Manilius astronomica 5

Testo base di riferimento: E. Flores, 1996

Cura dell'edizione digitale: A. Fioravanti, 2010

Altre sezioni


Hic alius finisset iter signisque relatis

Quis aduersa meant stellarum numina quinque

Quadriiugis et Phoebus equis et Delia bigis

Non ultra struxisset opus, caeloque rediret

5

Ac per descensum medios percurreret ignes

Saturni, Iouis et Martis Solisque, sub illis

Post Venerem et Maia natum te, Luna, uagantem.

Me properare uiam mundus iubet omnia circum

Sidera uectatum <et> toto decurrere caelo,

10

Cum semel aetherios iussus conscendere currus

Summum contigerim sua per fastigia culmen.

Hinc uocat Orion, magni pars maxima caeli,

Et ratis heroum, quae nunc quoque nauigat astris,

Fluminaque errantis late sinuantia flexus

15

Et biferum Cetos squamis atque ore tremendo

Hesperidumque uigil custos et diuitis auri

Et Canis in totum portans incendia mundum

Araque diuorum, cui uotum soluit Olympus;

Illinc per geminas Anguis qui labitur Arctos

20

Heniochusque memor currus plaustrique Bootes

Atque Ariadnaeae caelestia dona Coronae,

Victor et inuisae Perseus cum falce Medusae

Andromedanque necans genitor cum coniuge Cepheus,

Quaque uolat stellatus Equus celerique Sagittae

25

Delphinus certans et Iuppiter alite tectus,

Ceteraque in toto passim labentia caelo.

Quae mihi per proprias uires sunt cuncta canenda

Quid ualeant ortu, quid cum merguntur in undas,

Et quota de bis sex astris pars quaeque reducat.

30

[Ab stellis proprias uires et tempora rerum

Constituit magni quondam fabricator Olympi.]

Vir gregis et ponti uictor, cui parte relicta

Nomen onusque dedit nec pelle immunis ab ipsa,

Colchidos et magicas artes qui uisere Iolcon

35

Medeae iussit mouitque uenena per orbem,

Nunc quoque uicinam puppim, ceu nauiget, Argo

A dextri lateris ducit regione per astra.

Sed tum prima suos puppis consurgit in ignes,

Quattuor in partes cum Corniger extulit ora.

40

Illa quisquis erit terris oriente creatus,

Rector erit puppis clauoque immobilis haerens

Mutabit pelago terras uentisque sequetur

Fortunam totumque uolet transnare profundum

Classibus atque alios menses aliumque uidere

45

Phasin et in cautes Tiphyn superare trementem.

Tolle istos ortus hominum sub sidere tali,

Sustuleris bellum Troiae classemque solutam

Sanguine et appulsam terris; non inuehet undis

Persida nec pelagus Xerxes facietque tegetque;

50

Versa Syracusis Salamis non merget Athenas,

Punica nec toto fluitabunt aequore rostra

Actiacosque sinus inter suspensus utrimque

Orbis et in ponto caeli fortuna natabit.

His ducibus caeco ducuntur in aequore classes

55

Et coit ipsa sibi tellus totusque per usus

Diuersos rerum uentis arcessitur orbis.

Sed decima lateris surgens de parte sinistri

Maximus Orion magnumque amplexus Olympum,

Quo fulgente super terras caelumque trahente

60

Ementita diem nigras nox contrahit alas,

Sollertis animos, uelocia corpora finget

Atque agilem officio mentem curasque per omnis

Indelassato properantia corda uigore.

Instar erit populi totaque habitabit in urbe

65

Limina peruolitans unumque per omnia uerbum

Mane salutandi portans communis amicus.

Sed, cum se terris Aries ter quinque peractis

Partibus extollit, primum iuga tollit ab undis

Heniochus cliuoque rotas conuellit ab imo,

70

Qua gelidus Boreas aquilonibus instat acutis.

Ille dabit proprium studium caeloque retentas

Quas prius in terris agitator amauerat artes:

Stare leui curru moderantem quattuor ora

Spumigeris frenata lupis et flectere equorum

75

Praeualidas uires ac torto stringere gyro;

At, cum laxato fugerunt cardine claustra,

Exagitare feros pronumque anteire uolantis

Vixque rotis leuibus summum contingere campum

Vincentem pedibus uentos, uel prima tenentem

80

Agmina in obliquum cursus agitare malignos

Obstantemque mora totum praecludere circum,

Vel medium turbae nunc dextros ire per orbes

Fidentem campo, nunc meta currere acuta

Spemque sub extremo dubiam suspendere casu.

85

Nec non alterno desultor sidere dorso

Quadrupedum et stabilis poterit defigere plantas,

Per quos labens et ludet per terga uolantum;

Aut solo uectatus equo nunc arma mouebit,

Nunc leget in longo per cursum praemia circo.

90

Quidquid de tali studio formatur habebit.

Hinc mihi Salmoneus, qui caelum imitatus in urbe,

Pontibus impositis missisque per aera quadrigis

Expressisse sonum mundi sibi uisus et ipsum

Admouisse Iouem terris, dum fulmina fingit

95

Sensit, et immissos ignes super ipse secutus

Morte Iouem didicit, generatus possit haberi.

Hoc genitum credas de sidere Bellerophonten

Imposuisse uiam mundo per signa uolantem,

Cui caelum campus fuerat, terraeque fretumque

100

Sub pedibus, non ulla tulit uestigia cursus.

His erit Heniochi surgens tibi forma notanda.

Cumque decem partes Aries duplicauerit ortus,

Incipient Haedi tremulum producere mentum

Hirtaque tum demum terris promittere terga

105

Qua dexter Boreas spirat. ne crede seuerae

Frontis opus signi, strictosque incude Catones

Abruptumque pari Torquatum et Horatia facta.

Maius onus signo est, Haedis nec tanta petulcis

Conueniunt: leuibus gaudent lasciuaque signant

110

Pectora; et in lusus agiles agilemque uigorem

Desudant; uario ducunt in amore iuuentam;

In uulnus numquam uirtus sed saepe libido

Impellit, turpisque emitur uel morte uoluptas;

Et minimum cecidisse malum est, quia crimine uictus.

115

Nec non et cultus pecorum nascentibus addunt

Pastoremque suum generant, cui fistula collo

Haereat et uoces alterna per oscula ducat.

Sed, cum bis denas augebit septima partes

Lanigeri, surgent Hyades. quo tempore natis

120

Nulla quies placet, in nullo sunt otia fructu,

Sed populum turbamque petunt rerumque tumultus.

Seditio clamorque iuuat, Gracchosque tenentis

Rostra uolunt Montemque Sacrum rarosque Quirites;

Pacis bella probant curaeque alimenta ministrant.

125

Immundosque greges agitant per sordida cura,

Et fidum Laertiadae genuere syboten.

Hos generant Hyades mores surgentibus astris.

Vltima Lanigeri cum pars excluditur orbi,

Quae totum ostendit terris atque eruit undis,

130

Olenie seruans praegressos tollitur Haedos

Egelido stellata polo, qua dextera pars est,

Officio magni mater Iouis. illa Tonanti

Fida alimenta dedit pectusque impleuit hiantis

Lacte suo, dedit et dignas ad fulmina uires.

135

Hinc fidae mentes tremebundaque corda creantur

Suspensa ad strepitus leuibusque obnoxia causis.

His etiam ingenita est uisendi ignota cupido,

Vt noua pernices quaerunt arbusta capellae,

Semper et ulterius pascentes tendere gaudent.

140

Taurus, in auersos praeceps cum pellitur ortus,

Sexta parte sui certantis luce sorores

Pleiadas ducit. quibus aspirantibus almam

In lucem eduntur Bacchi Venerisque sequaces

Perque dapes mensasque super petulantia corda

145

Et sale mordaci dulcis quaerentia risus.

Illis cura sui cultus frontisque decorae

Semper erit: tortos in fluctum ponere crines

Aut uinclis reuocare comas et uertice denso

Fingere et appositis caput emutare capillis

150

Pumicibusque cauis horrentia membra polire

Atque odisse uirum teretisque optare lacertos.

Femineae uestes, nec in usum tegmina plantis

Sed speciem, fictique placent ad mollia gressus.

Naturae pudet, atque habitat sub pectore caeco

155

Ambitio, et morbum uirtutis nomine iactant.

Semper amare parum est: cupient et amare uideri.

Iam uero Geminis fraterna ferentibus astra

In caelum summoque natantibus aequore ponti

Septima pars Leporem tollit. quo sidere natis

160

Vix alas natura negat uolucrisque meatus:

Tantus erit per membra uigor referentia uentos.

Ille prius uictor stadio quam missus abibit;

Ille cito motu rigidos eludere caestus,

Nunc exire leuis missas, nunc mittere palmas,

165

Ille pilam celeri fugientem reddere planta

Et pedibus pensare manus et ludere saltu

Mobilibusque citos ictus glomerare lacertis,

Ille potens turba perfundere membra pilarum

Per totumque uagas corpus disponere palmas,

170

Vt teneat tantos orbes sibique ipse reludat

Et uelut edoctos iubeat uolitare per ipsum.

Inuigilat somnis, curas industria uincit,

Otia per uarios exercet dulcia lusus.

Nunc Cancro uicina canam, cui parte sinistra

175

Consurgunt Iugulae. quibus aspirantibus orti

Te, Meleagre, colunt flammis absentibus ustum

Reddentemque tuae per mortem munera matri,

Cuius et ante necem paulatim uita sepulta est,

Atque Atalantaeos conatum ferre labores,

180

Et Calydonea bellantem rupe puellam

Vincentemque feram et, quam potuisse uidere

Virgine maius erat, sternentem uulnere primo.

Quaque arte Actaeon siluis metuendus, et ante

Quam canibus noua praeda fuit, ducuntur et ipsi,

185

Retibus et claudunt campos, formidine montes.

Mendacisque parant foueas laqueosque tenacis

Currentisque feras pedicarum compede nectunt

Aut canibus ferroue necant praedasque reportant.

Sunt quibus in ponto studium est cepisse ferarum

190

Diuersas facies et caeco missa profundo

Sternere litoreis monstrorum corpora harenis

Horrendumque fretis in bella lacessere pontum

Et colare uagos inductis retibus amnes

Ac per nulla sequi dubias uestigia praedas,

195

Luxuriae quia terra parum, fastidit et orbem

Venter, et ipse gulam Nereus ex aequore pascit.

At Procyon oriens, cum iam uicesima Cancro

Septimaque ex undis pars sese emergit in astra,

Venatus non ille quidem uerum arma creatis

200

Venandi tribuit. catulos nutrire sagacis

Et genus a proauis, mores numerare per urbes,

Retiaque et ualida uenabula cuspide fixa

Lentaque contritis formare hastilia nodis,

Et quaecumque solet uenandi poscere cura

205

In proprios fabricare dabit uenalia quaestus.

Cum uero in uastos surget Nemeaeus hiatus,

Exoriturque Canis latratque Canicula flammas

Et rapit igne suo geminatque incendia solis.

Qua subdente facem terris radiosque mouente

210

Dimicat in cineres orbis fatumque supremum

Sortitur, languetque suis Neptunus in undis,

Et uiridis nemori sanguis decedit et herbis.

Cuncta peregrinos orbes animalia quaerunt

Atque eget alterius mundus; natura suismet

215

Aegrotat morbis nimios obsessa per aestus

Inque rogo uiuit: tantus per sidera feruor

Funditur acque uno ceu sunt in limite cuncta.

Haec ubi se ponto per primas extulit oras,

Nascentem quam nec pelagi restinxerit unda,

220

Effrenos animos uiolentaque pectora finget

Irarumque dabit fluctus odiumque metumque

Totius uulgi. praecurrunt uerba loquentis,

Ante os est animus nec magnis concita causis

Corda micant et lingua rabit latratque loquendo,

225

Morsibus et crebris dentes in uoce relinquit.

Ardescit uitio uitium, uiresque ministrat

Bacchus et in flammam saeuas exsuscitat iris.

Nec siluas rupesque timent uastosque leones

Aut spumantis apri dentes atque arma ferarum,

230

Ecfunduntque suas concesso in corpore flammas.

Ne talis mirere artes sub sidere tali,

Cernis ut ipsum etiam sidus uenetur in astris;

Praegressum quaerit Leporem comprendere curse.

Vltima pars magni cum tollitur orta Leonis,

235

Crater auratis surgit caelatus ab astris.

Inde trahit quicumque genus moresque, sequetur

Inriguos ruris campos amnesque lacusque,

Et te, Bacche, tuas nubentem iunget ad ulmos,

Disponetue iugis imitatus fronde choreas,

240

Robore uel proprio fidentem in bracchia ducet

Teque tibi credet semperque, ut matre resectum,

Adiunget calamis, segetemque interseret uuis,

Quaeque alia innumeri cultus est forma per orbem

Pro regione colet. nec parce uina recepta

245

Hauriet, emessis et frugibus ipse fruetur

Gaudebitque mero mergetque in pocula mentem.

Nec solum terrae spem credet in annua uota:

Annonae quoque uectigal mercesque sequetur

Praecipue quas umor alit nec deserit unda.

250

Talis effinget Crater umoris amator.

Iam subit Erigone. quae cum tibi quinque feretur

Partibus ereptis ponto, tollentur ab undis

Clara Ariadnaeae quondam monumenta Coronae

Et mollis tribuent artes. hinc dona puellae

255

Namque nitent, illinc oriens est ipsa puella.

Ille colet nitidis gemmantem floribus hortum,

Pallentis uiolas et purpureos hyacinthos

Liliaque et Tyrias imitata papauera luces

Vernantisque rosae rubicundo sanguine florem.

260

Caeruleum foliis uiridemue in germine collem

Conseret et ueris depinget prata figuris,

Aut uarios nectet flores sertisque locabit

Ecfingetque suum sidus; quin mutua pressos

Incoquet atque Arabum siluis mulcebit odores

265

Et medios unguenta dabit referentia flatus,

Vt sit adulterio sucorum gratia maior.

Munditiae <cordi> cultusque artesque decorae

Et lenocinium uitae praesensque uoluptas.

Virginis hoc anni poscunt floresque Coronae.

270

At, cum per decimam consurgens horrida partem

Spica feret prae se uallantis corpus aristas,

Aruorum ingenerat studium rurisque colendi

Seminaque in faenus sulcatis credere terris

Vsuramque sequi maiorem sorte receptis

275

Frugibus innumeris atque horrea quaerere messi

(Quod solum decuit mortalis nosse metallum:

Nulla fames, non ulla forent ieiunia terris;

Diues erat census saturatis gentibus orbis)

Et, si forte labor uires tardauerit, artes

280

Quis sine nulla Ceres, non ullus seminis uses,

Subdere fracturo silici frumenta superque

Ducere pendentis orbes et mergere farra

Ac torrere focis hominumque alimenta parare

Atque unum genus in multas uariare figuras.

285

Et, quia dispositis habitatur spica per artem

Frugibus, ac structo similis componitur ordo,

Seminibusque suis cellas atque horrea praebet,

Sculpentem faciet sanctis laquearia templis

Condentemque nouum caelum per tecta Tonantis.

290

Haec fuerat quondam diuis concessa figura,

Nunc iam luxuriae pars est: triclinia templis

Concertant, tectique auro iam uescimur auro.

Sed parte octaua surgentem cerne Sagittam

Chelarum. dabit et iaculum torquere lacertis,

295

Et calamum neruis, glaebas et mittere uirgis,

Pendentemque suo uolucrem deprendere caelo,

Cuspide uel triplici securum figere piscem.

Quod potius dederim Teucro sidusue genusue,

Teue, Philoctete, cui malim credere parti?

300

Hectoris ille faces arcu telumque fugauit,

Mittebat saeuos ignes qui mille carinis.

Hic sortem pharetra Troiae bellique gerebat,

Maior et armatis hostis subsederat exul.

Quin etiam ille pater tali de sidere cretus

305

Esse potest, qui serpentem super ora cubantem

Infelix nati somnumque animamque bibentem

Sustinuit misso petere ac prosternere telo.

Ars erat esse patrem; uicit natura periclum

Et pariter iuuenem somnoque ac morte leuauit

310

Tunc iterum natum et fato per somnia raptum.

At, cum secretis improuidus Haedus in astris

Erranti similis fratrum uestigia quaerit

Postque gregem longo producitur interuallo,

Sollertis animos agitataque pectora in usus

315

Ecfingit uarios nec deficientia curis

Nec contenta domo. populi sunt illa ministra

Perque magistratus et publica iura feruntur.

Non illo coram digitos quaesiuerit hasta,

Defueritque bonis sector, poenamque lucretur

320

Noxius et patriam fraudarit debitor aeris.

Cognitor est urbis. nec non lasciuit amores

In uarios ponitque forum suadente Lyaeo,

Mobilis in saltus et scaenae mollior arte.

Nunc surgente Lyra testudinis enatat undis

325

Forma per heredem tantum post fata canentis,

Qua quondam somnumque feris Oeagrius Orpheus

Et sensus scopulis et siluis addidit aures

Et Diti lacrimas et morti denique finem.

Hinc uenient uocis dotes chordaeque sonantis

330

Garrulaque <in> modulos diuersa tibia forma

Et quodcumque manu loquitur flatuque mouetur.

Ille dabit cantus inter conuiuia dulcis

Mulcebitque sono Bacchum noctemque tenebit.

Quin etiam curas inter secreta mouebit

335

Carmina furtiuo modulatus murmure uocem,

Solus et ipse suas semper cantabit ad aures,

Sic dictante Lyra, cum pars uicesima sexta

Chelarum surget, quae cornua ducet ad astra.

Quid regione Nepae uix partes octo trahentis

340

Ara ferens turis stellis imitantibus ignem,

In qua deuoti quondam cecidere Gigantes,

Nec prius armauit uiolento fulmine dextram

Iuppiter, ante deos quam constitit ipse sacerdos?

Quos potius fingent ortus quam templa colentis

345

Atque auctoratos in tertia iura ministros,

Diuorumque sacra uenerantis numina uoce,

Paene deos et qui possint uentura uidere?

Quattuor adpositis Centaurus partibus effert

Sidera et ex ipso mores nascentibus addit.

350

Aut stimulis aget ante boues mixtasque iugabit

Semine quadrupedes aut curru celsior ibit

Aut onerabit equos armis aut ducet in arma.

Ille tenet medicas artes ad membra ferarum

Et non auditos mutarum tollere morbos.

355

Hoc est artis opus, non exspectare gementis

Et sibi non aegrum iamdudum credere corpus.

Hunc subit Arcitenens, cuius pars quinta nitentem

Arcturum ostendit ponto. quo tempore natis

Fortuna ipsa suos audet committere census,

360

Regalis ut opes et sancta aeraria seruent

Regnantes sub rege suo rerumque ministri,

Tutelamque gerant populi, domibusue regendis

Praepositi curas alieno limine claudant.

Arcitenens cum se totum produxerit undis,

365

Ter decima sub parte feri formantibus astris

Plumeus in caelum nitidis Olor euolat alis.

Quo surgente trahens lucem matremque relinquens

Ipse quoque aerios populos caeloque dicatum

Alituum genus in studium censusque uocabit.

370

Mille fluent artes: aut bellum indicere mundo

Et medios inter uolucrem prensare meatus,

Aut nidis damnare suis, ramoue sedentem

Pascentemue super surgentia ducere lina.

Atque haec in luxum. iam uentri longius itur

375

Quam modo militiae: Numidarum pascimur oris

Phasidos et lucis; arcessitur inde macellum

Vnde aurata nouo conuecta est aequore pellis.

Quin etiam linguas hominum sensusque docebit

Aerias uolucres nouaque in commercia ducet

380

Verbaque praecipiet naturae lege negata.

Ipse deum Cycnus condit uocemque sub illo

Non totus uolucer, secumque immurmurat intus.

Nec te praetereant clausas qui culmine summo

Pascere aues Veneris gaudent et reddere caelo

385

Aut certis reuocare notis, totamue per urbem

Qui gestant caueis uolucres ad iussa paratas,

Quorum omnis paruo consistit passere census.

Has erit et similis tribuens Olor aureus artes.

Anguitenens magno circumdatus orbe dracontis,

390

Cum uenit in regione tuae, Capricorne, figurae,

Non inimica facit serpentum membra creatis.

Accipient sinibusque suis peploque fluentis

Osculaque horrendis iungent impune uenenis.

At, cum se patrio producens aequore Piscis

395

In caelumque ferens alienis finibus ibit,

Quisquis erit tali capiens sub tempore uitam,

Litoribus ripisue suos circumferet annos,

Pendentem et caeco captabit in aequore piscem,

Cumque suis domibus concha ualloque latentis

400

Protrahet immersus. nihil est audere relictum:

Quaestus naufragio petitur corpusque profundo

Immissum pariter quam praeda exquiritur ipsa.

Nec semper tanti merces est parua laboris:

Censibus aequantur conchae lapidumque nitori;

405

Sic, numquam locuples, oneratur terra profundo.

Tali sorte suas artes per litora tractat,

Aut emit externos pretio mutatque labores

Institor aequoreae uaria sub imagine mercis.

Cumque Fidis magno succedunt sidera mundo

410

Quaesitor scelerum ueniet uindexque reorum,

Qui commissa suis rimabitur argumentis

In lucemque trahet tacita latitantia fraude.

Hinc etiam immitis tortor poenaeque minister

Et quisquis ueroue fauet culpamue perodit

415

Proditur atque alto qui iurgia pectore tollat.

Caeruleus ponto cum se Delphinus in astra

Erigit et squamam stellis imitantibus exit,

Ambiguus terrae partus pelagique creatur.

Nam, uelut ipse citis perlabitur aequora pinnis

420

Nunc summum scindens pelagus nunc alta profundi

Et sinibus uires sumit fluctumque figurat,

Sic, uenit ex illo quisquis, uolitabit in undis.

Nunc alterna ferens in lentos bracchia tactus

Et plausa resonabit aqua, nunc aequore mersas

425

Diducet palmas furtiue remus in ipso,

Nunc in aquas rectus ueniet passumque notabit

Et uada mentitus reddet super aequora campum;

Aut immota ferens in tergus membra latusque

Non onerabit aquas summisque accumbet in undis

430

Pendebitque super: tutum sine remige uotum est.

Illis in ponto iucundum est quaerere pontum,

Corporaque immergunt undis ipsumque sub antris

Nerea et aequoreas conantur uisere Nymphas,

Exportantque maris praedas et rapta profondo

435

Naufragia atque imas auidi scrutantur harenas.

Par ex diuerso studium sociatur utrumque

In genus atque uno digestum semine surgit.

Adnumeres etiam illa licet cognata per artem

Corpora, quae ualido saliunt excussa petauro

440

Alternosque cient motus, delatus et ille

Hunc iacit atque huius casu suspenditur ille,

Membraue per flammas orbesque emissa flagrantis

Molliter ut liquidis per humum ponuntur in undis,

Delphinumque suo per inane imitantia motu

445

Et uiduata uolant pinnis et in aere ludunt.

At, si deficient artes, remanebit in illis

Materies tamen apta; dabit natura uigorem

Atque alacris cursus campoque uolantia membra.

Sed regione means Cepheus umentis Aquari

450

Non dabit in lusum mores. facit ora seuerae

Frontis <is> ac uultus componit pondere mentis.

Pascentur curis ueterumque exempla reuoluent

Semper et antiqui laudabunt uerba Catonis.

Tutorisue supercilium patruiue rigorem

455

Componet teneros etiam qui nutriat annos,

Et dominum dominus praetextae lege sequatur,

Quodque agat id credat, stupefactus imagine iuris.

Quin etiam tragico praestabunt uerba coturno,

Cuius erit, quamquam in chartis, stilus ipse cruentus;

460

Nec minus hac scelerum facie rerumque tumultu

Gaudebunt: fratris luxum memorare, sepulcra

Ructantemque patrem natos solemque reuersum

Et caecum sine sole diem; Thebana iuuabit

Dicere bella uteri mixtumque in fratre parentem,

465

Quin et Medeae natos fratremque patremque,

Hinc uestis, flammas illinc per munera missas

Aeriamque fugam natosque ex ignibus annos.

Mille alias rerum species in carmina ducent;

Forsitan ipse etiam Cepheus referetur in actus.

470

Et, siquis studio scribendi mitior ibit,

Comica componet laetis spectacula ludis,

Ardentis iuuenes raptasque in amore puellas

Elusosque senes agilisque per omnia seruos,

Quis in cuncta suam produxit saecula uitam

475

Doctior urbe sua linguae sub flore Menander,

Qui uitae ostendit uitam chartisque sacrauit.

Et, si tanta operum uires commenta negarint,

Aeternis tamen aptus erit nunc uoce poetis

Nunc tacito gestu referetque affectibus ora,

480

Et sua dicendo faciet, solusque per omnis

Ibit personas et turbam reddet in uno,

Aut magnos heroas aget scaenisque togatos;

Omnis fortunae uultum per membra reducet,

Aequabitque choros gestu cogetque uidere

485

Praesentem Troiam Priamumque ante ora cadentem.

Nunc Aquilae sidus referam, quae parte sinistra

Rorantis iuuenis, quem terris sustulit ipsa,

Fertur et extentis praedam circumuolat alis.

Fulmina missa refert et caelo militat ales

490

Bis sextamque notat partem fluuialis Aquari.

Illius in terris orientis tempore natus

Ad spolia et partas surget uel caede rapinas

494

Nec pacem a bello, ciuem discernet ab hoste,

493

Cumque hominum derit strages, dabit ille ferarum.

495

Ipse sibi lex est, et qua fert cumque uoluntas

Praecipitant uires; laus est contemnere cuncta.

Et, si forte bonis accesserit impetus ausis,

Improbitas fiet uirtus, et condere bella

Et magnis patriam poterunt ornare triumphis.

500

Et, quia non tractat uolucris sed suggerit arma

Immissosque refert ignes et fulmina reddit,

Regis erit magniue ducis per bella minister

Ingentisque suis praestabit uiribus uses.

At, cum Cassiope bis denis partibus actis

505

Aequorei iuuenis dextra de parte resurgit,

Artifices auri faciet, qui mille figuris

Vertere opus possint caraeque acquirere dotem

Materiae et lapidum uiuos miscere colores.

Hinc Augusta nitent sacratis munera templis,

511

Aurea Phoebeis certantia lumina flammis

Gemmarumque umbra radiantes lucibus ignes.

Hinc Pompeia manent ueteris monumenta triumphi

510

Et Mithridateos uultus induta tropaea,

515

Non exstincta acie semperque recentia flammis.

Hinc lenocinium formae cultusque repertus

Corporis atque auro quaesita est gratia frontis

Perque caput ducti lapides per colla manusque

Et pedibus niueis fulserunt aurea uincla.

520

Quid potius matrona uelit tractare creatos

Quam factum reuocare suos quod possit ad usus?

Ac, ne materies tali sub munere desit,

Quaerere sub terris aurum furtoque latentem

Naturam eruere <omnem> orbemque inuertere praedae

525

Imperat et glaebas inter deprendere gazam

Inuitamque nouo tandem producere caelo.

Ille etiam fuluas auidus numerabit harenas

Perfundetque nouo stillantia litora ponto

Paruaque ramentis faciet momenta minutis

530

Pactoliue leget census spumantis in aurum,

Et perlucentis cupiens prensare lapillos

Verticibus mediis oculos immittet auaros;

Aut coquet argenti glaebas uenamque latentem

Eruet et silicem riuo saliente liquabit;

535

Aut facti mercator erit per utrumque metalli,

Alterum et alterius semper mutabit ad usus.

Talia Cassiope nascentum pectora finget.

Andromedae sequitur sidus, quae Piscibus ortis

Bis sex in partes caelo uenit aurea dextro.

540

Hanc quondam poenae dirorum culpa parentum

Prodidit, infestus totis cum finibus omnis

Incubuit pontus, timuit <tum> naufraga tellus,

514

Et quod erat regnum pelagus fuit. una malorum

543

Proposita est merces, uesano dedere ponto

Andromedan, teneros ut belua manderet artus.

545

Hic hymenaeus erat, solataque publica damna

Priuatis, lacrimans ornatur uictima poenae

Induiturque sinus non haec ad uota paratos,

Virginis et uiuae rapitur sine funere funus.

At, simul infesti uentum est ad litora ponti,

550

Mollia per duras panduntur bracchia cautes;

Astrinxere pedes scopulis, iniectaque uincla,

Et cruce uirginea moritura puella pependit.

Seruatur tamen in poena uultusque pudorque;

Supplicia ipsa decent; niuea ceruice reclinis

555

Molliter ipsa suae custos est fida figurae.

Defluxere sinus umeris fugitque lacertos

Vestis et effusi scapulis haesere capilli.

Ter circum alcyones pinnis planxere uolantes

Fleueruntque tuos miserando carmine casus

560

Et tibi contextas umbram fecere per alas.

Ad tua sustinuit fluctus spectacula pontus

Assuetasque sibi desit perfundere rupes,

Extulit et liquido Nereis ab aequore uultus

Et, casus miserata tuos, rorauit et undas.

565

Ipsa leui flatu refouens pendentia membra

Aura per extremas resonauit flebile rupes.

Tandem Gorgonei uictorem Persea monstri

Felix illa dies redeuntem ad litora duxit.

Isque, ubi pendentem uidit de rupe puellam,

570

Deriguit, facie quem non stupefecerat hostis,

Vixque manu spolium tenuit, uictorque Medusae

Victus in Andromeda est. iam cautibus inuidet ipsis

Felicisque uocat, teneant quae membra, catenas;

Et, postquam poenae causam cognouit ab ipsa,

575

Destinat in thalamos per bellum uadere ponti,

Altera si Gorgo ueniat, non territus ira.

Concitat aerios cursus flentisque parentes

Promissu uitae recreat pactusque maritam

Ad litus remeat. grauidus iam surgere pontus

580

Coeperat ac longo fugiebant agmine fluctus

Impellentis onus monstri. caput eminet undas

Scindentis pelagusque uomit, circumsonat aequor

Dentibus, inque ipso rapidum mare nauigat ore;

Hinc uasti surgunt immensis torquibus orbes

585

Tergaque consumunt pelagus. sonat undique Phorcys

Atque ipsi metuunt montes scopulique ruentem.

Infelix uirgo, quamuis sub uindice tanto

Quae tua tunc fuerat facies! quam fugit in auras

Spiritus! ut toto caruerunt sanguine membra,

590

Cum tua fata cauis e rupibus ipsa uideres

Adnantemque tibi poenam pelagusque ferentem

Quantula praeda maris! quassis hic subuolat alis

Perseus et caelo pendens iaculatur in hostem

Gorgoneo tinctum defigens sanguine ferrum.

595

Illa subit contra uersamque a gurgite frontem

Erigit et tortis innitens orbibus alte

Emicat ac toto sublimis corpore fertur.

Sed, quantum illa subit, semper, iaculata profundo,

In tantum reuolat laxumque per aethera ludit

600

Perseus et ceti subeuntis uerberat ora.

Nec cedit tamen illa uiro, sed saeuit in auras

Morsibus, et uani crepitant sine uulnere dentes;

Ecflat et in caelum pelagus mergitque uolantem

Sanguineis undis pontumque exstillat in astra.

605

Spectabat pugnam pugnandi causa puella,

Iamque oblita sui metuit pro uindice tali

Suspirans animoque magis quam corpore pendet.

Tandem confossis subsedit belua membris

Plena maris summasque iterum remeauit ad undas

610

Et magnum uasto contexit corpore pontum,

Tum quoque terribilis nec uirginis ore uidenda.

Perfundit liquido Perseus in marmore corpus,

Maior et ex undis ad cautes peruolat altas

Soluitque haerentem uinclis de rupe puellam

615

Desponsam pugna, nupturam dote mariti.

Hic dedit Andromedae caelum stellisque sacrauit

Mercedem tanti belli, quo concidit ipsa

Gorgone non leuius monstrum pelagusque leuauit.

Quisquis in Andromedae surgentis tempora ponto

620

Nascitur, immitis ueniet poenaeque minister

Carceris et duri custos, quo stante superbe

Prostratae iaceant miserorum in limine matres

Pernoctesque patres cupiant extrema suorum

Oscula et in proprias animam transferre medullas.

625

Carnificisque uenit mortem uendentis imago

Accensosque rogos, cui stricta saepe securi

Supplicium uectigal erit, qui denique posset

Pendentem e scopulis ipsam spectare puellam,

Vinctorum dominus sociusque in parte catenae,

630

Interdum poenis innoxia corpora seruat.

Piscibus exortis cum pars uicesima prima

Signabit terrae limen, fulgebit et orbi,

Aerius nascetur Equus caeloque uolabit,

Velocisque dabit sub tali tempore partus

635

Omne per officium uigilantia membra ferentis.

Hic glomerabit equo gyros dorsoque superbus

Ardua bella geret rector cum milite mixtus;

Hic stadium fraudare fide poteritque uideri

Mentitus passus et campum tollere cursu.

640

Nam quis ab extremo citius reuolauerit orbe

Nuntius extremumue leuis penetrauerit orbem?

Vilibus ille etiam sanabit uulnera sucis

Quadrupedum, et medicas artes in membra ferarum

Nouerit, humanos et quae nascentur ad usus.

645

Nixa genu species et Graio nomine dicta

Engonasin, cui nulla fides sub origine constat,

Dextra per extremos attollit lumina Pisces.

Hinc fuga nascentum, dolus insidiaeque creantur,

Grassatorque uenit media metuendus in urbe.

650

Et, si forte aliquas animus consurget in artes,

In praerupta dabit studium, uendetque periclo

Ingenium, ac tenuis ausus sine limite gressus

Certa per extentos ponet uestigia funes

Et caeli meditatus iter compendia perdet

655

Paene sua et pendens populum suspendet ab ipso.

Laeua sub extremis consurgunt sidera Ceti

Piscibus Andromedan ponto caeloque sequentis.

Hoc trahit in pelagi caedes et uulnera natos

Squamigeri gregis, extentis laqueare profundum

660

Retibus et pontum uinclis artare furentis:

Et uelut in laxo securas aequore phocas

Carceribus claudent raris et compede nectent

Incautosque trahent macularum in limina thynnos.

Nec cepisse sat est: luctantur corpora nodis

665

Exceptantque nouas acies ferroque necantur,

Inficiturque suo permixtus sanguine pontus.

Tum quoque, cum toto iacuerunt litore praedae,

Altera fit caedis caedes: scinduntur in artus,

Corpore et ex uno uarius discribitur usus.

670

Illa datis melior, sucis pars illa retentis.

Hinc sanies pretiosa fluit floremque cruoris

Euomit ex mixto gustum sale temperat oris;

Illa putris turbae strages confunditur omnis

Permiscetque suas alterna in damna figuras

675

Communemque cibis usum sucumque ministrat.

Aut, cum caeruleo stetit ipsa simillima ponto

Squamigerum nubes turbaque immobilis haeret,

Excipitur uasta circum uallata sagena

Ingentisque lacus et Bacchi dolia complet

680

Vmorisque uomit socias per mutua dotes

Et fluit in liquidam tabem resoluta medullas.

Quin etiam magnas poterunt celebrare salinas

Et pontum coquere et ponti secernere uirus,

Cum solidum certo distendunt margine campum

685

Adpelluntque suo deductum ex aequore fluctum

Claudendoque negant abitum: dum suscipit undas

Area et epoto per solem umore nitescit.

Congeritur siccum pelagus mensisque profundi

Canities seducta maris, spumaeque rigentis

690

Ingentis faciunt tumulos, pelagique uenenum,

Quo perit usus aquae suco corruptus amaro,

Vitali sale permutant redduntque salubre.

At, reuoluta polo cum primis uultibus Arctos

Ad sua perpetuos reuocat uestigia passus

695

Numquam tincta uadis sed semper flexilis orbe,

Aut Cynosura minor cum prima luce resurgit

Et pariter uastusue Leo uel Scorpius acer

Nocte sub extrema promittunt iura diei,

Non inimica ferae tali sub tempore natis

700

Ora ferent, placidasque regent commercia gentes.

Ille manu uastos poterit frenare leones

Et palpare lupos, pantheris ludere captis,

Nec fugiet ualidas cognati sideris ursas

Inque artes hominum peruersaque munera ducet;

705

Ille elephanta premet dorso stimulisque mouebit

Turpiter in tanto cedentem pondere punctis;

Ille tigrim rabie soluet pacique domabit,

Quaeque alia infestant siluis animalia terras

Iunget amicitia secum, catulosque sagacis

710

Tertia Pleiadas dotauit forma sorores

Femineum rubro uultum soffusa pyropo,

Inuenitque parem sub te, Cynosura, colorem,

Et quos Delphinus iaculatur quattuor ignes

Deltotonque tribus facibus, similique nitentem

715

Luce Aquilam et flexos per lubrica terga dracones.

Tum quartum quintumque genus discernitur omni

E numero, summamque gradus disiungit utramque.

Maxima pars numero censu concluditur imo,

Quae neque per cunctas noctes neque tempore in omni

720

Resplendet uasto caeli summota profundo,

Sed, cum clara suos auertit Delia cursus

Cumque uagae stellae terris sua lumina condunt,

Mersit et ardentis Orion aureus ignes

Signaque transgressus mutat per tempora Phoebus,

725

Effulget tenebris et nocte accenditur atra.

Tum conferta licet caeli fulgentia templa

Cernere seminibus <minimis> totumque micare

729

Stipatum stellis mundum nec cedere summa

730

Floribus aut siccae curuum per litus harenae,

Sed, quot eant semper nascentes aequore fluctus,

Quot decussa cadant foliorum milia siluis,

Amplius hoc ignes numero uolitare per orbem.

Vtque per ingentis populus discribitur urbes,

735

Principiumque patres retinent et proximum equester

Ordo locum, populumque equiti populoque subire

Vulgus iners uideas et iam sine nomine turbam;

Sic etiam magno quaedam respublica mundo est

Quam natura facit, quae caelo condidit urbem.

740

Sunt stellae procerum similes, sunt proxima primis

Sidera, suntque gradus atque omnia iura priorum:

Maximus est populus summo qui culmine fertur;

Quoi si pro numero uires natura dedisset,

Ipse suas aether flammas sufferre nequiret,

745

Totus et accenso mundus flagraret Olympo.

1

finisset G

finis sed L M