Iuppiter interea cinctam Thaumantida nimbis
Ire iubet totoque deos arcessere mundo.
Illa colorato Zephyris inlapsa uolatu
Numina conclamat pelagi Nymphasque morantes
5
Increpat et fluuios umentibus euocat antris.
Ancipites trepidique ruunt, quae causa quietos
Excierit, tanto quae res agitanda tumultu.
Vt patuit stellata domus, considere iussi,
Nec confusus honos: caelestibus ordine sedes
10
Prima datur; tractum proceres tenuere secundum
Aequorei, placidus Nereus reuerendaque Phorci
Canities; Glaucum series extrema biformem
Accipit et certo mansurum Protea uultu.
Nec non et senibus fluuiis concessa sedendi
15
Gloria; plebeio stat cetera more iuuentus,
Mille amnes. liquidis incumbunt patribus udae
Naides et taciti mirantur sidera Fauni.
Tum grauis ex alto genitor sic orsus Olympo:
'Abduxere meas iterum mortalia curas
20
Iam pridem neclecta mihi, Saturnia postquam
Otia et ignaui senium cognouimus aeui,
Sopitosque diu populos torpore paterno
Sollicitae placuit stimulis inpellere uitae,
Incultis ne sponte seges grandesceret aruis,
25
Vndaret neu silua fauis neu uina tumerent
Fontibus et totae fremerent in pocula ripae.
Haud equidem inuideo- neque enim liuescere fas est
Vel nocuisse deos -, sed, quod dissuasor honesti
Luxus et humanas oblimat copia mentes,
30
Prouocet ut segnes animos rerumque remotas
Ingeniosa uias paulatim exploret egestas
Vtque artes pariat sollertia, nutriat usus.
Nunc mihi cum magnis instat Natura querellis
Humanum releuare genus, durumque tyrannum
35
Inmitemque uocat regnataque saecula patri
Commemorat parcumque Iouem se diuite clamat,
Qui campos horrere situ dumisque repleri
Rura uelim nullisque exornem fructibus annum;
Se iam, quae genetrix mortalibus ante fuisset,
40
In dirae subito mores transisse nouercae:
"Quid mentem traxisse polo, quid profuit altum
Erexisse caput, pecudum si more pererrant
Auia, si frangunt communia pabula glandes?
Haecine uita iuuat siluestribus abdita lustris,
45
Indiscreta feris?" tales cum saepe parentis
Pertulerim questus, tandem clementior orbi
Chaonio statui gentes auertere uictu;
Atque ideo Cererem, quae nunc ignara malorum
Verberat Idaeos torua cum matre leones,
50
Per mare, per terras auido discurrere luctu
Decretum, natae donec laetata repertae
Indicio tribuat fruges, currusque feratur
Nubibus ignotas populis sparsurus aristas
Et iuga caerulei subeant Actaea dracones.
55
Quod si quis Cereri raptorem prodere diuum
Audeat, imperii molem pacemque profundam
Obtestor rerum, natus licet ille sororue
Vel coniunx fuerit natarumue agminis una,
Se licet illa meo conceptam uertice iactet,
60
Sentiet iratam procul aegida, sentiet ictum
Fulminis et genitum diuina sorte pigebit
Optabitque mori; tum uulnere languidus ipsi
Tradetur genero, passurus prodita regna,
Et sciet an propriae conspirent Tartara causae.
65
Hoc sanctum; mansura fluant hoc ordine fata.'
Dixit et horrendo concussit sidera nutu.
At procul armisoni Cererem sub rupibus antri
Securam placidamque diu iam certa peracti
Terrebant simulacra mali, noctesque timorem
70
Ingeminant omnique perit Proserpina somno.
Namque modo aduersis inuadi uiscera telis,
Nunc sibi mutatas horret nigrescere uestes,
Nunc steriles mediis frondere penatibus ornos.
Stabat praeterea luco dilectior omni
75
Laurus uirgineos quondam quae fronde pudica
Vmbrabat thalamos: hanc imo stipite caesam
Vidit et incomptos foedari puluere ramos,
Quaerentique nefas Dryades dixere gementes
Tartarea Furias debellauisse bipenni.
80
Sed tunc ipsa sui iam non ambagibus ullis
Nuntia materno facies ingesta sopori:
Namque uidebatur tenebroso obtecta recessu
Carceris et saeuis Proserpina uincta catenis,
Non qualem Siculis olim mandauerat aruis
85
Nec qualem roseis nuper conuallibus Aetnae
Suspexere deae: squalebat pulchrior auro
Caesaries et nox oculorum infecerat ignes
Exhaustusque gelu pallet rubor ille, superbi
Flammeus oris honos, et non cessura pruinis
90
Membra colorantur picei caligine regni.
Ergo hanc ut dubio uix tandem agnoscere uisu
Eualuit, 'cuius tot poenae criminis?' inquit:
'Vnde haec informis macies? cui tanta potestas
In me saeuitiae? rigidi cur uincula ferri
95
Vix aptanda feris molles meruere lacerti?
Tu mea tu proles? an uana fallimur umbra?'
Illa refert: 'heu dura parens nataeque peremptae
Inmemor! heu fuluas animo transgressa leaenas!
Tantane te nostri tenuere obliuia? tantum
100
Vnica despicior? certe Proserpina nomen
Dulce tibi, tali quae nunc, ut cernis, hiatu
Suppliciis inclusa teror; tu saeua choreis
Indulges Phrygiasque etiamnum interstrepis urbes!
Quod si non omnem pepulisti pectore matrem,
105
Si tua nata, Ceres, et non me Caspia tigris
Edidit, his, oro, miseram defende cauernis
Inque superna refer. prohibent si fata reuerti,
Vel tantum uisura ueni.' Sic fata trementes
Tendere conatur palmas. uis inproba ferri
110
Inpedit et motae somnum soluere catenae.
Obriguit uisis; gaudet non uera fuisse;
Conplexu caruisse dolet. penetralibus amens
Prosilit et tali conpellat uoce Cybelen:
'Iam non ulterius Phrygia tellure morabor,
115
Sancta parens; reuocat tandem custodia cari
Pignoris et cunctis obiecti fraudibus anni.
Nec mihi Cyclopum quamuis extructa caminis
Culmina fida satis. timeo ne fama latebras
Prodiderit leuiusque meum Trinacria celet
120
Depositum. terret nimium uulgata locorum
Nobilitas. aliis sedes obscurior oris
Exquirenda mihi. gemitu flammisque propinquis
Enceladi nequeunt umbracula nostra taceri.
Somnia quin etiam uariis infausta figuris
125
Saepe monent, nullusque dies non triste minatur
Augurium. quotiens flauentia serta comarum
Sponte cadunt! quotiens exundat ab ubere sanguis!
Larga uel inuito prorumpunt flumina uultu
Iniussaeque manus mirantia pectora tundunt.
130
Si buxos inflare uelim, ferale gemiscunt;
Tympana si quatiam, planctus mihi tympana reddunt.
Ah uereor ne quid portendant omina ueri!
Ah longae nocuere morae!' 'Procul inrita uenti
Dicta ferant', subicit Cybele: 'nec tanta Tonanti
135
Segnities ut non pro pignore fulmina mittat.
I tamen et nullo turbata reuertere casu.'
Haec ubi, digreditur templis. sat nulla ruenti
Mobilitas: tardos queritur non ire iugales
Inmeritasque mouens alterno uerbere pinnas
140
Sicaniam quaerit, cum necdum absconderit Iden.
Cuncta pauet speratque nihil. sic aestuat ales,
Quae teneros humili fetus commiserit orno
Allatura cibos, et plurima cogitat absens:
Ne gracilem uentus decusserit arbore nidum,
145
Ne furtum pateant homini, ne praeda colubris.
Vt domus excubiis incustodita remotis
Et resupinati neclecto cardine postes
Flebilis et tacitae species apparuit aulae,
Non expectato respectu cladis amictus
150
Conscidit et fractas cum crine auellit aristas.
Haeserunt lacrimae, nec uox aut spiritus oris
Redditur, atque imis uibrat tremor ossa medullis.
Succidui titubant gressus; foribusque reclusis,
Dum uacuas sedes et desolata pererrat
155
Atria, semirutas confuso stamine telas
Atque interceptas agnoscit pectinis artes.
Diuinus perit ille labor, spatiumque relictum
Audax sacrilego supplebat aranea textu.
Nec deflet plangitue malum; tantum oscula telae
160
Figit et abrumpit mutas in fila querellas;
Adtritosque manu radios proiectaque pensa
Cunctaque uirgineo sparsa oblectamina ludo
Ceu natam pressat gremio; castumque cubile
Desertosque toros et sicubi sederat olim
165
Perlegit: attonitus stabulo ceu pastor inani,
Cui pecus aut rabies Poenorum inopina leonum
Aut populatrices infestauere cateruae;
Serus at ille redit uastataque pascua lustrans
Non responsuros ciet inploratque iuuencos.
170
Atque ibi secreta tectorum in parte iacentem
Conspicit Electram, natae quae sedula nutrix
Oceani priscas inter notissima Nymphas.
Par Cereri pietas: haec post cunabula dulci
Ferre sinu summoque Ioui deducere paruam
175
Sueuerat et genibus ludentem aptare paternis;
Haec comes, haec custos, haec proxima mater haberi.
Tunc laceras effusa comas et puluere canos
Sordida sidereae raptus lugebat alumnae.
Hanc adgressa Ceres, postquam suspiria tandem
180
Laxauit frenosque dolor: 'quod cernimus' inquit
'Excidium? cui praeda feror? regnatne maritus
An caelum Titanes habent? quae talia uiuo
Ausa Tonante manus? rupitne Typhoea ceruix
Inarimen? fractane iugi conpage Veseui
185
Alcyoneus Tyrrhena pedes per stagna cucurrit?
An uicina mihi quassatis faucibus Aetna
Protulit Enceladum? nostros an forte penates
Adpetiit centum Briareia turba lacertis?
Heu ubi nunc, ubi nata mihi? quo mille ministrae?
190
Quo Cyane? uolucres quae uis Sirenas abegit?
Haecine uestra fides? sic fas aliena tueri
Pignora?' Contremuit nutrix, maerorque pudori
Cessit et aspectus miserae non ferre parentis
Emptum morte uelit, longumque inmota moratur
195
Auctorem dubium certumque expromere funus.
Vix tamen haec: 'Acies utinam uaesana Gigantum
Hanc dederit cladem! leuius communia tangunt.
Sed diuae, multoque minus quod rere, sorores
In nostras nimium coniurauere ruinas.
200
Insidias superum, cognatae uulnera cernis
Inuidiae. Phlegra nobis infensior aether!
Florebat tranquilla domus; nec limina uirgo
Linquere nec uirides audebat uisere saltus
Praeceptis obstricta tuis. telae labor illi;
205
Sirenes requies; sermonum gratia mecum,
Mecum somnus erat cautique per atria ludi:
Cum subito (dubium quonam monstrante latebras
Rescierit) Cytherea uenit suspectaque nobis
Ne foret, hinc Phoeben comites hinc Pallada iunxit.
210
Protinus effuso laetam se fingere risu
Nec semel amplecti nomenque iterare sororis
Et dura de matre queri, quae tale recessu
Maluerit damnare decus uetitamque dearum
Colloquio patriis procul amandauerit astris.
215
Nostra rudis gaudere malis et nectare largo
Instaurare dapes. nunc arma habitumque Dianae
Induitur digitisque attemptat mollibus arcum,
Nunc crinita iubis galeam laudante Minerua
Inplet et ingentem clipeum gestare laborat.
220
Prima Venus campos Aetnaeaque rura maligno
Ingerit adfatu. uicinos callida flores
Ingeminat meritumque loci uelut inscia quaerit
Nec credit quod bruma rosas innoxia seruet,
Quod gelidi rubeant alieno germine menses
225
Verna nec iratum timeant uirgulta Booten.
Dum loca miratur, studio dum flagrat eundi,
Persuadet; teneris heu lubrica moribus aetas!
Quos ego nequiquam planctus, quas inrita fudi
Ore preces! ruit illa tamen confisa sororum
230
Praesidio; famulae longo post ordine Nymphae.
Itur in aeterno uestitos gramine colles
Et prima sub luce legunt, cum rore serenus
Alget ager sparsosque bibunt uiolaria sucos.
Sed postquam medio sol altior institit axi,
235
Ecce polum nox foeda rapit tremefactaque nutat
Insula cornipedum pulsu strepituque rotarum.
Nosse nec aurigam licuit: seu mortifer ille
Seu mors ipsa fuit. liuor permanat in herbas;
Deficiunt riui; squalent rubigine prata
240
Et nihil adflatum uiuit: pallere ligustra,
Exspirare rosas, decrescere lilia uidi.
Vt rauco reduces tractu detorsit habenas,
Nox sua prosequitur currum, lux redditur orbi.
Persephone nusquam. uoto rediere peracto
245
Nec mansere deae. mediis inuenimus aruis
Exanimem Cyanen: ceruix redimita iacebat
Et caligantes marcebant fronte coronae.
Adgredimur subito, casus scitamur eriles
(Nam propior cladi steterat): qui uultus equorum?
250
Quis regat? illa nihil, tacito sed laesa ueneno
Soluitur in laticem: subrepens crinibus umor
Liquitur in roremque pedes et bracchia manant
Nostraque mox lambit uestigia perspicuus fons.
Discedunt aliae; rapidis Acheloides alis
255
Sublatae Siculi latus obsedere Pelori
Accensaeque malo iam non inpune canoras
In pestem uertere lyras: uox blanda carinas
Alligat; audito frenantur carmine remi.
Sola domi luctu senium tractura relinquor.'
260
Haeret adhuc suspensa Ceres et singula demens
Ceu nondum transacta timet; mox lumina torquens
Vltro ad caelicolas furiato pectore fertur.
Arduus Hyrcana quatitur sic matre Niphates,
Cuius Achaemenio regi ludibria natos
265
Auexit tremebundus eques; premit illa marito
Mobilior Zephyro totamque uirentibus iram
Dispergit maculis iamiamque hausura profundo
Ore uirum uitreae tardatur imagine formae.
Haud aliter toto genetrix bacchatur Olympo
270
'Reddite' uociferans: 'non me uagus edidit amnis;
Non Dryadum de plebe sumus; turrita Cybele
Me quoque Saturno genuit. quo iura deorum,
Quo leges cecidere poli? quid uiuere recte
Proderit? en audet noti Cytherea pudoris
275
Ostentare suos post Lemnia uincula uultus?
Hos animos bonus ille sopor castumque cubile
Praebuit? amplexus hoc promeruere pudici?
Nec mirum si turpe nihil post talia ducit.
Quid uos expertes thalami? tantumne relictus
280
Virginitatis honos, tantum mutata uoluntas?
Iam Veneri iunctae sociis raptoribus itis?
O templis Scythiae atque hominem sitientibus aris
Vtraque digna coli! tanti quae causa furoris?
Quam mea uel tenui dicto Proserpina laesit?
285
Scilicet aut caris pepulit te, Delia, siluis
Aut tibi commissas rapuit, Tritonia, pugnas!
An grauis eloquio? uestros an forte petebat
Inportuna choros? atqui Trinacria longe,
Esset ne uobis oneri, deserta colebat.
290
Quid latuisse iuuat? rabiem liuoris acerbi
Nulla potest placare quies.' His increpat omnes
Vocibus. ast illae - prohibet sententia patris -
Aut reticent aut nosse negant responsaque matri
Dant lacrimas. quid agat? rursum se uicta remittit
295
Inque humiles delapsa preces: 'Ignoscite si quid
Intumuit pietas, si quid flagrantius actum
Quam miseros decuit. supplex deiectaque uestris
Aduoluor genibus. liceat cognoscere sortem,
Hoc tantum, liceat certos habuisse dolores.
300
Scire peto quae forma mali; quamcumque dedistis
Fortunam, sit nota, feram fatumque putabo,
Non scelus. aspectum, precor, indulgete parenti;
Non repetam. quaesita manu securus habeto,
Quisquis es; adfirmo praedam; desiste uereri.
305
Quod si nos aliquo praeuenit foedere raptor,
Tu certe, Latona, refer; confessa Diana
Forte tibi. nosti quid sit Lucina, quis horror
Pro genitis et quantus amor, partusque tulisti
Tu geminos; haec una mihi. sic crine fruaris
310
Semper Apollineo, sic me felicior aeuum
Mater agas. largis nunc imbribus ora madescunt;
Quid tantum dignum fleri dignumque taceri?
Ei mihi, discedunt omnes! quid uana moraris
Vlterius? non bella palam caelestia sentis?
315
Quin potius natam pelago terrisque requiris?
Accingar lustrare diem, per deuia rerum
Indefessa ferar. nulla cessabitur hora,
Non requies, non somnus erit, dum pignus ademptum
Inueniam, gremio quamuis mergatur Hiberae
320
Tethyos et rubro iaceat uallata profundo.
Non Rheni glacies, non me Riphaea tenebunt
Frigora, non dubio Syrtis cunctabitur aestu.
Stat fines penetrare Noti Boreaeque niualem
Vestigare domum; primo calcabitur Atlans
325
Occasu facibusque meis lucebit Hydaspes.
Inpius errantem uideat per rura, per urbes
Iuppiter; extincta satietur paelice Iuno.
Insultate mihi, caelo regnate superbi,
Ducite praeclarum Cereris de stirpe triumphum.'
330
Haec fatur notaeque iugis inlabitur Aetnae
Noctiuago taedas informatura labori.
Lucus erat prope flauum Acin, quem candida praefert
Saepe mari pulchroque secat Galatea natatu,
Densus et innexis Aetnaea cacumina ramis
335
Qua licet usque tegens. illic posuisse cruentam
Aegida captiuamque pater post proelia praedam
Aduexisse datur. Phlegraeis silua superbit
Exuuiis totumque nemus uictoria uestit.
Hic patuli rictus, hic prodigiosa Gigantum
340
Tergora dependent, et adhuc crudele minantur
Affixae truncis facies, inmaniaque ossa
Serpentum passim cumulis exanguibus albent,
Et rigidae multo suspirant fulmine pelles;
Nullaque non magni iactat se nominis arbor:
345
Haec centumgemini strictos Aegaeonis enses
Curuata uix fronde leuat; liuentibus illa
Exultat Coei spoliis; haec arma Mimantis
Sustinet; hos onerat ramos exutus Ophion.
Altior at cunctis abies umbrosaque late
350
Ipsius Enceladi fumantia gestat opima,
Summi terrigenum regis, caderetque grauata
Pondere, ni lassam fulciret proxima quercus.
Inde timor numenque loco, nemorisque senectae
Parcitur, aetheriisque nefas nocuisse tropaeis.
355
Pascere nullus oues nec robora laedere Cyclops
Audet et ipse fugit sacra Polyphemus ab umbra.
Non tamen hoc tardata Ceres. accenditur ultro
Religione loci uibratque infesta securim
(Ipsum etiam petit ira Iouem); succidere pinus
360
Aut magis enodes dubitat prosternere cedros,
Exploratque habiles truncos rectique tenorem
Stipitis et certo pertemptat bracchia nisu.
Sic, qui uecturus longinqua per aequora merces
Molitur tellure ratem uitamque procellis
365
Obiectare parat, fagos metitur et alnos
Et uarium rudibus siluis accommodat usum:
Quae longa est, tumidis praebebit cornua uelis;
Quae fortis, malo potior; quae lenta, fauebit
Remigio; stagni patiens aptanda carinae.
370
Tollebant geminae capita inuiolata cupressi
Caespite uicino, quales non rupibus Idae
Miratur Simois, quales non diuite ripa
Lambit Apollinei nemoris nutritor Orontes.
Germanas adeo credas, sic frontibus aequis
375
Extant et socio despectant uertice lucum.
Hae placuere faces; pernix inuadit utramque
Cincta sinus, exerta manus, armata bipenni,
Alternasque ferit totisque obnixa trementes
Viribus inpellit. pariter traxere ruinam
380
Et pariter posuere comas campoque recumbunt,
Faunorum Dryadumque dolor. conplectitur ambas,
Sicut erant, alteque leuat retroque solutis
Crinibus ascendit fastigia montis anheli
Exuperatque aestus et nulli peruia saxa
385
Atque indignantes uestigia calcat harenas:
Qualis pestiferas animare ad crimina taxos
Torua Megaera ruit, Cadmi seu moenia poscat
Siue Thyesteis properet saeuire Mycenis:
Dant tenebrae Manesque locum plantisque resultant
390
Tartara ferratis, donec Phlegethontis ad undam
Constitit et plenos excepit lampade fluctus.
Postquam peruentum scopuli flagrantis in ora,
Protinus arsuras aduersa fronte cupressos
Faucibus iniecit mediis lateque cauernas
395
Texit et undantem flammarum obstruxit hiatum.
Conpresso mons igne tonat claususque laborat
Mulciber: obducti nequeunt exire uapores.
Coniferi micuere apices creuitque fauillis
Aetna nouis; stridunt admisso sulphure rami.
400
Tum, ne deficerent tantis erroribus ignes,
Semper inocciduos insopitosque manere
Iussit et arcano perfudit robora suco,
Quo Phaethon inrorat equos, quo Luna iuuencos.
Iamque soporiferas nocturna silentia terris
405
Explicuere uices; laniato pectore longas
Incohat illa uias et sic ingressa profatur:
'Non tales gestare tibi, Proserpina, taedas
Sperabam, sed uota mihi communia matrum,
Et thalami festaeque faces caeloque canendus
410
Ante oculos hymenaeus erat. sic numina fatis
Voluimur et nullo Lachesis discrimine saeuit!
Quam nuper sublimis eram quantisque procorum
Cingebar studiis! quae non mihi pignus ob unum
Cedebat numerosa parens! tu prima uoluptas,
415
Tu postrema mihi; per te fecunda ferebar.
O decus, o requies, o grata superbia matris,
Qua gessi florente deam, qua sospite nusquam
Inferior Iunone fui; nunc squalida, uilis!
Hoc placitum patri. cur autem adscribimus illum
420
His lacrimis? ego te, fateor, crudelis ademi,
Quae te deserui solamque instantibus ultro
Hostibus exposui. raucis secura fruebar
Nimirum thiasis et laeta sonantibus armis
Iungebam Phrygios cum tu raperere leones.
425
Accipe quas merui poenas. en ora fatiscunt
Vulneribus grandesque rubent in pectore sulci!
Inmemor en uterus crebro contunditur ictu!
Qua te parte poli, quo te sub cardine quaeram?
Quis monstrator erit? quae me uestigia ducent?
430
Qui currus? ferus ille quis est? terraene marisne
Incola? quae uolucrum deprendam signa rotarum?
Ibo, ibo, quocumque pedes, quocumque iubebit
Casus. sic Venerem quaerat deserta Dione.
Proficietne labor? rursum te, nata, licebit
435
Amplecti? manet ille decor, manet ille genarum
Fulgor? an infelix talem fortasse uidebo,
Qualis nocte uenis, qualem per somnia uidi?'
Sic ait et prima gressus molitur ab Aetna
Exitiique reos flores ipsumque rapinae
440
Detestata locum sequitur dispersa uiarum
Indicia et pleno rimatur lumine campos
Inclinatque faces. omnis madet orbita fletu;
Omnibus admugit, quocumque it in aequore, sulcis.
Innatat umbra fretis extremaque lucis imago
445
Italiam Libyamque ferit: clarescit Etruscum
Litus et accenso resplendent aequore Syrtes;
Antra procul Scyllaea petit, canibusque reductis
Pars stupefacta silet, pars nondum exterrita latrat.