Conticuere omnes intentique ora tenebant;
Inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:
"Infandum, regina, iubes renouare dolorem,
Troianas ut opes et lamentabile regnum
5
Eruerint Danai, quaeque ipse miserrima uidi
Et quorum pars magna fui. Quis talia fando
Myrmidonum Dolopumue aut duri miles Vlixi
Temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo
Praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.
10
Sed si tantus amor casus cognoscere nostros
Et breuiter Troiae supremum audire laborem,
Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,
Incipiam. Fracti bello fatisque repulsi
Ductores Danaum, tot iam labentibus annis,
15
Instar montis equum diuina Palladis arte
Aedificant sectaque intexunt abiete costas:
Votum pro reditu simulant; ea fama uagatur.
Huc delecta uirum sortiti corpora furtim
Includunt caeco lateri penitusque cauernas
20
Ingentis uterumque armato milite complent.
Est in conspectu Tenedos, notissima fama
Insula, diues opum Priami dum regna manebant,
Nunc tantum sinus et statio male fida carinis:
Huc se prouecti deserto in litore condunt.
25
Nos abiisse rati et uento petiisse Mycenas.
Ergo omnis longo soluit se Teucria luctu.
Panduntur portae; iuuat ire et Dorica castra
Desertosque uidere locos litusque relictum.
Hic Dolopum manus, hic saeuus tendebat Achilles,
30
Classibus hic locus, hic acie certare solebant.
Pars stupet innuptae donum exitiale Mineruae
Et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
Duci intra muros hortatur et arce locari,
Siue dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.
35
At Capys et quorum melior sententia menti
Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
Praecipitare iubent subiectisque urere flammis,
Aut terebrare cauas uteri et temptare latebras.
Scinditur incertum studia in contraria uulgus.
40
Primus ibi ante omnis, magna comitante caterua,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce
Et procul: "O miseri, quae tanta insania, ciues?
Creditis auectos hostis? aut ulla putatis
Dona carere dolis Danaum? sic notus Vlixes?
45
Aut hoc inclusi ligno occultantur Achiui,
Aut haec in nostros fabricata est machina muros
Inspectura domos uenturaque desuper urbi,
Aut aliquis latet error: equo ne credite, Teucri.
Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis."
50
Sic fatus ualidis ingentem uiribus hastam
In latus inque feri curuam compagibus aluum
Contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso
Insonuere cauae gemitumque dedere cauernae.
Et, si fata deum, si mens non laeua fuisset,
55
Impulerat ferro Argolicas foedare latebras,
Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.
Ecce, manus iuuenem interea post terga reuinctum
Pastores magno ad regem clamore trahebant
Dardanidae, qui se ignotum uenientibus ultro,
60
Hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achiuis,
Obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,
Seu uersare dolos seu certae occumbere morti.
Vndique uisendi studio Troiana iuuentus
Circumfusa ruit certantque illudere capto.
65
Accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno
Disce omnis.
Namque ut conspectu in medio turbatus, inermis,
Constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit:
"Heu, quae nunc tellus" inquit "quae me aequora possunt
70
Accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,
Cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?"
Quo gemitu conuersi animi compressus et omnis
Impetus. Hortamur fari quo sanguine cretus
75
Quidue ferat; memoret quae sit fiducia capto.
Ille haec deposita tandem formidine fatur:
"Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor
Vera" inquit; "neque me Argolica de gente negabo;
Hoc primum; nec, si miserum fortuna Sinonem
80
Finxit, uanum etiam mendacemque improba finget.
Fando aliquod si forte tuas peruenit ad auris
Belidae nomen Palamedis et incluta fama
Gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi
Insontem infando indicio, quia bella uetabat,
85
Demisere neci, nunc cassum lumine lugent:
Illi me comitem et consanguinitate propinquum
Pauper in arma pater primis huc misit ab annis.
Dum stabat regno incolumis regumque uigebat
Conciliis, et nos aliquod nomenque decusque
90
Gessimus. Inuidia postquam pellacis Vlixi
(Haut ignota loquor) superis concessit ab oris,
Adflictus uitam in tenebris luctuque trahebam
Et casum insontis mecum indignabar amici.
Nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,
95
Si patrios umquam remeassem uictor ad Argos,
Promisi ultorem et uerbis odia aspera moui.
Hinc mihi prima mali labes, hinc semper Vlixes
Criminibus terrere nouis, hinc spargere uoces
In uulgum ambiguas et quaerere conscius arma.
100
Nec requieuit enim, donec Calchante ministro...
Sed quid ego haec autem nequiquam ingrata reuoluo,
Quidue moror? si omnis uno ordine habetis Achiuos
Idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:
Hoc Ithacus uelit et magno mercentur Atridae."
105
Tum uero ardemus scitari et quaerere causas,
Ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.
Prosequitur pauitans et ficto pectore fatur:
"Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta
Moliri et longo fessi discedere bello;
110
Fecissentque utinam! Saepe illos aspera ponti
Interclusit hiems et terruit Auster euntis.
Praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis
Staret equus toto sonuerunt aethere nimbi.
Suspensi Eurypylum scitantem oracula Phoebi
115
Mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:
"Sanguine placastis uentos et uirgine caesa,
Cum primum Iliacas, Danai, uenistis ad oras:
Sanguine quaerendi reditus animaque litandum
Argolica." Vulgi quae uox ut uenit ad auris,
120
Obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.
Hic Ithacus uatem magno Calchanta tumultu
Protrahit in medios: quae sint ea numina diuum
Flagitat. Et mihi iam multi crudele canebant
125
Artificis scelus et taciti uentura uidebant.
Bis quinos silet ille dies tectusque recusat
Prodere uoce sua quemquam aut opponere morti.
Vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,
Composito rupit uocem et me destinat arae.
130
Adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,
Vnius in miseri exitium conuersa tulere.
Iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari
Et salsae fruges et circum tempora uittae.
Eripui, fateor, leto me et uincula rupi,
135
Limosoque lacu per noctem obscurus in ulua
Delitui dum uela darent, si forte dedissent.
Nec mihi iam patriam antiquam spes ulla uidendi,
Nec dulcis natos exoptatumque parentem;
Quos illi fors et poenas ob nostra reposcent
140
Effugia et culpam hanc miserorum morte piabunt.
Quod te per superos et conscia numina ueri,
Per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam
Intemerata fides, oro, miserere laborum
Tantorum, miserere animi non digna ferentis."
145
His lacrimis uitam damus et miserescimus ultro.
Ipse uiro primus manicas atque arta leuari
Vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:
"Quisquis es (amissos hinc iam obliuiscere Graios)
Noster eris; mihique haec edissere uera roganti:
150
Quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor?
Quidue petunt? quae religio? aut quae machina belli?"
Dixerat. ille, dolis instructus et arte Pelasga,
Sustulit exutas uinclis ad sidera palmas:
"Vos, aeterni ignes, et non uiolabile uestrum
155
Testor numen" ait, "uos arae ensesque nefandi,
Quos fugi, uittaeque deum, quas hostia gessi:
Fas mihi Graiorum sacrata resoluere iura,
Fas odisse uiros atque omnia ferre sub auras,
Si qua tegunt; teneor patriae nec legibus ullis.
160
Tu modo promissis maneas seruataque serues
Troia fidem, si uera feram, si magna rependam.
Omnis spes Danaum et coepti fiducia belli
Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo
Tydides sed enim scelerumque inuentor Vlixes
165
Fatale adgressi sacrato auellere templo
Palladium, caesis summae custodibus arcis,
Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
Virgineas ausi diuae contingere uittas:
Ex illo fluere ac retro sublapsa referri
170
Spes Danaum, fractae uires, auersa deae mens.
Nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.
Vix positum castris simulacrum: arsere coruscae
Luminibus flammae arrectis salsusque per artus
Sudor iit terque ipsa solo (mirabile dictu)
175
Emicuit parmamque ferens hastamque trementem.
Extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,
Nec posse Argolicis exscindi Pergama telis
Omina ni repetant Argis numenque reducant
Quod pelago et curuis secum auexere carinis.
180
Et nunc quod patrias uento petiere Mycenas
Arma deosque parant comites pelagoque remenso
Inprouisi aderunt; ita digerit omina Calchas.
Hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso
Effigiem statuere, nefas quae triste piaret.
185
Hanc tamen immensam Calchas attollere molem
Roboribus textis caeloque educere iussit,
Ne recipi portis aut duci in moenia possit,
Neu populum antiqua sub religione tueri.
Nam si uestra manus uiolasset dona Mineruae,
190
Tum magnum exitium (quod di prius omen in ipsum
Conuertant!) Priami imperio Phrygibusque futurum;
Sin manibus uestris uestram ascendisset in urbem,
Vltro Asiam magno Pelopea ad moenia bello
Venturam et nostros ea fata manere nepotes."
195
Talibus insidiis periurique arte Sinonis
Credita res, captique dolis lacrimisque coactis
Quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,
Non anni domuere decem, non mille carinae.
Hic aliud maius miseris multoque tremendum
200
Obicitur magis atque improuida pectora turbat.
Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,
Sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.
Ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta
(Horresco referens) immensis orbibus angues
205
Incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt;
Pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque
Sanguineae superant undas, pars cetera pontum
Pone legit sinuatque immensa uolumine terga.
Fit sonitus spumante salo; iamque arua tenebant
210
Ardentisque oculos suffecti sanguine et igni
Sibila lambebant linguis uibrantibus ora.
Diffugimus uisu exsangues. Illi agmine certo
Laocoonta petunt. Et primum parua duorum
Corpora natorum serpens amplexus uterque
215
Implicat et miseros morsu depascitur artus;
Post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem
Corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam
Bis medium amplexi, bis collo squamea circum
Terga dati superant capite et ceruicibus altis.
220
Ille simul manibus tendit diuellere nodos
Perfusus sanie uittas atroque ueneno;
Clamores simul horrendos ad sidera tollit,
Qualis mugitus, fugit cum saucius aram
Taurus et incertam excussit ceruice securim.
225
At gemini lapsu delubra ad summa dracones
Effugiunt saeuaeque petunt Tritonidis arcem
Sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.
Tum uero tremefacta nouus per pectora cunctis
Insinuat pauor, et scelus expendisse merentem
230
Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur
Laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.
Ducendum ad sedes simulacrum orandaque diuae
Numina conclamant.
Diuidimus muros et moenia pandimus urbis.
235
Accingunt omnes operi pedibusque rotarum
Subiciunt lapsus et stuppea uincula collo
Intendunt; scandit fatalis machina muros
Feta armis. Pueri circum innuptaeque puellae
Sacra canunt funemque manu contingere gaudent;
240
Illa subit mediaeque minans inlabitur urbi.
O patria, o diuum domus Ilium et incluta bello
Moenia Dardanidum! Quater ipso in limine portae
Substitit atque utero sonitum quater arma dedere:
Instamus tamen immemores caecique furore
245
Et monstrum infelix sacrata sistimus arce.
Tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris
Ora dei iussu non umquam credita Teucris.
Nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset
Ille dies, festa uelamus fronde per urbem.
250
Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox
Inuoluens umbra magna terramque polumque
Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri
Conticuere; sopor fessos complectitur artus.
Et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat
255
A Tenedo tacitae per amica silentia Lunae
Litora nota petens, flammas cum regia puppis
Extulerat fatisque deum defensus iniquis
Inclusos utero Danaos et pinea furtim
Laxat claustra Sinon. Illos patefactus ad auras
260
Reddit equus, laetique cauo se robore promunt
Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Vlixes,
Demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque
Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon
Et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.
265
Inuadunt urbem somno uinoque sepultam;
Caeduntur uigiles, portisque patentibus omnis
Accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.
Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris
Incipit et dono diuum gratissima serpit.
270
In somnis ecce ante oculos maestissimus Hector
Visus adesse mihi largosque effundere fletus,
Raptatus bigis ut quondam aterque cruento
Puluere perque pedes traiectus lora tumentis.
Ei mihi qualis erat, quantum mutatus ab illo
275
Hectore qui redit exuuias indutus Achilli
Vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis!
Squalentem barbam et concretos sanguine crinis
Vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros
Accepit patrios. Vltro flens ipse uidebar
280
Compellare uirum et maestas expromere uoces:
"O lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,
Quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris
Exspectate uenis? ut te post multa tuorum
Funera, post uarios hominumque urbisque labores
285
Defessi aspicimus! quae causa indigna serenos
Foedauit uultus? aut cur haec uulnera cerno?"
Ille nihil, nec me quaerentem uana moratur,
Sed grauiter gemitus imo de pectore ducens:
"Heu fuge, nate dea, teque his" ait "eripe flammis.
290
Hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.
Sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra
Defendi possent, etiam hac defensa fuissent.
Sacra suosque tibi commendat Troia penatis:
Hos cape fatorum comites, his moenia quaere
295
Magna pererrato statues quae denique ponto."
Sic ait et manibus uittas Vestamque potentem
Aeternumque adytis effert penetralibus ignem.
Diuerso interea miscentur moenia luctu
Et magis atque magis, quamquam secreta parentis
300
Anchisae domus arboribusque obtecta recessit,
Clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.
Excutior somno et summi fastigia tecti
Ascensu supero atque arrectis auribus adsto:
In segetem ueluti cum flamma furentibus Austris
305
Incidit aut rapidus montano flumine torrens
Sternit agros, sternit sata laeta boumque labores
Praecipitisque trahit siluas; stupet inscius alto
Accipiens sonitum saxi de uertice pastor.
Tum uero manifesta fides Danaumque patescunt
310
Insidiae. Iam Deiphobi dedit ampla ruinam
Vulcano superante domus, iam proximus ardet
Vcalegon; Sigea igni freta lata relucent.
Exoritur clamorque uirum clangorque tubarum.
Arma amens capio; nec sat rationis in armis,
315
Sed glomerare manum bello et concurrere in arcem
Cum sociis ardent animi; furor iraque mentem
Praecipitat pulchrumque mori succurrit in armis.
Ecce autem telis Panthus elapsus Achiuum,
Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
320
Sacra manu uictosque deos paruumque nepotem
Ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.
"Quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?"
Vix ea fatus eram, gemitu cum talia reddit:
"Venit summa dies et ineluctabile tempus
325
Dardaniae. Fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
Gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos
Transtulit; incensa Danai dominantur in urbe.
Arduus armatos mediis in moenibus adstans
Fundit equus uictorque Sinon incendia miscet
330
Insultans. Portis alii bipatentibus adsunt,
Milia quot magnis umquam uenere Mycenis;
Obsedere alii telis angusta uiarum
Oppositis; stat ferri acies mucrone corusco
Stricta, parata neci; uix primi proelia temptant
335
Portarum uigiles et caeco Marte resistunt."
Talibus Othryadae dictis et numine diuum
In flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,
Quo fremitus uocat et sublatus ad aethera clamor.
Addunt se socios Rhipeus et maximus armis
340
Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque
Et lateri agglomerant nostro iuuenisque Coroebus
Mygdonides: illis ad Troiam forte diebus
Venerat insano Cassandrae incensus amore
Et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,
345
Infelix qui non sponsae praecepta furentis
Quos ubi confertos audere in proelia uidi,
Incipio super his: "Iuuenes, fortissima frustra
Pectora, si uobis audendi extrema cupido
350
Certa sequi, quae sit rebus fortuna, uidetis:
Excessere omnes adytis arisque relictis
Di, quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi
Incensae: moriamur et in media arma ruamus.
Vna salus uictis nullam sperare salutem."
355
Sic animis iuuenum furor additus. Inde, lupi ceu
Raptores atra in nebula, quos improba uentris
Exegit caecos rabies catulique relicti
Faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis
Vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus
360
Vrbis iter; nox atra caua circumuolat umbra.
Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet aut possit lacrimis aequare labores?
Vrbs antiqua ruit multos dominata per annos;
Plurima perque uias sternuntur inertia passim
365
Corpora perque domos et religiosa deorum
Limina. Nec soli poenas dant sanguine Teucri;
Quondam etiam uictis redit in praecordia uirtus
Victoresque cadunt Danai. Crudelis ubique
Luctus, ubique pauor et plurima mortis imago.
370
Primus se Danaum magna comitante caterua
Androgeos offert nobis, socia agmina credens
Inscius, atque ultro uerbis compellat amicis:
"Festinate, uiri! Nam quae tam sera moratur
Segnities? alii rapiunt incensa feruntque
375
Pergama: uos celsis nunc primum a nauibus itis?"
Dixit et extemplo (neque enim responsa dabantur
Fida satis) sensit medios delapsus in hostis.
Obstipuit retroque pedem cum uoce repressit.
Inprouisum aspris ueluti qui sentibus anguem
380
Pressit humi nitens trepidusque repente refugit
Attollentem iras et caerula colla tumentem:
Haud secus Androgeos uisu tremefactus abibat.
Inruimus densis et circumfundimur armis
Ignarosque loci passim et formidine captos
385
Sternimus: adspirat primo Fortuna labori.
Atque hic successu exsultans animisque Coroebus:
"O socii, qua prima" inquit "fortuna salutis
Monstrat iter quaque ostendit se dextra, sequamur:
Mutemus clipeos Danaumque insignia nobis
390
Aptemus. Dolus an uirtus, quis in hoste requirat?
Arma dabunt ipsi." Sic fatus deinde comantem
Androgeo galeam clipeique insigne decorum
Induitur laterique Argiuum accommodat ensem.
Hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuuentus
395
Laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat.
Vadimus immixti Danais haud numine nostro
Multaque per caecam congressi proelia noctem
Conserimus, multos Danaum demittimus Orco.
Diffugiunt alii ad nauis et litora cursu
400
Fida petunt; pars ingentem formidine turpi
Scandunt rursus equum et nota conduntur in aluo.
Heu nihil inuitis fas quemquam fidere diuis!
Ecce trahebatur passis Priameia uirgo
Crinibus a templo Cassandra adytisque Mineruae
405
Ad caelum tendens ardentia lumina frustra,
Lumina, nam teneras arcebant uincula palmas.
Non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus
Et sese medium iniecit periturus in agmen.
Consequimur cuncti et densis incurrimus armis.
410
Hic primum ex alto delubri culmine telis
Nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes
Armorum facie et Graiarum errore iubarum.
Tum Danai gemitu atque ereptae uirginis ira
Vndique collecti inuadunt, acerrimus Aiax
415
Et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis:
Aduersi rupto ceu quondam turbine uenti
Confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois
Eurus equis; stridunt siluae saeuitque tridenti
Spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.
420
Illi etiam, si quos obscura nocte per umbram
Fudimus insidiis totaque agitauimus urbe,
Apparent; primi clipeos mentitaque tela
Adgnoscunt atque ora sono discordia signant.
Ilicet obruimur numero; primusque Coroebus
425
Penelei dextra diuae armipotentis ad aram
Procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus
Qui fuit in Teucris et seruantissimus aequi
(Dis aliter uisum); pereunt Hypanisque Dymasque
Confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,
430
Labentem pietas nec Apollinis infula texit.
Iliaci cineres et flamma extrema meorum,
Testor, in occasu uestro nec tela nec ullas
Vitauisse uices Danaum et, si fata fuissent
Vt caderem, meruisse manu. Diuellimur inde,
435
Iphitus et Pelias mecum (quorum Iphitus aeuo
Iam grauior, Pelias et uulnere tardus Vlixi),
Protinus ad sedes Priami clamore uocati.
Hic uero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam
Bella forent, nulli tota morerentur in urbe,
440
Sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis
Cernimus obsessumque acta testudine limen.
Haerent parietibus scalae postisque sub ipsos
Nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris
Protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.
445
Dardanidae contra turris ac tota domorum
Culmina conuellunt; his se, quando ultima cernunt,
Extrema iam in morte parant defendere telis;
Auratasque trabes, ueterum decora alta parentum,
Deuoluunt; alii strictis mucronibus imas
450
Obsedere fores, has seruant agmine denso.
Instaurati animi regis succurrere tectis
Auxilioque leuare uiros uimque addere uictis.
Limen erat caecaeque fores et peruius usus
Tectorum inter se Priami postesque relicti
455
A tergo, infelix qua se, dum regna manebant,
Saepius Andromache ferre incomitata solebat
Ad soceros et auo puerum Astyanacta trahebat.
Euado ad summi fastigia culminis, unde
Tela manu miseri iactabant irrita Teucri.
460
Turrim in praecipiti stantem summisque sub astra
Eductam tectis, unde omnis Troia uideri
Et Danaum solitae naues et Achaica castra,
Adgressi ferro circum, qua summa labantis
Iuncturas tabulata dabant, conuellimus altis
465
Sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam
Cum sonitu trahit et Danaum super agmina late
Incidit. Ast alii subeunt, nec saxa nec ullum
Telorum interea cessat genus.
Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus
470
Exsultat telis et luce coruscus aena:
Qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,
Frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,
Nunc, positis nouus exuuiis nitidusque iuuenta,
Lubrica conuoluit sublato pectore terga
475
Arduus ad solem et linguis micat ore trisulcis.
Vna ingens Periphas et equorum agitator Achillis,
Armiger Automedon, una omnis Scyria pubes
Succedunt tecto et flammas ad culmina iactant.
Ipse inter primos correpta dura bipenni
480
Limina perrumpit postisque a cardine uellit
Aeratos; iamque excisa trabe firma cauauit
Robora et ingentem lato dedit ore fenestram.
Apparet domus intus et atria longa patescunt;
Apparent Priami et ueterum penetralia regum,
485
Armatosque uident stantis in limine primo.
At domus interior gemitu miseroque tumultu
Miscetur penitusque cauae plangoribus aedes
Femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.
Tum pauidae tectis matres ingentibus errant
490
Amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.
Instat ui patria Pyrrhus, nec claustra nec ipsi
Custodes sufferre ualent; labat ariete crebro
Ianua et emoti procumbunt cardine postes.
Fit uia ui; rumpunt aditus primosque trucidant
495
Immissi Danai et late loca milite complent.
Non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis
Exiit oppositasque euicit gurgite moles,
Fertur in arua furens cumulo camposque per omnis
Cum stabulis armenta trahit. Vidi ipse furentem
500
Caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas,
Vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras
Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignis.
Quinquaginta illi thalami, spes ampla nepotum,
Barbarico postes auro spoliisque superbi
505
Procubuere; tenent Danai qua deficit ignis.
Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras.
Vrbis uti captae casum conuulsaque uidit
Limina tectorum et medium in penetralibus hostem,
Arma diu senior desueta trementibus aeuo
510
Circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum
Cingitur ac densos fertur moriturus in hostis.
Aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe
Ingens ara fuit iuxtaque ueterrima laurus
Incumbens arae atque umbra complexa penatis.
515
Hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum,
Praecipites atra ceu tempestate columbae,
Condensae et diuum amplexae simulacra sedebant.
Ipsum autem sumptis Priamum iuuenalibus armis
Vt uidit: "quae mens tam dira, miserrime coniunx,
520
Impulit his cingi telis? aut quo ruis?" inquit.
"Non tali auxilio nec defensoribus istis
Tempus eget; non, si ipse meus nunc afforet Hector.
Huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,
Aut moriere simul." Sic ore effata recepit
525
Ad sese et sacra longaeuum in sede locauit.
Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,
Vnus natorum Priami, per tela, per hostis
Porticibus longis fugit et uacua atria lustrat
Saucius. Illum ardens infesto uulnere Pyrrhus
530
Insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.
Vt tandem ante oculos euasit et ora parentum,
Concidit ac multo uitam cum sanguine fudit.
Hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,
Non tamen abstinuit nec uoci iraeque pepercit:
535
"At tibi pro scelere" exclamat, "pro talibus ausis
Di, si qua est caelo pietas quae talia curet,
Persoluant grates dignas et praemia reddant
Debita, qui nati coram me cernere letum
Fecisti et patrios foedasti funere uultus.
540
At non ille, satum quo te mentiris, Achilles
Talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque
Supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro
Reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit."
Sic fatus senior telumque imbelle sine ictu
545
Coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,
Et summo clipei nequiquam umbone pependit.
Cui Pyrrhus: "Referes ergo haec et nuntius ibis
Pelidae genitori. Illi mea tristia facta
Degeneremque Neoptolemum narrare memento.
550
Nunc morere." Hoc dicens altaria ad ipsa trementem
Traxit et in multo lapsantem sanguine nati
Implicuitque comam laeua dextraque coruscum
Extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.
Haec finis Priami fatorum, hic exitus illum
555
Sorte tulit, Troiam incensam et prolapsa uidentem
Pergama, tot quondam populis terrisque superbum
Regnatorem Asiae. Iacet ingens litore truncus
Auulsumque umeris caput et sine nomine corpus.
At me tum primum saeuus circumstetit horror.
560
Obstipui; subiit cari genitoris imago,
Vt regem aequaeuum crudeli uulnere uidi
Vitam exhalantem; subiit deserta Creusa
Et direpta domus et parui casus Iuli.
Respicio et quae sit me circum copia lustro.
565
Deseruere omnes defessi et corpora saltu
Ad terram misere aut ignibus aegra dedere.
Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae
Seruantem et tacitam secreta in sede latentem
Tyndarida aspicio; dant clara incendia lucem
570
Erranti passimque oculos per cuncta ferenti.
Illa sibi infestos euersa ob Pergama Teucros
Et poenas Danaum et deserti coniugis iras
Praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,
Abdiderat sese atque aris inuisa sedebat.
575
Exarsere ignes animo; subit ira cadentem
Vlcisci patriam et sceleratas sumere poenas.
"Scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas
Aspiciet, partoque ibit regina triumpho,
Coniugiumque domumque patris natosque uidebit
580
Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?
Occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?
Dardanium totiens sudarit sanguine litus?
Non ita. namque etsi nullum memorabile nomen
Feminea in poena est nec habet uictoria laudem,
585
Exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis
Laudabor poenas, animumque explesse iuuabit
Vltricis flammae et cineres satiasse meorum."
Talia iactabam et furiata mente ferebar,
Cum mihi se, non ante oculis tam clara, uidendam
590
Obtulit et pura per noctem in luce refulsit
Alma parens, confessa deam qualisque uideri
Caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum
Continuit roseoque haec insuper addidit ore:
"Nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?
595
Quid furis aut quonam nostri tibi cura recessit?
Non prius aspicies ubi fessum aetate parentem
Liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa
Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae
Circum errant acies et, ni mea cura resistat,
600
Iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis.
Non tibi Tyndaridis facies inuisa Lacaenae
Culpatusue Paris, diuum inclementia, diuum,
Has euertit opes sternitque a culmine Troiam.
Aspice (namque omnem, quae nunc obducta tuenti
605
Mortalis hebetat uisus tibi et umida circum
Caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis
Iussa time neu praeceptis parere recusa):
Hic, ubi disiectas moles auulsaque saxis
Saxa uides mixtoque undantem puluere fumum,
610
Neptunus muros magnoque emota tridenti
Fundamenta quatit totamque a sedibus urbem
Eruit. Hic Iuno Scaeas saeuissima portas
Prima tenet sociumque furens a nauibus agmen
Ferro accincta uocat.
615
Iam summas arces Tritonia, respice, Pallas
Insedit nimbo effulgens et Gorgone saeua.
Ipse pater Danais animos uirisque secundas
Sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.
Eripe, nate, fugam finemque impone labori.
620
Nusquam abero et tutum patrio te limine sistam."
Dixerat et spissis noctis se condidit umbris.
Apparent dirae facies inimicaque Troiae
Numina magna deum.
Tum uero omne mihi uisum considere in ignis
625
Ilium et ex imo uerti Neptunia Troia:
Ac ueluti summis antiquam in montibus ornum
Cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant
Eruere agricolae certatim, illa usque minatur
Et tremefacta comam concusso uertice nutat,
630
Vulneribus donec paulatim euicta supremum
Congemuit traxitque iugis auulsa ruinam.
Descendo ac ducente deo flammam inter et hostis
Expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.
Atque ubi iam patriae peruentum ad limina sedis
635
Antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos
Optabam primum montis primumque petebam,
Abnegat excisa uitam producere Troia
Exiliumque pati. "Vos o, quibus integer aeui
Sanguis," ait, "solidaeque suo stant robore uires,
640
Vos agitate fugam.
Me si caelicolae uoluissent ducere uitam,
Has mihi seruassent sedes. Satis una superque
Vidimus excidia et captae superauimus urbi.
Sic o sic positum affati discedite corpus.
645
Ipse manu mortem inueniam; miserebitur hostis
Exuuiasque petet. Facilis iactura sepulchri.
Iam pridem inuisus diuis et inutilis annos
Demoror, ex quo me diuum pater atque hominum rex
Fulminis adflauit uentis et contigit igni."
650
Talia perstabat memorans fixusque manebat.
Nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa
Ascaniusque omnisque domus ne uertere secum
Cuncta pater fatoque urgenti incumbere uellet.
Abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.
655
Rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.
Nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?
"Mene ecferre pedem, genitor, te posse relicto
Sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?
Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui
660
Et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae
Teque tuosque iuuat: patet isti ianua leto
Iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,
Natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.
Hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis
665
Eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque
Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam
Alterum in alterius mactatos sanguine cernam?
Arma, uiri, ferte arma; uocat lux ultima uictos.
Reddite me Danais; sinite instaurata reuisam
670
Proelia. Numquam omnes hodie moriemur inulti."
Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram
Insertabam aptans meque extra tecta ferebam.
Ecce autem complexa pedes in limine coniunx
Haerebat paruumque patri tendebat Iulum:
675
"Si periturus abis, et nos rape in omnia tecum;
Sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,
Hanc primum tutare domum. Cui paruus Iulus,
Cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?"
Talia uociferans gemitu tectum omne replebat,
680
Cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.
Namque manus inter maestorumque ora parentum,
Ecce leuis summo de uertice uisus Iuli
Fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis
Lambere flamma comas et circum tempora pasci.
685
Nos pauidi trepidare metu crinemque flagrantem
Excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.
At pater Anchises oculos ad sidera laetus
Extulit et caelo palmas cum uoce tetendit:
"Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,
690
Aspice nos! Hoc tantum, et si pietate meremur,
Da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma."
Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore
Intonuit laeuum et de caelo lapsa per umbras
Stella facem ducens multa cum luce cucurrit.
695
Illam summa super labentem culmina tecti
Cernimus Idaea claram se condere silua
Signantemque uias; tum longo limite sulcus
Dat lucem et late circum loca sulphure fumant.
Hic uero uictus genitor se tollit ad auras
700
Adfaturque deos et sanctum sidus adorat.
"Iam iam nulla morast; sequor et qua ducitis adsum,
Di patrii; seruate domum, seruate nepotem.
Vestrum hoc augurium, uestroque in numine Troiast.
Cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso."
705
Dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis
Auditur propiusque aestus incendia uoluunt.
"Ergo age, care pater, ceruici imponere nostrae;
Ipse subibo umeris nec me labor iste grauabit;
Quo res cumque cadent, unum et commune periclum,
710
Vna salus ambobus erit. Mihi paruus Iulus
Sit comes et longe seruet uestigia coniunx.
Vos, famuli, quae dicam animis aduertite uestris.
Est urbe egressis tumulus templumque uetustum
Desertae Cereris iuxtaque antiqua cupressus
715
Religione patrum multos seruata per annos.
Hanc ex diuerso sedem ueniemus in unam.
Tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;
Me bello e tanto digressum et caede recenti
Attrectare nefas, donec me flumine uiuo
720
Abluero."
Haec fatus latos umeros subiectaque colla
Veste super fuluique insternor pelle leonis
Succedoque oneri; dextrae se paruus Iulus
Implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;
725
Pone subit coniunx. Ferimur per opaca locorum,
Et me, quem dudum non ulla iniecta mouebant
Tela neque aduerso glomerati exagmine Grai,
Nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis
Suspensum et pariter comitique onerique timentem.
730
Iamque propinquabam portis omnemque uidebar
Euasisse uiam, subito cum creber ad auris
Visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram
Prospiciens: "Nate" exclamat "fuge, nate; propinquant.
Ardentis clipeos atque aera micantia cerno."
735
Hic mihi nescio quod trepido male numen amicum
Confusam eripuit mentem. Namque auia cursu
Dum sequor et nota excedo regione uiarum,
Heu misero coniunx fatone erepta Creusa
Substitit, errauitne uia seu lapsa resedit?
740
Incertum; nec post oculis est reddita nostris.
Nec prius amissam respexi animumue reflexi
Quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam
Venimus: hic demum collectis omnibus una
Defuit et comites natumque uirumque fefellit.
745
Quem non incusaui amens hominumque deorumque,
Aut quid in euersa uidi crudelius urbe?
Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis
Commendo sociis et curua ualle recondo;
Ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.
750
Stat casus renouare omnis omnemque reuerti
Per Troiam et rursus caput obiectare periclis.
Principio muros obscuraque limina portae,
Qua gressum extuleram, repeto et uestigia retro
Obseruata sequor per noctem et lumine lustro.
755
Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.
Inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,
Me refero. Inruerant Danai et tectum omne tenebant.
Ilicet ignis edax summa ad fastigia uento
Voluitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.
760
Procedo et Priami sedes arcemque reuiso:
Et iam porticibus uacuis Iunonis asylo
Custodes lecti Phoenix et dirus Vlixes
Praedam adseruabant. Huc undique Troia gaza
Incensis erepta adytis mensaeque deorum
765
Crateresque auro solidi captiuaque uestis
Congeritur. Pueri et pauidae longo ordine matres
Stant circum.
Ausus quin etiam uoces iactare per umbram
Impleui clamore uias, maestusque Creusam
770
Nequiquam ingeminans iterumque iterumque uocaui.
Quaerenti et tectis urbis sine fine furenti
Infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae
Visa mihi ante oculos et nota maior imago.
Obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit.
775
Tum sic adfari et curas his demere dictis:
"Quid tantum insano iuuat indulgere dolori,
O dulcis coniunx? non haec sine numine diuum
Eueniunt; nec te comitem hinc portare Creusam
Fas aut ille sinit superi regnator Olympi.
780
Longa tibi exilia et uastum maris aequor arandum:
Et terram Hesperiam uenies, ubi Lydius arua
Inter opima uirum leni fluit agmine Thybris.
Illic res laetae regnumque et regia coniunx
Parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.
785
Non ego Myrmidonum sedes Dolopumue superbas
Aspiciam aut Grais seruitum matribus ibo,
Dardanis et diuae Veneris nurus; *et tua coniunx*;
Sed me magna deum genetrix his detinet oris.
Iamque uale et nati serua communis amorem."
790
Haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa uolentem
Dicere deseruit tenuisque recessit in auras.
Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;
Ter frustra comprensa manus effugit imago,
Par leuibus uentis uolucrique simillima somno.
795
Sic demum socios consumpta nocte reuiso.
Atque hic ingentem comitum adfluxisse nouorum
Inuenio admirans numerum, matresque uirosque,
Collectam exilio pubem, miserabile uulgus.
Vndique conuenere animis opibusque parati
800
In quascumque uelim pelago deducere terras.
Iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae
Ducebatque diem Danaique obsessa tenebant
Limina portarum nec spes opis ulla dabatur.
Cessi et sublato montis genitore petiui.