Hic quoque mensis habet dubias in nomine causas:

      Quae placeat, positis omnibus ipse leges.

Facta canam; sed erunt qui me finxisse loquantur,

      Nullaque mortali numina uisa putent.

5

Est deus in nobis, agitante calescimus illo;

      Impetus hic sacrae semina mentis habet:

Fas mihi praecipue uultus uidisse deorum,

      Vel quia sum uates, uel quia sacra cano.

Est nemus arboribus densum, secretus ab omni

10

      Voce locus, si non obstreperetur aquis:

Hic ego quaerebam coepti quae mensis origo

      Esset, et in cura nominis huius eram.

Ecce deas uidi, non quas praeceptor arandi

      Viderat, Ascraeas cum sequeretur oues;

15

Nec quas Priamides in aquosae uallibus Idae

      Contulit: ex illis sed tamen una fuit

Ex illis fuit una, sui germana mariti;

      Haec erat, agnoui, quae stat in arce Iouis.

Horrueram tacitoque animum pallore fatebar;

20

      Tum dea, quos fecit, sustulit ipsa metus.

Namque ait "o uates, Romani conditor anni,

      Ause per exiguos magna referre modos,

Ius tibi fecisti numen caeleste uidendi,

      Cum placuit numeris condere festa tuis:

25

Ne tamen ignores uulgique errore traharis,

      Iunius a nostro nomine nomen habet.

Est aliquid nupsisse Ioui, Iouis esse sororem:

      Fratre magis dubito glorier anne uiro.

Si genus aspicitur, Saturnum prima parentem

30

      Feci, Saturni sors ego prima fui.

A patre dicta meo quondam Saturnia Roma est:

      Haec illi a caelo proxima terra fuit.

Si torus in pretio est, dicor matrona Tonantis,

      Iunctaque Tarpeio sunt mea templa Ioui.

35

An potuit Maio paelex dare nomina mensi.

      Hic honor in nobis inuidiosus erit?

Cur igitur regina uocor princepsque dearum,

      Aurea cur dextrae sceptra dedere meae?

An facient mensem luces, Lucinaque ab illis

40

      Dicar, et a nullo nomina mense traham?

Tum me paeniteat posuisse fideliter iras

      In genus Electrae Dardaniamque domum.

Causa duplex irae: rapto Ganymede dolebam,

      Forma quoque Idaeo iudice uicta mea est.

45

Paeniteat quod non foueo Carthaginis arces,

      Cum mea sint illo currus et arma loco:

Paeniteat Sparten Argosque measque Mycenas

      Et ueterem Latio supposuisse Samon:

Adde senem Tatium Iunonicolasque Faliscos,

50

      Quos ego Romanis succubuisse tuli.

Sed neque paeniteat, nec gens mihi carior ulla est:

      Hic colar, hic teneam cum Ioue templa meo.

Ipse mihi Mauors "commendo moenia" dixit

      "Haec tibi: tu pollens urbe nepotis eris."

55

Dicta fides sequitur: centum celebramur in aris,

      Nec leuior quouis est mihi mensis honor.

Nec tamen hunc nobis tantummodo praestat honorem

      Roma: suburbani dant mihi munus idem.

Inspice quos habeat nemoralis Aricia fastos

60

      Et populus Laurens Lanuuiumque meum:

Est illic mensis Iunonius. inspice Tibur

      Et Praenestinae moenia sacra deae,

Iunonale leges tempus: nec Romulus illas

      Condidit, at nostri Roma nepotis erat."

65

Finierat Iuno, respeximus: Herculis uxor

      Stabat, et in uultu signa uigoris erant.

"Non ego, si toto mater me cedere caelo

      Iusserit, inuita matre morabor" ait.

"Nunc quoque non luctor de nomine temporis huius:

70

      Blandior, et partes paene rogantis ago,

Remque mei iuris malim tenuisse precando:

      Et faueas causae forsitan ipse meae.

Aurea possedit socio Capitolia templo

      Mater et, ut debet, cum Ioue summa tenet;

75

At decus omne mihi contingit origine mensis:

      Vnicus est, de quo sollicitamur, honor.

Quid graue, si titulum mensis, Romane, dedisti

      Herculis uxori, posteritasque memor?

Haec quoque terra aliquid debet mihi nomine magni

80

      Coniugis: huc captas appulit ille boues,

Hic male defensus flammis et dote paterna

      Cacus Auentinam sanguine tinxit humum.

Ad propiora uocor: populum digessit ab annis

      Romulus, in partes distribuitque duas;

85

Haec dare consilium, pugnare paratior illa est,

      Haec aetas bellum suadet, at illa gerit.

Sic statuit, mensesque nota secreuit eadem:

      Iunius est iuuenum; qui fuit ante, senum."

Dixit; et in litem studio certaminis issent,

90

      Atque ira pietas dissimulata foret:

Venit Apollinea longas Concordia lauro

      Nexa comas, placidi numen opusque ducis.

Haec ubi narrauit Tatium fortemque Quirinum

      Binaque cum populis regna coisse suis,

95

Et lare communi soceros generosque receptos,

      "His nomen iunctis Iunius" inquit "habet."

Dicta triplex causa est. at uos ignoscite, diuae:

      Res est arbitrio non dirimenda meo.

Ite pares a me. perierunt iudice formae

100

      Pergama: plus laedunt, quam iuuat una, duae.

Prima dies tibi, Carna, datur. dea cardinis haec est:

      Numine clausa aperit, claudit aperta suo.

Vnde datas habeat uires, obscurior aeuo

      Fama; sed e nostro carmine certus eris.

105

Adiacet antiquus Tiberino lucus Alerni:

      Pontifices illuc nunc quoque sacra ferunt.

Inde sata est nymphe (Cranaen dixere priores)

      Nequiquam multis saepe petita procis.

Rura sequi iaculisque feras agitare solebat,

110

      Nodosasque caua tendere ualle plagas;

Non habuit pharetram, Phoebi tamen esse sororem

      Credebant, nec erat, Phoebe, pudenda tibi.

Huic aliquis iuuenum dixisset amantia uerba,

      Reddebat tales protinus illa sonos:

115

"Haec loca lucis habent nimis, et cum luce pudoris:

      Si secreta magis ducis in antra, sequor."

Credulus ante ut iit, frutices haec nacta resistit,

      Et latet et nullo est inuenienda modo.

Viderat hanc Ianus, uisaeque cupidine captus

120

      Ad duram uerbis mollibus usus erat.

Nympha iubet quaeri de more remotius antrum,

      Vtque comes sequitur, destituitque ducem.

Stulta! uidet Ianus quae post sua terga gerantur:

      Nil agis, et latebras respicit ille tuas.

125

Nil agis, en! dixi: nam te sub rupe latentem

      Occupat amplexu, speque potitus ait

"Ius pro concubitu nostro tibi cardinis esto:

      Hoc pretium positae uirginitatis habe."

Sic fatus spinam, qua tristes pellere posset

130

      A foribus noxas (haec erat alba) dedit.

Sunt auidae uolucres, non quae Phineia mensis

      Guttura fraudabant, sed genus inde trahunt:

Grande caput, stantes oculi, rostra apta rapinis;

      Canities pennis, unguibus hamus inest;

135

Nocte uolant puerosque petunt nutricis egentes,

      Et uitiant cunis corpora rapta suis;

Carpere dicuntur lactentia uiscera rostris,

      Et plenum poto sanguine guttur habent.

Est illis strigibus nomen; sed nominis huius

140

      Causa quod horrenda stridere nocte solent.

Siue igitur nascuntur aues, seu carmine fiunt

      Neniaque in uolucres Marsa figurat anus.

In thalamos uenere Procae: Proca natus in illis

      Praeda recens auium quinque diebus erat,

145

Pectoraque exsorbent auidis infantia linguis

      At puer infelix uagit opemque petit.

Territa uoce sui nutrix accurrit alumni

      Et rigido sectas inuenit ungue genas.

Quid faceret? color oris erat qui frondibus olim

150

      Esse solet seris, quas noua laesit hiems.

Peruenit ad Cranaen, et rem docet. illa "timorem

      Pone: tuus sospes" dixit "alumnus erit."

Venerat ad cunas; flebant materque paterque:

      "Sistite uos lacrimas, ipsa medebor" ait.

155

Protinus arbutea postes ter in ordine tangit

      Fronde, ter arbutea limina fronde notat

Spargit aquis aditus (et aquae medicamen habebant)

      Extaque de porca cruda bimenstre tenet,

Atque ita "noctis aues, extis puerilibus" inquit

160

      "Parcite: pro paruo uictima parua cadit.

Cor pro corde, precor, pro fibris sumite fibras:

      Hanc animam uobis pro meliore damus."

Sic ubi libauit, prosecta sub aethere ponit

      Quique adsint sacris respicere illa uetat.

165

Virgaque Ianalis de spina subditur alba

      Qua lumen thalamis parua fenestra dabat.

Post illud nec aues cunas uiolasse feruntur

      Et rediit puero qui fuit ante color.

Pinguia cur illis gustentur larda kalendis

170

      Mixtaque cum calido sit faba farre rogas?

Prisca dea est, aliturque cibis quibus ante solebat,

      Nec petit ascitas luxuriosa dapes.

Piscis adhuc illi populo sine fraude natabat,

      Ostreaque in conchis tuta fuere suis;

175

Nec Latium norat quam praebet Ionia diues

      Nec quae Pygmaeo sanguine gaudet auis;

Et praeter pennas nihil in pauone placebat,

      Nec tellus captas miserat arte feras.

Sus erat in pretio, caesa sue festa colebant;

180

      Terra fabas tantum duraque farra dabat.

Quae duo mixta simul sextis quicumque kalendis

      Ederit, huic laedi uiscera posse negant.

Arce quoque in summa Iunoni templa Monetae

      Ex uoto memorant facta, Camille, tuo.

185

Ante domus Manli fuerat, qui Gallica quondam

      A Capitolino reppulit arma Ioue.

Quam bene, di magni, pugna cecidisset in illa

      Defensor solii, Iuppiter alte, tui!

Vixit, ut occideret damnatus crimine regni:

190

      Hunc illi titulum longa senecta dabat.

Lux eadem Marti festa est, quem prospicit extra

      Appositum Tectae porta Capena Viae.

Te quoque, Tempestas, meritam delubra fatemur,

      Cum paene est Corsis obruta classis aquis.

195

Haec hominum monimenta patent: si quaeritis astra,

      Tunc oritur magni praepes adunca Iouis.

Postera lux Hyadas, Taurinae cornua frontis,

      Euocat, et multa terra madescit aqua.

Mane ubi bis fuerit Phoebusque iterauerit ortus

200

      Factaque erit posito rore bis uda seges,

Hac sacrata die Tusco Bellona duello

      Dicitur, et Latio prospera semper adest.

Appius est auctor, Pyrrho qui pace negata

      Multum animo uidit, lumine captus erat.

205

Prospicit a templo summum breuis area Circum:

      Est ibi non paruae parua columna notae;

Hinc solet hasta manu, belli praenuntia, mitti,

      In regem et gentes cum placet arma capi.

"Donec ab Iliaca placidus purgamina Vesta

210

      Detulerit flauis in mare Thybris aquis,

Non mihi detonso crinem depectere buxo,

      Non ungues ferro subsecuisse licet,

Non tetigisse uirum, quamuis Iouis ille sacerdos,

      Quamuis perpetua sit mihi lege datus.

215

Tu quoque ne propera: melius tua filia nubet

      Ignea cum pura Vesta nitebit humo."

Altera pars Circi Custode sub Hercule tuta est,

      Quod deus Euboico carmine munus habet.

Muneris est tempus qui Nonas Lucifer ante est;

220

      Si titulum quaeris, Sulla probauit opus.

Quaerebam Nonas Sanco Fidione referrem

      An tibi, Semo pater; tum mihi Sancus ait:

"Cuicumque ex istis dederis, ego munus habebo:

      Nomina terna fero: sic uoluere Cures."

225

Hunc igitur ueteres donarunt aede Sabini,

      Inque Quirinali constituere iugo.

Est mihi, sitque, precor, nostris diuturnior annis,

      Filia, qua felix sospite semper ero.

Hanc ego cum uellem genero dare, tempora taedis

230

      Apta requirebam, quaeque cauenda forent:

Tum mihi post sacras monstratus Iunius Idus

      Vtilis et nuptis, utilis esse uiris,

Primaque pars huius thalamis aliena reperta est;

      Nam mihi sic coniunx sancta Dialis ait:

235

Tertia post Nonas remouere Lycaona Phoebe

      Fertur, et a tergo non habet Vrsa metum.

Tunc ego me memini ludos in gramine Campi

      Aspicere et dici, lubrice Thybri, tuos.

Festa dies illis qui lina madentia ducunt,

240

      Quique tegunt paruis aera recurua cibis.

Mens quoque numen habet: Mentis delubra uidemus

      Vota metu belli, perfide Poene, tui.

Poene, rebellaras, et leto consulis omnes

      Attoniti Mauras pertimuere manus.

245

Spem metus expulerat, cum Menti uota senatus

      Suscipit, et melior protinus illa uenit.

Aspicit instantes mediis sex lucibus Idus

      Illa dies qua sunt uota soluta deae.

Vesta, faue: tibi nunc operata resoluimus ora,

250

      Ad tua si nobis sacra uenire licet.

In prece totus eram: caelestia numina sensi,

      Laetaque purpurea luce refulsit humus.

Non equidem uidi (ualeant mendacia uatum)

      Te, dea, nec fueras aspicienda uiro;

255

Sed quae nescieram quorumque errore tenebar

      Cognita sunt nullo praecipiente mihi.

Dena quater memorant habuisse Parilia Romam,

      Cum flammae custos aede recepta dea est,

Regis opus placidi, quo non metuentius ullum

260

      Numinis ingenium terra Sabina tulit.

Quae nunc aere uides, stipula tum tecta uideres

      Et paries lento uimine textus erat.

Hic locus exiguus, qui sustinet Atria Vestae,

      Tunc erat intonsi regia magna Numae;

265

Forma tamen templi, quae nunc manet, ante fuisse

      Dicitur, et formae causa probanda subest.

Vesta eadem est et terra: subest uigil ignis utrique:

      Significant sedem terra focusque suam.

Terra pilae similis, nullo fulcimine nixa,

270

      Aere subiecto tam graue pendet onus:

Ipsa uolubilitas libratum sustinet orbem,

      Quique premat partes angulus omnis abest:

Cumque sit in media rerum regione locata,

      Vt tangat nullum plusue minusue latus,

275

Ni conuexa foret, parti uicinior esset,

      Nec medium terram mundus haberet onus.

Arte Syracosia suspensus in aere clauso

      Stat globus, immensi parua figura poli,

Et quantum a summis, tantum secessit ab imis

280

      Terra; quod ut fiat forma rotunda facit.

Par facies templi; nullus procurrit in illo

      Angulus, a pluuio uindicat imbre tholus.

Cur sit uirginibus, quaeris, dea culta ministris?

      Inueniam causas hac quoque parte suas.

285

Ex Ope Iunonem memorant Cereremque creatas

      Semine Saturni; tertia Vesta fuit.

Vtraque nupserunt, ambae peperisse feruntur;

      De tribus impatiens restitit una uiri.

Quid mirum, uirgo si uirgine laeta ministra

290

      Admittit castas ad sua sacra manus?

Nec tu aliud Vestam quam uiuam intellege flammam;

      Nataque de flamma corpora nulla uides.

Iure igitur uirgo est, quae semina nulla remittit

      Nec capit, et comites uirginitatis amat.

295

Esse diu stultus Vestae simulacra putaui,

      Mox didici curuo nulla subesse tholo.

Ignis inexstinctus templo celatur in illo:

      Effigiem nullam Vesta nec ignis habet.

Stat ui terra sua: ui stando Vesta uocatur;

300

      Causaque par Grai nominis esse potest.

At focus a flammis et quod fouet omnia dictus;

      Qui tamen in primis aedibus ante fuit.

Hinc quoque uestibulum dici reor; inde precando

      Praefamur Vestam, quae loca prima tenet.

305

Ante focos olim scamnis considere longis

      Mos erat, et mensae credere adesse deos;

Nunc quoque, cum fiunt antiquae sacra Vacunae,

      Ante Vacunales stantque sedentque focos.

Venit in hos annos aliquid de more uetusto:

310

      Fert missos Vestae pura patella cibos.

Ecce coronatis panis dependet asellis,

      Et uelant scabras florida serta molas.

Sola prius furnis torrebant farra coloni

      (Et Fornacali sunt sua sacra deae):

315

Suppositum cineri panem focus ipse parabat,

      Strataque erat tepido tegula quassa solo.

Inde focum seruat pistor dominamque focorum

      Et quae pumiceas uersat asella molas.

Praeteream referamne tuum, rubicunde Priape

320

      Dedecus? est multi fabula parua ioci.

Turrigera frontem Cybele redimita corona

      Conuocat aeternos ad sua festa deos;

Conuocat et satyros et, rustica numina, nymphas;

      Silenus, quamuis nemo uocarat, adest.

325

Nec licet et longum est epulas narrare deorum:

      In multo nox est peruigilata mero.

Hi temere errabant in opacae uallibus Idae,

      Pars iacet et molli gramine membra leuat

Hi ludunt, hos somnus habet; pars bracchia nectit

330

      Et uiridem celeri ter pede pulsat humum.

Vesta iacet placidamque capit secura quietem,

      Sicut erat, positum caespite fulta caput.

At ruber hortorum custos nymphasque deasque

      Captat, et errantes fertque refertque pedes

335

Aspicit et Vestam: dubium nymphamne putarit

      An scierit Vestam, scisse sed ipse negat.

Spem capit obscenam, furtimque accedere temptat

      Et fert suspensos corde micante gradus.

Forte senex, quo uectus erat, Silenus asellum

340

      Liquerat ad ripas lene sonantis aquae

Ibat ut inciperet longi deus Hellesponti,

      Intempestiuo cum rudit ille sono

Territa uoce graui surgit dea, conuolat omnis

      Turba, per infestas effugit ille manus.

345

Lampsacos hoc animal solita est mactare Priapo

      "Apta" canens "flammis indicis exta damus."

Quem tu, diua, memor de pane monilibus ornas

      Cessat opus, uacuae conticuere molae.

Nomine quam pretio celebratior arce Tonantis

350

      Dicam Pistoris quid uelit ara Iouis.

Cincta premebantur trucibus Capitolia Gallis:

      Fecerat obsidio iam diuturna famem.

Iuppiter, ad solium superis regale uocatis,

      "Incipe" ait Marti; protinus ille refert:

355

"Scilicet ignotum est quae sit fortuna malorum,

      Et dolor hic animi uoce querentis eget.

Si tamen ut referam breuiter mala iuncta pudori

      Exigis, Alpino Roma sub hoste iacet.

Haec est cui fuerat promissa potentia rerum,

360

      Iuppiter? hanc terris impositurus eras?

Iamque suburbanos Etruscaque contudit arma:

      Spes erat in cursu: nunc lare pulsa suo est.

Vidimus ornatos aerata per atria picta

      Veste triumphales occubuisse senes;

365

Vidimus Iliacae transferri pignora Vestae

      Sede: putant aliquos scilicet esse deos.

At si respicerent qua uos habitatis in arce

      Totque domos uestras obsidione premi,

Nil opis in cura scirent superesse deorum,

370

      Et data sollicita tura perire manu.

Atque utinam pugnae pateat locus; arma capessant,

      Et, si non poterunt exsuperare, cadant.

Nunc inopes uictus ignauaque fata timentes

      Monte suo clausos barbara turba premit."

375

Tunc Venus et lituo pulcher trabeaque Quirinus

      Vestaque pro Latio multa locuta suo est.

"Publica" respondit "cura est pro moenibus istis"

      Iuppiter "et poenas Gallia uicta dabit.

Tu modo, quae desunt fruges, superesse putentur

380

      Effice, nec sedes desere, Vesta, tuas.

Quodcumque est solidae Cereris, caua machina frangat

      Mollitamque manu duret in igne focus."

Iusserat, et fratris uirgo Saturnia iussis

      Adnuit, et mediae tempora noctis erant.

385

Iam ducibus somnum dederat labor. increpat illos

      Iuppiter et sacro quid uelit ore docet:

"Surgite, et in medios de summis arcibus hostes

      Mittite, quam minime mittere uultis, opem."

Somnus abit, quaeruntque, nouis ambagibus acti

390

      Tradere quam nolint et iubeantur opem.

Esse Ceres uisa est; iaciunt Cerialia dona:

      Iacta super galeas scutaque longa sonant.

Posse fame uinci spes excidit: hoste repulso

      Candida Pistori ponitur ara Ioui.

395

Forte reuertebar festis Vestalibus illa

      Quae Noua Romano nunc Via iuncta foro est:

Huc pede matronam nudo descendere uidi

      Obstipui tacitus sustinuique gradum.

Sensit anus uicina loci, iussumque sedere

400

      Alloquitur, quatiens uoce tremente caput:

"Hoc, ubi nunc fora sunt, udae tenuere paludes

      Amne redundatis fossa madebat aquis.

Curtius ille lacus, siccas qui sustinet aras

      Nunc solida est tellus, sed lacus ante fuit;

405

Qua Velabra solent in Circum ducere pompas,

      Nil praeter salices cassaque canna fuit:

Saepe suburbanas rediens conuiua per undas

      Cantat et ad nautas ebria uerba iacit.

Nondum conueniens diuersis iste figuris

410

      Nomen ab auerso ceperat amne deus.

Hic quoque lucus erat iuncis et harundine densus

      Et pede uelato non adeunda palus.

Stagna recesserunt et aquas sua ripa coercet,

      Siccaque nunc tellus: mos tamen ille manet."

415

Reddiderat causam. "ualeas, anus optima" dixi;

      "Quod superest aeui molle sit omne tui."

Cetera iam pridem didici puerilibus annis,

      Non tamen idcirco praetereunda mihi.

Moenia Dardanides nuper noua fecerat Ilus

420

      (Ilus adhuc Asiae diues habebat opes);

Creditur armiferae signum caeleste Mineruae

      Vrbis in Iliacae desiluisse iuga.

Cura uidere fuit: uidi templumque locumque;

      Hoc superest illi, Pallada Roma tenet.

425

Consulitur Smintheus, lucoque obscurus opaco

      Hos non mentito reddidit ore sonos:

"Aetheriam seruate deam, seruabitis urbem:

      Imperium secum transferet illa loci."

Seruat et inclusam summa tenet Ilus in arce,

430

      Curaque ad heredem Laomedonta redit;

Sub Priamo seruata parum: sic ipsa uolebat,

      Ex quo iudicio forma reuicta sua est.

Seu gener Adrasti, seu furtis aptus Vlixes,

      Seu fuit Aeneas, eripuisse ferunt;

435

Auctor in incerto, res est Romana: tuetur

      Vesta, quod assiduo lumine cuncta uidet.

Heu quantum timuere patres, quo tempore Vesta

      Arsit et est tectis obruta paene suis!

Flagrabant sancti sceleratis ignibus ignes,

440

      Mixtaque erat flammae flamma profana piae

Attonitae flebant demisso crine ministrae:

      Abstulerat uires corporis ipse timor.

Prouolat in medium, et magna "succurrite" uoce,

      "Non est auxilium flere" Metellus ait.

445

"Pignora uirgineis fatalia tollite palmis:

      Non ea sunt uoto, sed rapienda manu.

Me miserum! dubitatis?" ait. dubitare uidebat

      Et pauidas posito procubuisse genu.

Haurit aquas, tollensque manus "ignoscite", dixit

450

      "Sacra: uir intrabo non adeunda uiro.

Si scelus est, in me commissi poena redundet:

      Sit capitis damno Roma soluta mei."

Dixit, et irrupit: factum dea rapta probauit,

      Pontificisque sui munere tuta fuit.

455

Nunc bene lucetis sacrae sub Caesare flammae:

      Ignis in Iliacis nunc erit estque focis;

Nullaque dicetur uittas temerasse sacerdos

      Hoc duce, nec uiua defodietur humo:

Sic incesta perit, quia, quam uiolauit, in illam

460

      Conditur: est Tellus Vestaque numen idem.

Tum sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste

      Fecit et Hispanam sanguine tinxit humum.

Scilicet interdum miscentur tristia laetis,

      Ne populum toto pectore festa iuuent:

465

Crassus ad Euphraten aquilas natumque suosque

      Perdidit, et leto est ultimus ipse datus.

"Parthe, quid exsultas?" dixit dea "signa remittes,

      Quique necem Crassi uindicet ultor erit."

At simul auritis uiolae demuntur asellis,

470

      Et Cereris fruges aspera saxa terunt,

Nauita puppe sedens "Delphina uidebimus", inquit

      "Vmida cum pulso nox erit orta die."

Iam, Phryx, a nupta quereris, Tithone, relinqui

      Et uigil Eois Lucifer exit aquis:

475

Ite, bonae matres (uestrum Matralia festum),

      Flauaque Thebanae reddite liba deae.

Pontibus et magno iuncta est celeberrima Circo

      Area, quae posito de boue nomen habet.

Hac ibi luce ferunt Matutae sacra parenti

480

      Sceptriferas Serui templa dedisse manus.

Quae dea sit, quare famulas a limine templi

      Arceat (arcet enim) libaque tosta petat,

Bacche racemiferos hedera distincte capillos,

      Si domus illa tua est, derige uatis opus.

485

Arserat obsequio Semele Iouis: accipit Ino

      Te, puer, et summa sedula nutrit ope.

Intumuit Iuno, raptum quod paelice natum

      Educet: at sanguis ille sororis erat.

Hinc agitur furiis Athamas et imagine falsa,

490

      Tuque cadis patria, parue Learche, manu;

Maesta Learcheas mater tumulauerat umbras

      Et dederat miseris omnia iusta rogis.

Haec quoque, funestos ut erat laniata capillos,

      Prosilit et cunis te, Melicerta, rapit.

495

Est spatio contracta breui, freta bina repellit,

      Vnaque pulsatur, terra, duabus aquis:

Huc uenit insanis natum complexa lacertis,

      Et secum celso mittit in alta iugo.

Excipit illaesos Panope centumque sorores,

500

      Et placido lapsu per sua regna ferunt.

Nondum Leucothea, nondum puer ille Palaemon

      Verticibus densi Thybridis ora tenent.

Lucus erat, dubium Semelae Stimulaene uocetur;

      Maenadas Ausonias incoluisse ferunt:

505

Quaerit ab his Ino quae gens foret. Arcadas esse

      Audit et Euandrum sceptra tenere loci.

Dissimulata deam Latias Saturnia Bacchas

      Instimulat fictis insidiosa sonis:

"O nimium faciles, o toto pectore captae,

510

      Non uenit haec nostris hospes amica choris.

Fraude petit, sacrique parat cognoscere ritum:

      Quo possit poenas pendere pignus habet."

Vix bene desierat, complent ululatibus auras

      Thyiades, effusis per sua colla comis,

515

Iniciuntque manus puerumque reuellere pugnant.

      Quos ignorat adhuc, inuocat illa deos:

"Dique uirique loci, miserae succurrite matri."

      Clamor Auentini saxa propinqua ferit.

Appulerat ripae uaccas Oetaeus Hiberas;

520

      Audit, et ad uocem concitus urget iter:

Herculis aduentu quae uim modo ferre parabant

      Turpia femineae terga dedere fugae.

"Quid petis hinc", (cognorat enim) "matertera Bacchi?

      An numen, quod me, te quoque uexat?" ait.

525

Illa docet partim, partim praesentia nati

      Continet, et furiis in scelus isse pudet.

Rumor, ut est uelox, agitatis peruolat alis,

      Estque frequens, Ino, nomen in ore tuum.

Hospita Carmentis fidos intrasse penates

530

      Diceris et longam deposuisse famem.

Liba sua properata manu Tegeaea sacerdos

      Traditur in subito cocta dedisse foco.

Nunc quoque liba iuuant festis Matralibus illam.

      Rustica sedulitas gratior arte fuit.

535

"Nunc", ait "o uates, uenientia fata resigna,

      Qua licet: hospitiis hoc, precor, adde meis."

Parua mora est, caelum uates ac numina sumit,

      Fitque sui toto pectore plena dei;

Vix illam subito posses cognoscere, tanto

540

      Sanctior et tanto, quam modo, maior erat.

"Laeta canam: gaude, defuncta laboribus Ino"

      Dixit, "et huic populo prospera semper ades.

Numen eris pelagi: natum quoque pontus habebit.

      In uestris aliud sumite nomen aquis:

545

Leucothea Grais, Matuta uocabere nostris;

      In portus nato ius erit omne tuo,

Quem nos Portunum, sua lingua Palaemona dicet.

      Ite, precor, nostris aequus uterque locis."

Adnuerat, promissa fides; posuere labores,

550

      Nomina mutarunt: hic deus, illa dea est.

Cur uetet ancillas accedere quaeritis? odit,

      Principiumque odii, si sinat illa, canam.

Vna ministrarum solita est, Cadmei, tuarum

      Saepe sub amplexus coniugis ire tui.

555

Improbus hanc Athamas furtim dilexit; ab illa

      Comperit agricolis semina tosta dari:

Ipsa quidem fecisse negas, sed fama recepit:

      Hoc est cur odio sit tibi serua manus.

Non tamen hanc pro stirpe sua pia mater adoret:

560

      Ipsa parum felix uisa fuisse parens.

Alterius prolem melius mandabitis illi:

      Vtilior Baccho quam fuit illa suis.

Hanc tibi "quo properas?" memorant dixisse, Rutili,

      "Luce mea Marso consul ab hoste cades."

565

Exitus accessit uerbis, flumenque Toleni

      Purpureum mixtis sanguine fluxit aquis.

Proximus annus erat: Pallantide caesus eadem

      Didius hostiles ingeminauit opes.

Lux eadem, Fortuna, tua est, auctorque locusque;

570

      Sed superiniectis quis latet iste togis?

Seruius est, hoc constat enim: sed causa latendi

      Discrepat, et dubium me quoque mentis habet.

Dum dea furtiuos timide profitetur amores,

      Caelestemque homini concubuisse pudet

575

(Arsit enim magno correpta cupidine regis,

      Caecaque in hoc uno non fuit illa uiro),

Nocte domum parua solita est intrare fenestra,

      Vnde Fenestellae nomina porta tenet.

Nunc pudet, et uultus uelamine celat amatos,

580

      Oraque sunt multa regia tecta toga.

An magis est uerum post Tulli funera plebem

      Confusam placidi morte fuisse ducis:

Nec modus ullus erat, crescebat imagine luctus,

      Donec eum positis occuluere togis?

585

Tertia causa mihi spatio maiore canenda est;

      Nos tamen adductos intus agemus equos.

Tullia coniugio, sceleris mercede, peracto

      His solita est dictis exstimulare uirum:

"Quid iuuat esse pares, te nostrae caede sororis

590

      Meque tui fratris, si pia uita placet?

Viuere debuerant et uir meus et tua coniunx,

      Si nullum ausuri maius eramus opus.

Et caput et regnum facio dotale palentis.

      Si uir es, i, dictas exige dotis opes.

595

Regia res scelus est: socero cape regna necato,

      Et nostras patrio sanguine tingue manus."

Talibus instinctus solio priuatus in alto

      Sederat: attonitum uulgus in arma ruit:

Hinc cruor et caedes, infirmaque uincitur aetas:

600

      Sceptra gener socero rapta Superbus habet.

Ipse sub Esquiliis, ubi erat sua regia, caesus

      Concidit in dura sanguinulentus humo.

Filia carpento, patrios initura penates,

      Ibat per medias alta feroxque uias.

605

Corpus ut aspexit, lacrimis auriga profusis

      Restitit; hunc tali corripit illa sono:

"Vadis, an exspectas pretium pietatis amarum?

      Duc, inquam, inuitas ipsa per ora rotas."

Certa fides facti: dictus Sceleratus ab illa

610

      Vicus, et aeterna res ea pressa nota.

Post tamen hoc ausa est templum, monimenta parentis,

      Tangere: mira quidem, sed tamen acta loquar.

Signum erat in solio residens sub imagine Tulli;

      Dicitur hoc oculis opposuisse manum,

615

Et uox audita est "uultus abscondite nostros,

      Ne natae uideant ora nefanda meae."

Veste data tegitur; uetat hanc Fortuna moueri,

      Et sic e templo est ipsa locuta suo:

"Ore reuelato qua primum luce patebit

620

      Seruius, haec positi prima pudoris erit."

Parcite, matronae, uetitas attingere uestes

      (Sollemni satis est uoce mouere preces),

Sitque caput semper Romano tectus amictu

      Qui rex in nostra septimus urbe fuit.

625

Arserat hoc templum: signo tamen ille pepercit

      Ignis; opem nato Mulciber ipse tulit.

Namque pater Tulli Vulcanus, Ocresia mater

      Praesignis facie Corniculana fuit.

Hanc secum Tanaquil, sacris de more peractis,

630

      Iussit in ornatum fundere uina focum:

Hinc inter cineres obsceni forma uirilis

      Aut fuit aut uisa est, sed fuit illa magis.

Iussa foco captiua sedet: conceptus ob illa

      Seruius a caelo semina gentis habet.

635

Signa dedit genitor tunc cum caput igne corusco

      Contigit, inque comis flammeus arsit apex.

Te quoque magnifica, Concordia, dedicat aede

      Liuia, quam caro praestitit ipsa uiro.

Disce tamen, ueniens aetas: ubi Liuia nunc est

640

      Porticus, immensae tecta fuere domus;

Vrbis opus domus una fuit spatiumque tenebat

      Quo breuius muris oppida multa tenent.

Haec aequata solo est, nullo sub crimine regni,

      Sed quia luxuria uisa nocere sua.

645

Sustinuit tantas operum subuertere moles

      Totque suas heres perdere Caesar opes:

Sic agitur censura et sic exempla parantur

      Cum uindex, alios quod monet, ipse facit.

Nulla nota est ueniente die, quam dicere possis;

650

      Idibus Inuicto sunt data templa Ioui.

Et iam Quinquatrus iubeor narrare minores.

      Nunc ades o coeptis, flaua Minerua, meis.

"Cur uagus incedit tota tibicen in Vrbe?

      Quid sibi personae, quid stola longa uolunt?"

655

Sic ego. sic posita Tritonia cuspide dixit

      (Possim utinam doctae uerba referre deae):

"Temporibus ueterum tibicinis usus auorum

      Magnus et in magno semper honore fuit:

Cantabat fanis, cantabat tibia ludis

660

      Cantabat maestis tibia funeribus;

Dulcis erat mercede labor. tempusque secutum

      Quod subito gratae frangeret artis opus.

Adde quod aedilis, pompam qui funeris irent,

      Artifices solos iusserat esse decem.

665

Exilio mutant Vrbem Tiburque recedunt:

      Exilium quodam tempore Tibur erat.

Quaeritur in scaena caua tibia, quaeritur aris;

      Ducit supremos nenia nulla toros.

Seruierat quidam, quantolibet ordine dignus,

670

      Tibure, sed longo tempore liber erat.

Rure dapes parat ille suo, turbamque canoram

      Conuocat: ad festas conuenit illa dapes.

Nox erat, et uinis oculique animique natabant,

      Cum praecomposito nuntius ore uenit,

675

Atque ita "quid cessas conuiuia soluere?" dixit

      "Auctor uindictae nam uenit ecce tuae."

Nec mora, conuiuae ualido titubantia uino

      Membra mouent; dubii stantque labantque pedes.

At dominus "discedite" ait, plaustroque morantes

680

      Sustulit; in plaustro scirpea lata fuit.

Alliciunt somnos tempus motusque merumque,

      Potaque se Tibur turba redire putat.

Iamque per Esquilias Romanam intrauerat urbem,

      Et mane in medio plaustra fuere foro.

685

Plautius, ut posset specie numeroque senatum

      Fallere, personis imperat ora tegi,

Admiscetque alios et, ut hunc tibicina coetum

      Augeat, in longis uestibus esse iubet;

Sic reduces bene posse tegi, ne forte notentur

690

      Contra collegi iussa uenire sui.

Res placuit, cultuque nouo licet Idibus uti

      Et canere ad ueteres uerba iocosa modos."

Haec ubi perdocuit, "superest mihi discere" dixi

      "Cur sit Quinquatrus illa uocata dies."

695

"Martius" inquit "agit tali mea nomine festa,

      Estque sub inuentis haec quoque turba meis.

Prima, terebrato per rara foramina buxo,

      Vt daret, effeci, tibia longa sonos.

Vox placuit: faciem liquidis referentibus undis

700

      Vidi uirgineas intumuisse genas.

"Ars mihi non tanti est: ualeas, mea tibia" dixi:

      Excipit abiectam caespite ripa suo.

Inuentam satyrus primum miratur, et usum

      Nescit, et inflatam sentit habere sonum;

705

Et modo dimittit digitis, modo concipit auras,

      Iamque inter nymphas arte superbus erat:

Prouocat et Phoebum. Phoebo superante pependit:

      Caesa recesserunt a cute membra sua.

Sum tamen inuentrix auctorque ego carminis huius:

710

      Hoc est cur nostros ars colat ista dies."

Tertia nox ueniet, qua tu, Dodoni Thyone,

      Stabis Agenorei fronte uidenda bouis.

Haec est illa dies qua tu purgamina Vestae,

      Thybri, per Etruscas in mare mittis aquas.

715

Siqua fides uentis, Zephyro date carbasa, nautae:

      Cras ueniet uestris ille secundus aquis.

At pater Heliadum radios ubi tinxerit undis,

      Et cinget geminos stella serena polos,

Tollet humo ualidos proles Hyriea lacertos;

720

      Continua Delphin nocte uidendus erit.

Scilicet hic olim Volscos Aequosque fugatos

      Viderat in campis, Algida terra, tuis:

Vnde suburbano clarus, Tuberte, triumpho

      Vectus es in niueis postmodo uictor equis.

725

Iam sex et totidem luces de mense supersunt,

      Huic unum numero tu tamen adde diem.

Sol abit a Geminis, et Cancri signa rubescunt:

      Coepit Auentina Pallas in arce coli.

Iam tua, Laomedon, oritur nurus, ortaque noctem

730

      Pellit, et e pratis uda pruina fugit:

Reddita, quisquis is est, Summano templa feruntur,

      Tum cum Romanis, Pyrrhe, timendus eras.

Hanc quoque cum patriis Galatea receperit undis,

      Plenaque securae terra quietis erit,

735

Surgit humo iuuenis telis afflatus auitis,

      Et gemino nexas porrigit angue manus.

Notus amor Phaedrae, nota est iniuria Thesei:

      Deuouit natum credulus ille suum.

Non impune pius iuuenis Troezena petebat:

740

      Diuidit obstantes pectore taurus aquas.

Solliciti terrentur equi, frustraque retenti

      Per scopulos dominum duraque saxa trahunt.

Exciderat curru, lorisque morantibus artus

      Hippolytus lacero corpore raptus erat,

745

Reddideratque animam, multum indignante Diana.

      "Nulla" Coronides "causa doloris" ait:

"Namque pio iuueni uitam sine uulnere reddam,

      Et cedent arti tristia fata meae."

Gramina continuo loculis depromit eburnis:

750

      Profuerant Glauci manibus illa prius,

Tum cum obseruatas augur descendit in herbas,

      Vsus et auxilio est anguis ab angue dato.

Pectora ter tetigit, ter uerba salubria dixit:

      Depositum terra sustulit ille caput.

755

Lucus eum nemorisque sui Dictynna recessu

      Celat: Aricino Virbius ille lacu.

At Clymenus Clothoque dolent, haec fila teneri,

      Hic fieri regni iura minora sui.

Iuppiter, exemplum ueritus, derexit in ipsum

760

      Fulmina qui nimiae mouerat artis opem.

Phoebe, querebaris: deus est, placare parenti:

      Propter te, fieri quod uetat, ipse facit.

Non ego te, quamuis properabis uincere, Caesar,

      Si uetet auspicium, signa mouere uelim.

765

Sint tibi Flaminius Trasimenaque litora testes

      Per uolucres aequos multa monere deos.

Tempora si ueteris quaeris temeraria damni,

      Quintus ab extremo mense bis ille dies.

Postera lux melior: superat Masinissa Syphacem,

770

      Et cecidit telis Hasdrubal ipse suis.

Tempora labuntur, tacitisque senescimus annis,

      Et fugiunt freno non remorante dies.

Quam cito uenerunt Fortunae Fortis honores!

      Post septem luces Iunius actus erit.

775

Ite, deam laeti Fortem celebrate, Quirites:

      In Tiberis ripa munera regis habet.

Pars pede, pars etiam celeri decurrite cumba,

      Nec pudeat potos inde redire domum.

Ferte coronatae iuuenum conuiuia, lintres,

780

      Multaque per medias uina bibantur aquas.

Plebs colit hanc, quia qui posuit de plebe fuisse

      Fertur, et ex humili sceptra tulisse loco.

Conuenit et seruis, serua quia Tullius ortus

      Constituit dubiae templa propinqua deae.

785

Ecce suburbana rediens male sobrius aede

      Ad stellas aliquis talia uerba iacit:

"Zona latet tua nunc, et cras fortasse latebit:

      Dehinc erit, Orion, aspicienda mihi."

At, si non esset potus, dixisset eadem

790

      Venturum tempus solstitiale die.

Lucifero subeunte lares delubra tulerunt

      Hic ubi fit docta multa corona manu.

Tempus idem Stator aedis habet, quam Romulus olim

      Ante Palatini condidit ora iugi.

795

Tot restant de mense dies quot nomina Parcis,

      Cum data sunt trabeae templa, Quirine, tuae.

Tempus Iuleis cras est natale kalendis:

      Pierides, coeptis addite summa meis.

Dicite. Pierides, quis uos addixerit isti

800

      Cui dedit inuitas uicta nouerca manus.

Sic ego. sic Clio: "clari monimenta Philippi

      Aspicis, unde trahit Marcia casta genus,

Marcia, sacrifico deductum nomen ab Anco

      In qua par facies nobilitate sua.

805

Par animo quoque forma suo respondet; in illa

      Et genus et facies ingeniumque simul.

Nec, quod laudamus formam, tu turpe putaris:

      Laudamus magnas hac quoque parte deas.

Nupta fuit quondam matertera Caesaris illi:

810

      O decus, o sacra femina digna domo!"

Sic cecinit Clio, doctae assensere sorores:

      Annuit Alcides increpuitque lyram.