit esse sui.

155

Muneraque ampla dedit, summis et honoribus auxit,

      Dignatus socium rebus habere suis.

156a

Et socium magnis rebus adesse iubet

Nec matura ducis sprevit te cura, Roberte,

      Cum studium atque fidem nosceret ille tuam.

Praetereo quod sis (neque enim nova gloria nobis

160

      Venit) ab hispano rege remissus eques.

Summa tibi laus est, quod prudentissimus heros

      Sic tua iudicio comprobet acta suo,

Duxerit ut dignum cui terras ipse regendas

      Indomitae vellet credere Flaminiae.

165

Hos inter super unus eram, quem clara moverent

      Nomina, quem laudum sollicitaret amor:

Improbus irrisit meditantem magna Cupido,

      Struxit et occultas callidus insidias;

Incertaque leves sensus dum mente labarent,

170

      Se nova forma malis obtulit ominibus,

Quae mihi non hominis quicquam (nisi vera negentur),

      Ast immortalem visa referre Deam.

Hac ego sum captus iuvenis lentusque rudisque,

      Nec rigida saevi natus in urbe Getae:

175

Illa meo victrix iniecit vincula collo,

      Quae Venus e solido facta adamante dedit.

Vincula quae fessi decimo vix solvimus anno,

      Error ubi misero pectore vanus abit.

Iam mihi mutandus vitae tenor ille prioris,

180

      Atque alios aetas flagitat ipsa modos:

Saepe solet lapsos dolor ad meliora vocare

      Et mala non nunquam causa fuere boni.

Inclyta ni Danai vastassent Pergama, nunquam

      Condita Iuleo sanguine Roma foret;

185

Pygmalionei sceleris commota furore

      Nobilis egregium foemina struxit opus.

Ast ego fallacem toties expertus amicam

      Multaque perpessus quae meminisse pudet,

Tandem foemineas didici cognoscere fraudes,

190

      Casibus et coepi doctior esse meis.

Iamque novis animum studiis effingere nitar,

      Exempli ad monitus, consiliique tui:

Namque semel satius quam nunquam ad sana reverti

      Ponitur hic levibus meta suprema iocis.

195

Quod nisi praecipitem mea me fortuna tulisset,

      Ni sensus omnis eripuisset amor,

Sollicitae poteras olim succurrere menti,

      Vnus eras nostro tu medicina malo.

Nam quoties monitis sanare fidelibus aegrum

200

      Tentasti, et coepta me revocare via?

Saepe etiam nostra memini te sorte dolentem

      In gemitu lacrymas non tenuisse meo.

Sic neque cessabas urgens avertere fatum,

      Dum licuit dubiis tradere rebus opem.

205

Meque ubi prolapsum penitus gravis impulit error,

      Et miserum pressit certa ruina caput,

Haud infelicem voluisti linquere amicum,

      Quaeque in te pietas debuit esse, fuit.

Ergo Scylla prius; Scyllaeque adversa Charybdis

210

      Praebuerint fessis puppibus hospitium,

Ante suo Nereus gelidas admiserit arctos

      Aequore, terra polus fiet, et ignis aqua;

Mutatae prius accipient nova corpora formae

      Quam nostro emigret pectore cura tui;

215

Quippe et amicitiae veteris te cogimur usu

      Et meritis in nos semper amare tuis.

Pluraque sunt etiam, quibus aspera flectere possis

      Pectora, et immiteis conciliare feras:

Convenit ingenio iucundae gratia formae,

220

      Nobilitas animi nec latet illa tui.

Est in te probitas nullius conscia culpae,

      Qua tibi mortaleis allicis, atque Deos.

Quicquid et ingenui sentit mens plena vigoris,

      Exprimit ornatis lingua diserta modis.

225

Ipse etiam medica praefecit Delius arte,

      Restinxitque tuam Gorgonis unda sitim.

Scilicet humanas ut possis carmine menteis

      Corporaque auxiliis aegra iuvare tuis,

Non te praetereunt naturae arcana potentis,

230

      Non homini quicquid fas didicisse fuit;

Sed licet ingentis superet nova gloria laudes

      Et sublime tuum nomen ad astra ferat,

Non tamen a recto sevecta modestia calle est,

      Seque intra metam continet illa suam:

235

Sic te humili potuit virtus secernere vulgo,

      Et carum magnis reddere principibus.

Respicit in primis ducis indulgentia nostri,

      Et probat ingenium Borsius, atque fidem;

Teque sibi electum vitam cui crederet omnem,

240

      Prosequitur magnis non sine muneribus;

Nec tibi Dux tantum, quantum Ferraria debet

      Et populi, auspiciis quos regit ille suis.

Nam cunctos pariter, servato Principe, servas,

      E cuius pendet nostra salute salus.

245

O ego quam felix talem sortitus amicum,

      Itala cui multos non tulit ora pares!

Illum ego ni gratus studio complecterer omni,

      Quem gens caucaseis rupibus orta colat,

Et ferrum et silices, adamantaque vincere possem,

250

      Durus, et indomitis saevior esse feris.

At quoniam tuus e cunctis se partibus in nos

      Effundit longo tempore notus amor,

Fortunamque meam, quaecumque erat illa, putasti

      Communem semper non minus esse tibi,

255

Laetus eris, cum me meliori sorte videbis

      Non ulli addictum vivere servitio;

Quodque meo expulerint veteres de pectore curas,

      Sacra feres magnis debita numinibus.

Nunc ut prisca sequar soliti vestigia moris,

260

      Accipe solemni munera nostra die:

Munera non gemmis ullis pretiosa nec auro,

      Nec quae phidiacum nobilitarit ebur;

Sed quae pegasides suaserunt mittere nymphae,

      Et Cirrhae Dominus, bisgenitusque puer:

265

Ingratam his olim memini gaudere puellam,

      Cum legeret laudes illa superba suas:

266a

Dum canerem laudes proditus ipse suas

His tu muneribus succedere dignior, haec sint

      Antiquae certum pignus amicitiae.

At tu, saeve puer, procul hinc cum matre recede,

270

      Et sine securos nos agitare dies:

Non ego deserui tua castra, sed ipse relictus,

      Nunc vitae cogor consuluisse meae.

 

4. ad Hieronymum Castellum philosophum praestantissimum
et amicum optimum

Miraris nostrae diuturna silentia Musae,

      Atque intermissum carmen, amice, doles,

Rurave cur potius teneam, procul urbe relicta,

      Gratave cur nobis sint loca sola, rogas,

5

Atque leveis cur sic videar tenuatus in auras,

      Risus et a vultu fugerit ille meo.

In primis cuperem nunquam haec tibi cura fuisset,

      Tristitiam ut velles tu quoque nosse meam.

Ah ne quaere nimis duros audire labores,

10

      Et quaecumque pudor me reticere iubet.

Nam metuo, novus in lucem si venerit error,

      Ne levitas animi sit manifesta mei,

Cum repetam rursus, quod frustra fortis, et asper

      Culpavi, mea dum ferveret ira nimis.

15

Cum tamen is tu sis, cui non minus omnia possem

      Quam mihi pro veteri credere amicitia,

Occultum retegam tacito sub pectore vulnus,

      Nec grave conabor dissimulare malum.

Parce tamen, quaeso, male convenientia verbis

20

      Quae modo legisti, si mea facta vides.

Nam, mihi quae nuper fuerit sententia, nosti

      Dum mens austeri plena rigoris erat.

Tunc quae magnifico sum fortiter ore locutus,

      Illa ego non unquam dicta fuisse velim.

25

Et piget in dominam turpeis iactasse querelas,

      Quae nunc fida meo, castaque iudicio est.

26a

Haec etiam tristis causam quae praebuit irae

26b

Sit philomeneis lingua recisa modis.

Cur animum rapiat subita inconstantia quaeres:

      Vrget amor, certa qui ratione caret;

Vrget amor, qui saepe deos, hominesque fatigans,

30

      Immiti potuit subdere servitio.

Qui nos praecipue petit improbus et male perdit,

      Despecti vindex non levis imperii.

Ille male extinctos iterum ferus excitat igneis;

      Ille novis fixit pectora vulneribus.

35

Praesentisque mali species, extremaque vitae

      Conditio, ostendunt quam sit amarus amor.

Et mihi nunc demum videor sentire calores,

      Sicelis ignifero quos alit Aetna iugo;

Quos neque sedarit glacies Rhiphaea, nec Hebrus,

40

      Nec Phaethontei flumina magna Padi.

Et quos, ut video, nulla unquam extinxerit aetas,

      Ipse licet vivam secula mille senex.

Vos silvae testes et vos habitantia silvas

      Numina, qualis inest pectore flamma meo;

45

Scitis enim, solus dum lentis passibus erro,

      Quos edam gemitus, qualia verba loquar.

Illius ut nostro semper versetur in ore

      Incisum vestris nomen in arboribus.

Vos, homines, vos, Dei, nostros audistis amores

50

      Et Padus, et celeri proxima fossa Pado.

Ipsi iam pisces, ipsae mea tristia norunt

      Fata ferae, et mecum saepe queruntur aves.

His ego nunc pressus curis noctesque diesque

      Torqueor, oblitus Pieridum atque mei.

55

Conventusque hominum celebres, urbemque perosus,

      Frustra desertis perditus abdor agris,

Et quocumque tuli gressum miser, usque latentem

      Invertit, et lateri sedulus haeret amor;

Haeret amor, qualem nulli experiuntur amantes,

60

      Et qualem nulli dicere fas fuerit.

Hinc graciles artus macies, pallentiaque ora

      Occupat, et rapidi turbinis instar agor,

Et seu lux orbem retegit Phoebeia, sive

      Stellatum profert nox taciturna caput,

65

Sollicito occurrit forma insidiosa puellae,

      Nec patitur somni, nec meminisse cibi.

Tunc ego sole magis nitidos admiror ocellos,

      Noster ubi posuit spicula mille Deus;

Extremo quorum lux eminus ardet in orbe,

70

      Quae facit, ut vivam dispereamque simul.

Illis quicquid habet praestans natura decoris,

      Quicquid iucundi, laetitiaeque dedit.

Tum longi subeunt crines, quos improba quondam

      Implicuit collo saepius illa meo;

75

Ipse ego quos felix variis ornare solebam,

      Floribus, et propria pectere saepe manu.

Gratia formosi subit oris, eburnaque cervix

      Et nivibus puris anteferenda manus,

Qua natura nihil, nihil ars formosius unquam

80

      Effinxit, roseis quae nitet articulis.

79a

Qua non excultum marmor sit laevius et quae

80a

Effulget roseis eminus articulis.

Occurrunt agiles motus et candida membra,

      Grataque proceri corporis effigies.

Me tamen hoc unum stimulis exercet amaris,

      Quod repetit veteres mens male sana iocos;

85

Et quaecumque simul dum fata secunda fuerunt

      Egimus, illa meo pectore fixa manent.

Ipsaque deliciis quondam loca conscia nostris

      Pabula dant lacrymis, materiamque meis.

Atque ita fortunae cogor meminisse prioris,

90

      Ex omni crescant ut mea parte mala.

O mihi perpetuos facies paritura dolores;

      O male luminibus lumina visa meis!

Nunquam igitur placida securi pace fruemur?

      Fletibus aeternis nec modus ullus erit?

95

Quod nisi devictam mentem spes blanda foveret,

      Isset ad extremam fabula nostra manum.

Atque meos casus aegre ferretis amici,

      Cum cinis exiguus et levis umbra forem.

Forsan et ex vobis aliquis, quem Cynthius audit

100

      Scriberet in tumulo talia verba meo:

Hic tegitur Titus, lento consumptus amore,

      Impia cui mortis causa puella fuit.

Haec quisquis legeret, sortem miseratus iniquam,

      Diceret: Infelix, qualis amator eras!

105

Sedibus elysiis tua molliter umbra quiescat,

      Vere ubi perpetuo ridet amoenus ager;

Molliaque irrorant salientes gramina rivi,

      Et levibus foliis abdita garrit avis.

Forsitan et lacrymis pius indulgeret, et idem

110

      Serta daret gelidis myrtea marmoribus.

Tu, sive admissus magnae penetralibus aulae

      Aspectu frueris, colloquioque Ducis,

111a

At tibi, seu magni celebratur principis aedes,

112a

Seu legitur stagiro charta notata seni

Seu divina tibi Ciceronis scripta leguntur,

      Seu Stagiritae verba diserta senis,

115

Sive Plato, seu te pictura moratur Homeri,

      Seu legis altisoni grande Maronis opus;

Sive quid egregium, solita gravitate, reponis,

      Quod praesens aetas, posteritasque probet;

Seu tua de rerum solers facundia causis

120

      Disserit, aut magna sidera mente notas;

Seu prodire paras aegris laturus amicis

      Gratum Paeoniis artibus auxilium,

Cura mei subeat, nec fido corde recedat,

      Si mens haec uni dedita, amice, tibi est.

125

Et quoniam prohibent aliter me vivere fata,

      Et de me certa est alea iacta manu,

Supplicibus votis mecum pia numina flecte,

      Ne mihi difficilis perstet amica diu.

Tunc ego divinos ausim superare poetas,

130

      Fingere pierio carmina digna choro.

Vosque intermedius placida versabor in urbe,

      Et pleno cupiam laetus adesse foro;

Nec gravius tulerim, si quis mea gaudia quaeret

      Maestave mutarit cur novus ora color.

135

Interea, gravis insano stridore procella

      Dum furit, ac ventis aequora pulsa fremunt,

Ipse sub exigua timidus statione latebo

      Si tamen huic statio est, quo feror, ulla mari.

137a

Et fundam nymphis oceanoque preces.

137b

Forsitan haec magnos poterunt infringere divos,

137c

Verbaque non duris auribus excipient:

137d

Sic maris et coeli demum cessante furore

137e

Quassatam accipient littora fida ratem.