Nequoi sit uostrum mirum quor partis seni

Poeta dederit quae sunt adulescentium,

Id primum dicam, deinde quod ueni eloquar.

Ex integra Graeca integram comoediam

5

Hodie sum acturus Hauton timorumenon,

Duplex quae ex argumento facta est simplici.

Nouam esse ostendi et quae esset: nunc qui scripserit

Et quoia Graeca sit, ni partem maxumam

Existumarem scire uostrum, id dicerem.

10

Nunc quam ob rem has partis didicerim paucis dabo.

Oratorem esse uoluit me, non prologum:

Vostrum iudicium fecit; me actorem dedit.

Sed hic actor tantum poterit a facundia

Quantum ille potuit cogitare commode

15

Qui orationem hanc scripsit quam dicturus sum?

Nam quod rumores distulerunt maleuoli

Multas contaminasse Graecas, dum facit

Paucas Latinas: factum id esse hic non negat

Neque se pigere et deinde facturum autumat.

20

Habet bonorum exemplum quo exemplo sibi

Licere facere quod illi fecerunt putat.

Tum quod maleuolus uetus poeta dictitat

Repente ad studium hunc se adplicasse musicum,

Amicum ingenio fretum, haud natura sua:

25

Arbitrium uostrum, uostra existumatio

Valebit quare omnis uos oratos uolo,

Ne plus iniquom possit quam aequom oratio.

Facite aequi sitis, date crescendi copiam

Nouarum qui spectandi faciunt copiam

30

Sine uitiis. Ne ille pro se dictum existumet

Qui nuper fecit seruo currenti in uia

Decesse populum: quor insano seruiat?

De illius peccatis plura dicet quom dabit

Alias nouas, nisi finem maledictis facit.

35

Adeste aequo animo, date potestatem mihi

Statariam agere ut liceat per silentium,

Ne semper seruos currens, iratus senex,

Edax parasitus, sycophanta autem inpudens,

Auarus leno adsidue agendi sint seni

40

Clamore summo, cum labore maxumo.

Mea causa causam hanc iustam esse animum inducite,

Vt aliqua pars laboris minuatur mihi.

Nam nunc nouas qui scribunt nil parcunt seni:

Siquae laboriosast, ad me curritur;

45

Si lenis est, ad alium defertur gregem.

In hac est pura oratio. Experimini

In utramque partem ingenium quid possit meum.

[Si numquam auare pretium statui arti meae

Et eum esse quaestum in animum induxi maxumum,

50

Quam maxume seruire uostris commodis:]

Exemplum statuite in me, ut adulescentuli

Vobis placere studeant potius quam sibi.

Quamquam haec inter nos nuper notitia admodumst

(Inde adeo quod agrum in proxumo hic mercatus es)

55

Nec rei fere sane amplius quicquam fuit,

Tamen uel uirtus tua me uel uicinitas,

Quod ego in propinqua parte amicitiae puto,

Facit ut te audacter moneam et familiariter

Quod mihi uidere praeter aetatem tuam

60

Facere et praeter quam res te adhortatur tua.

Nam pro deum atque hominum fidem quid uis tibi aut

Quid quaeris? Annos sexaginta natus es

Aut plus eo, ut conicio; agrum in his regionibus

Meliorem neque preti maioris nemo habet;

65

Seruos compluris: proinde quasi nemo siet,

Ita attente tute illorum officia fungere.

Numquam tam mane egredior neque tam uesperi

Domum reuortor quin te in fundo conspicer

Fodere aut arare aut aliquid ferre denique.

70

Nullum remittis tempus neque te respicis.

Haec non uoluptati tibi esse satis certo scio. At

Enim dices "quantum hic operis fiat paenitet".

Quod in opere faciundo operae consumis tuae,

Si sumas in illis exercendis, plus agas.

75

Chreme, tantumne ab re tuast oti tibi

Aliena ut cures ea quae nil ad te attinent?

Homo sum: humani nil a me alienum puto.

Vel me monere hoc uel percontari puta:

Rectumst ego ut faciam; non est te ut deterream.

80

Mihi sic est usus; tibi ut opus factost face.

An quoiquamst usus homini se ut cruciet? Mihi.

Si quid laborist nollem. Sed quid istuc malist?

Quaeso, quid de te tantum meruisti? Eheu!

Ne lacruma atque istuc, quidquid est, fac me ut sciam:

85

Ne retice, ne uerere, crede inquam mihi:

Aut consolando aut consilio aut re iuuero.

Scire hoc uis? Hac quidem causa qua dixi tibi.

Dicetur. At istos rastros interea tamen

Adpone, ne labora. Minime. Quam rem agis?

90

Sine me uociuom tempus nequod dem mihi

Laboris. Non sinam, inquam. Ah non aequom facis.

Hui tam grauis hos, quaeso? Sic meritumst meum.

Nunc loquere. Filium unicum adulescentulum

Habeo. Ah quid dixi habere me? Immo habui, Chreme;

95

Nunc habeam necne incertumst. Quid ita istuc? Scies.

Est e Corintho hic aduena anus paupercula;

Eius filiam ille amare coepit perdite,

Prope iam ut pro uxore haberet: haec clam me omnia.

Vbi rem resciui coepi non humanitus

100

Neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli

Tractare, sed ui at uia peruolgata patrum.

Cotidie accusabam: "hem tibine haec diutius

Licere speras facere me uiuo patre,

Amicam ut habeas prope iam in uxoris loco?

105

Erras, si id credis, et me ignoras, Clinia.

Ego te meum esse dici tantisper uolo

Dum quod te dignumst facies; sed si id non facis,

Ego quod me in te sit facere dignum inuenero.

Nulla adeo ex re istuc fit nisi ex nimio otio.

110

Ego istuc aetatis? Non amori operam dabam,

Sed in Asiam hinc abii propter pauperiem atque ibi

Simul rem et gloriam armis belli repperi".

Postremo adeo res rediit: adulescentulus

Saepe eadem et grauiter audiendo uictus est;

115

Putauit mi et aetate et beneuolentia

Plus scire et prouidere quam se ipsum sibi:

In Asiam ad regem militatum abiit, Chreme.

Quid ais? Clam me profectus mensis tris abest.

Ambo accusandi; etsi illud inceptum tamen

120

Animist pudentis signum et non instrenui.

Vbi comperi ex is qui ei fuere conscii,

Domum reuortor maestus atque animo fere

Perturbato atque incerto prae aegritudine.

Adsido: adcurrunt serui, soccos detrahunt;

125

Video alios festinare, lectos sternere,

Cenam adparare: pro se quisque sedulo

Faciebant quo illam mihi lenirent miseriam.

Vbi uideo, haec coepi cogitare "hem tot mea

Soli solliciti sunt causa ut me unum expleant?

130

Ancillae tot me uestient? Sumptus domi

Tantos ego solus faciam? Sed gnatum unicum,

Quem pariter uti his decuit aut etiam amplius,

Quod illa aetas magis ad haec utenda idoneast,

Eum ego hinc eieci miserum iniustitia mea!

135

Malo quidem me dignum quouis deputem,

Si id faciam. Nam usque dum ille uitam illam colet

Inopem carens patria ob meas iniurias,

Interea usque illi de me supplicium dabo

Laborans parcens quaerens, illi seruiens".

140

Ita facio prorsus: nil relinquo in aedibus

Nec uas nec uestimentum: conrasi omnia.

Ancillas seruos, nisi eos qui opere rustico

Faciundo facile sumptum exsercirent suom,

Omnis produxi ac uendidi. Inscripsi ilico

145

Aedis mercede. Quasi talenta ad quindecim

Coegi: agrum hunc mercatus sum: hic me exerceo.

Decreui tantisper me minus iniuriae,

Chreme, meo gnato facere dum fiam miser;

Nec fas esse ulla me uoluptate hic frui,

150

Nisi ubi ille huc saluos redierit meus particeps.

Ingenio te esse in liberos leni puto,

Et illum obsequentem siquis recte aut commode

Tractaret. Verum nec tu illum satis noueras

Nec te ille; hoc qui fit? Vbi non uere uiuitur.

155

Tu illum numquam ostendisti quanti penderes

Nec tibi illest credere ausus quae est aequom patri.

Quod si esset factum, haec numquam euenissent tibi.

Ita res est, fateor: peccatum a me maxumest.

Menedeme, at porro recte spero et illum tibi

160

Saluom adfuturum esse hic confido propediem.

Vtinam ita di faxint! Facient. Nunc si commodumst,

Dionysia hic sunt hodie: apud me sis uolo.

Non possum. Quor non? Quaeso tandem aliquantulum

Tibi parce: idem absens facere te hoc uolt filius.

165

Non conuenit, qui illum ad laborem inpepulerim,

Nunc me ipsum fugere. Scine est sententia?

Sic. Bene uale. Et tu. Lacrumas excussit mihi

Miseretque mi eius. Sed ut diei tempus est,

Tempust monere me hunc uicinum Phaniam

170

Ad cenam ut ueniat: ibo, uisam si domist.

Nil opus fuit monitore: iamdudum domi

Praesto apud me esse aiunt. Egomet conuiuas moror.

Ibo adeo hinc intro. Sed quid crepuerunt fores

Hinc a me? Quinam egreditur? Huc concessero.

175

Nil adhuc est quod uereare, Clinia: haudquaquam etiam cessant

Et illam simul cum nuntio tibi hic adfuturam hodie scio.

Proin tu sollicitudinem istam falsam quae te excruciat mittas.

Quicum loquitur filius?

Pater adest quem uolui: adibo. Pater, opportune aduenis.

180

Quid id est? Hunc Menedemum nostin nostrum uicinum? Probe.

Huic filium scis esse? Audiui esse in Asia. Non est, pater:

Apud nos est. Quid ais? Aduenientem, e naui egredientem ilico

Abduxi ad cenam; nam mihi cum eo iam inde usque a pueritia

Fuit semper familiaritas. Voluptatem magnam nuntias.

185

Quam uellem Menedemum inuitatum ut nobiscum esset, amplius

Vt hanc laetitiam necopinanti primus obicerem ei domi!

Atque etiam nunc tempus est. Caue faxis: non opus est, pater.

Quapropter? Quia enim incertumst etiam quid se faciat. Modo uenit;

Timet omnia, patris iram et animum amicae se erga ut sit suae.

190

Eam misere amat; propter eam haec turba atque abitio euenit. Scio.

Nunc seruolum ad eam in urbem misit et ego nostrum una Syrum.

Quid narrat? Quid ille? Miserum se esse. Miserum? Quem minus crederest?

Quid relicuist quin habeat quae quidem in homine dicuntur bona?

Parentis, patriam incolumem, amicos genus cognatos ditias.

195

Atque haec perinde sunt ut illius animus qui ea possidet:

Qui uti scit ei bona; illi qui non utitur recte mala.

Immo ille fuit senex inportunus semper, et nunc nil magis

Vereor quam nequid in illum iratus plus satis faxit, pater.

Illene? (Sed reprimam me: nam in metu esse hunc illist utile).

200

Quid tute tecum? Dicam: ut ut erat, mansum tamen oportuit.

Fortasse aliquanto iniquior erat praeter eius lubidinem:

Pateretur; nam quem ferret si parentem non ferret suom?

Huncin erat aequom ex illius more an illum ex huius uiuere?

Et quod illum insimulat durum id non est; nam parentum iniuriae

205

Vnius modi sunt ferme, paullo qui est homo tolerabilis:

Scortari crebro nolunt, nolunt crebro conuiuarier,

Praebent exigue sumptum; atque haec sunt tamen ad uirtutem omnia.

Verum ubi animus semel se cupiditate deuinxit mala,

Necessest, Clitipho, consilia consequi consimilia. Hoc

210

Scitumst: periclum ex aliis face tibi quod ex usu siet.

Ita credo. Ego ibo hinc intro, ut uideam nobis quid in cena siet.

Tu, ut tempus est diei, uide sis nequo hinc abeas longius.

Quam iniqui sunt patres in omnis adulescentis iudices!

Qui aequom esse censent nos a pueris ilico nasci senes

215

Neque illarum adfinis esse rerum quas fert adulescentia.

Ex sua lubidine moderantur nunc quae est, non quae olim fuit.

Mihin si umquam filius erit, ni ille facili me utetur patre;

Nam et cognoscendi et ignoscendi dabitur peccati locus:

Non ut meus, qui mihi per alium ostendit suam sententiam.

220

Perii! Is mi, ubi adbibit plus paullo, sua quae narrat facinora!

Nunc ait "periclum ex aliis facito tibi quod ex usu siet":

Astutu. Ne ille haud scit quam mihi nunc surdo narret fabulam.

Mage nunc me amicae dicta stimulant "da mihi" atque "adfer mihi":

Quoi quod respondeam nil habeo; neque me quisquamst miserior.

225

Nam hic Clinia, etsi is quoque suarum rerum satagit, attamen

Habet bene et pudice eductam, ignaram artis meretriciae.

Meast potens procax magnifica sumptuosa nobilis.

Tum quod dem "recte" est; nam nil esse mihi religiost dicere.

Hoc ego mali non pridem. Inueni neque etiamdum scit pater.

230

Si mihi secundae res de amore meo essent, iamdudum scio

Venissent; sed uereor ne mulier me absente hic corrupta sit.

Concurrunt multae opiniones quae mihi animum exaugeant:

Occasio locus aetas mater quoius sub imperiost mala,

Quoi nil iam praeter pretium dulcest. Clinia. Ei misero mihi!

235

Etiam caues ne uideat forte hic te a patre aliquis exiens?

Faciam; sed nescioquid profecto mi animus praesagit mali.

Pergin istuc prius diiudicare quam scis quid ueri siet?

Si nil mali esset iam hic adessent. Iam aderunt. Quando istuc erit?

Non cogitas hinc longule esse? Et nosti mores mulierum:

240

Dum moliuntur. Dum conantur, annus est. O Clitipho,

Timeo. respira: eccum Dromonem cum Syro una: adsunt tibi.

Ain tu? Sic est. Verum interea, dum sermones caedimus,

Illae sunt relictae. Mulier tibi adest. Audin, Clinia?

Ego uero audio nunc demum et uideo et ualeo, Clitipho.

245

Minime mirum: adeo inpeditae sunt: ancillarum gregem

Ducunt secum. Perii, unde illi sunt ancillae? Men rogas?

Non oportuit relictas: portant quid rerum! Ei mihi!

Aurum uestem; et uesperascit et non nouerunt uiam.

Factum a nobis stultest. Abi dum tu, Dromo, illis obuiam.

250

Propera: quid stas? Vae misero mi, quanta de spe decidi!

Quid istuc? Quae res te sollicitat autem? Rogitas quid siet?

Vidin tu? Ancillas aurum uestem, quam ego cum una ancillula

Hic reliqui, unde esse censes? Vah nunc demum intellego.

Di boni, quid turbaest! Aedes nostrae uix capient, scio.

255

Quid comedent! Quid ebibent! Quid sene erit nostro miserius?

Sed uideo eccos quos uolebam. O Iuppiter ubinamst fides?

Dum ego propter te errans patria careo demens, tu interea loci

Conlocupletasti te, Antiphila, et me in his deseruisti malis,

Propter quam in summa infamia sum et meo patri minus obsequens:

260

Quoius nunc pudet me et miseret, qui harum mores cantabat mihi,

Monuisse frustra neque eum potuisse umquam ab hac me expellere;

Quod tamen nunc faciam; tum quom gratum mi esse potuit nolui.

Nemost miserior me. Hic de nostris uerbis errat uidelicet

Quae hic sumus locuti. Clinia, aliter tuom amorem atque est accipis:

265

Nam et uitast eadem et animus te erga idem ac fuit,

Quantum ex ipsa re coniecturam fecimus.

Quid est obsecro? Nam mihi nunc nil rerum omniumst

Quod malim quam me hoc falso suspicarier.

Hoc primum, ut ne quid huius rerum ignores: anus,

270

Quae est dicta mater esse ei antehac, non fuit;

Ea obiit mortem. Hoc ipsa in itinere alterae

Dum narrat forte audiui. Quaenamst altera?

Mane: hoc quod coepi primum enarrem, Clitipho:

Post istuc ueniam. Propera. Iam primum omnium,

275

Vbi uentum ad aedis est, Dromo pultat fores;

Anus quaedam prodit; haec ubi aperuit ostium,

Continuo hic se coniecit intro, ego consequor;

Anus foribus obdit pessulum, ad lanam redit.

Hic sciri potuit aut nusquam alibi, Clinia,

280

Quo studio uitam suam te absente exegerit,

Vbi de inprouisost interuentum mulieri.

Nam ea res dedit tum existumandi copiam

Cotidianae uitae consuetudinem,

Quae quoiusque ingenium ut sit declarat maxume.

285

Texentem telam studiose ipsam offendimus,

Mediocriter uestitam ueste lugubri

(Eius anuis causa opinor quae erat mortua)

Sine auro; tum ornatam ita uti quae ornantur sibi,

Nulla mala re esse expolitam muliebri;

290

Capillus pexus prolixus circum caput

Reiectus neglegenter; pax. Syre mi, obsecro,

Ne me in laetitiam frustra conicias. Anus

Subtemen nebat. Praeterea una ancillula

Erat; ea texebat una, pannis obsita,

295

Neglecta, inmunda inluuie. Si haec sunt, Clinia,

Vera, ita uti credo, quis te est fortunatior?

Scin hanc quam dicit sordidatam et sordidam?

Magnum hoc quoque signumst dominam esse extra noxiam,

Quom dius tam negleguntur internuntii.

300

Nam disciplinast isdem munerarier

Ancillas primum ad dominas qui adfectant uiam.

Perge, obsecro te, et caue ne falsam gratiam

Studeas inire. Quid ait ubi me nominas?

Vbi dicimus redisse te et rogare uti

305

Veniret ad te, mulier telam desinit

Continuo et lacrumis opplet os totum sibi,

Vt facile scires desiderio id fieri.

Prae gaudio, ita me di ament, ubi sim nescio:

Ita timui. At ego nil esse scibam, Clinia.

310

Agedum uicissim, Syre, dic quae illast altera?

Adducimus tuam Bacchidem. Hem quid? Bacchidem?

Eho sceleste, quo illam ducis? Quo ego illam? Ad nos scilicet.

Ad patrem? Ad eum ipsum. O hominis inpudentem audaciam! Heus

Non fit sine periclo facinus magnum nec memorabile.

315

Hoc uide: in mea uita tu tibi laudem is quaesitum, scelus?

Vbi si paullulum modo quid te fugerit, ego perierim.

Quid illo facias? At enim ... Quid "enim"? Si sinas, dicam. Sine.

Sino. Ita res est haec nunc quasi quom ... Quas, malum, ambages mihi

Narrare occipit? Syre, uerum hic dicit: mitte, ad rem redi.

320

Enimuero reticere nequeo: multimodis iniurius,

Clitipho, es neque ferri potis es. Audiundum hercle est, tace.

Vis amare, uis potiri, uis quod des illi effici;

Tuom esse in potiundo periclum non uis: haud stulte sapis;

Siquidem id saperest uelle te id quod non potest contingere.

325

Aut haec cum illis sunt habenda aut illa cum his mittenda sunt.

Harum duarum condicionum nunc utram malis uide;

Etsi consilium quod cepi rectum esse et tutum scio.

Nam apud patrem tua amica tecum sine metu ut sit copiast.

Tum quod illi argentum es pollicitus, eadem hac inueniam uia,

330

Quod ut efficerem orando surdas iam auris reddideras mihi.

Quid aliud tibi uis? Siquidem hoc fit. Siquidem? Experiundo scies.

Age age, cedo istuc tuom consilium: quid id est? Adsimulabimus

Tuam amicam huius esse amicam. Pulchre: quid faciat sua?

An ea quoque dicetur huius, si una haec dedecorist parum?

335

Immo ad tuam matrem abducetur. Quid eo? Longumst, Clitipho,

Si tibi narrem quam ob rem id faciam. Vera causast. Fabulae!

Nil satis firmi uideo quam ob rem accipere hunc mi expediat metum.

Mane, habeo aliud, si istuc metuis, quod ambo confiteamini

Sine periclo esse. Huius modi obsecro aliquid reperi. Maxume.

340

Ibo obuiam, hinc dicam ut reuortantur domum. Hem

Quid dixti? Ademptum tibi iam faxo omnem metum,

In aurem utramuis otiose ut dormias.

Quid ago nunc? Tune? Quod boni ... Syre! Dic modo

Verum. Age modo: hodie sero ac nequiquam uoles.

345

Datur, fruare dum licet; nam nescias ...

Syre inquam! Perge porro, tamen istuc ago.

Eius sit potestas posthac an numquam tibi.

Verum hercle istuc est. Syre, Syre inquam, heus heus Syre!

Concaluit. Quid uis? Redi, redi! Adsum; dic quid est?

350

Iam hoc quoque negabis tibi placere. Immo, Syre,

Et me et meum amorem et famam permitto tibi.

Tu es iudex: nequid accusandus sis uide.

Ridiculumst istuc me admonere, Clitipho,

Quasi istic minor mea res agatur quam tua.

355

Hic siquid nobis forte aduorsi euenerit,

Tibi erunt parata uerba, huic homini uerbera

Quapropter haec res ne utiquam neglectust mihi.

Sed istunc exora ut suam esse adsimulet. Scilicet

Facturum me esse; in eum iam res rediit locum

360

Vt sit necessus. Merito te amo, Clinia.

Verum illa nequid titubet. Perdoctast probe.

At hoc demiror qui tam facile potueris

Persuadere illi, quae solet quos spernere!

In tempore ad eam ueni, quod rerum omniumst

365

Primum. Nam quendam misere offendi ibi militem

Eius noctem orantem: haec arte tractabat uirum,

Vt illius animum cupidum inopia incenderet

Eademque ut esset apud te hoc quam gratissimum.

Sed heus tu, uide sis nequid inprudens ruas!

370

Patrem nouisti ad has res quam sit perspicax;

Ego te autem noui quam esse soleas inpotens;

Inuersa uerba, euersas ceruices tuas,

Gemitus screatus tussis risus abstine.

Laudabis. uide sis. Tutemet mirabere

375

Sed quam cito sunt consecutae mulieres!

Vbi sunt? Quor retines? Iam nunc haec non est tua.

Scio, apud patrem; at nunc interim. Nihilo magis.

Sine. Non sinam inquam. Quaeso paullisper. Veto.

Saltem salutem ... Abeas si sapias. Eo.

380

Quid istic? Manebit. Hominem felicem! Ambula.

Edepol te, mea Antiphila, laudo et fortunatam iudico,

Id quom studuisti isti formae ut mores consimiles forent;

Minimeque, ita me di ament, miror si te sibi quisque expetit.

Nam mihi quale ingenium haberes fuit indicio oratio:

385

Et quom egomet nunc mecum in animo uitam tuam considero

Omniumque adeo uostrarum uolgus quae ab se segregant,

Et uos esse istius modi et nos non esse haud mirabilest.

Nam expedit bonas esse uobis; nos, quibucum est res, non sinunt:

Quippe forma inpulsi nostra nos amatores colunt;

390

Haec ubi immutata est, illi suom animum alio conferunt:

Nisi si prospectum interea aliquid est, desertae uiuimus.

Vobis cum uno semel ubi aetatem agere decretumst uiro,

Quoius mos maxumest consimilis uostrum, i se ad uos adplicant.

Hoc beneficio utrique ab utrisque uero deuincimini,

395

Vt numquam ulla amori uostro incidere possit calamitas.

Nescio alias: mequidem semper scio fecisse sedulo

Vt ex illius commodo meum compararem commodum. Ah

Ergo, mea Antiphila, tu nunc sola reducem me in patriam facis;

Nam dum abs te absum omnes mihi labores fuere quos cepi leues

400

Praeter quam tui carendum quod erat. Credo. Syre, uix suffero:

Hocin me miserum non licere meo modo ingenium frui!

Immo ut patrem tuom uidi esse habitum, diu etiam duras dabit.

Quisnam hic adulescens est qui intuitur nos? Ah retine me, obsecro!

Amabo quid tibist? Disperii, perii misera! Quid stupes,

405

Antiphila? Videon Cliniam an non? Quem uides?

Salue, anime mi. O mi Clinia, salue. Vt uales?

Saluom uenisse gaudeo. Teneone te,

Antiphila, maxume animo exspectatam meo?

Ite intro; nam uos iamdudum exspectat senex.

410

Luciscit hoc iam. Cesso pultare ostium

Vicini, primum e me ut sciat sibi filium

Redisse? Etsi adulescentem hoc nolle intellego.

Verum quom uideam miserum hunc tam excruciarier

Eius abitu, celem tam insperatum gaudium,

415

Quom illi pericli nil ex indicio siet?

Haud faciam; nam quod potero adiutabo senem.

Item ut filium meum amico atque aequali suo

Video inseruire et socium esse in negotiis,

Nos quoque senes est aequom senibus obsequi.

420

Aut ego profecto ingenio egregio ad miserias

Natus sum aut illud falsumst quod uolgo audio

Dici, diem adimere aegritudinem hominibus;

Nam mihi quidem cotidie augescit magis

De filio aegritudo, et quanto diutius

425

Abest mage cupio tanto et mage desidero.

Sed ipsum foras egressum uideo: ibo adloquar.

Menedeme, salue: nuntium adporto tibi

Quoius maxume te fieri participem cupis.

Num quid nam de gnato meo audisti, Chreme?

430

Valet atque uiuit. Vbinamst quaeso? Apud me domi.

Meus gnatus? Sic est. Venit? Certe. Clinia

Meus uenit? Dixi. Eamus: duc me ad eum, obsecro.

Non uolt te scire se redisse etiam et tuom

Conspectum fugitat: propter peccatum hoc timet,

435

Ne tua duritia antiqua illa etiam adaucta sit.

Non tu illi dixti ut essem? Non. Quam ob rem, Chreme?

Quia pessume istuc in te atque illum consulis,

Si te tam leni et uicto esse animo ostenderis.

Non possum: satis iam, satis pater durus fui. Ah

440

Vehemens in utramque partem, Menedeme, es nimis

Aut largitate nimia aut parsimonia:

In eandem fraudem ex hac re atque ex illa incides.

Primum olim potiuquam paterere filium

Commetare ad mulierculam, quae paullulo

445

Tum erat contenta quoique erant grata omnia,

Proterruisti hinc. Ea coacta ingratiis

Postilla coepit uictum uolgo quaerere.

Nunc quom sine magno intertrimento non potest

Haberi, quiduis dare cupis. Nam ut tu scias

450

Quam ea nunc instructa pulchre ad perniciem siet,

Primum iam ancillas secum adduxit plus decem

Oneratas ueste atque auro: satrapes si siet

Amator, numquam sufferre eius sumptus queat;

Nedum tu possis. Estne ea intus? Sit rogas?

455

Sensi. Nam unam ei cenam atque eius comitibus

Dedi; quod si iterum mihi sit danda, actum siet.

Nam ut alia omittam, pytissando modo mihi

Quid uini absumsit "sic hoc" dicens; "asperum,

Pater, hoc est: aliud lenius sodes uide".

460

Releui dolia omnia, omnis serias;

Omnis sollicitos habui - atque haec una nox.

Quid te futurum censes quem adsidue exedent?

Sic me di amabunt ut me tuarum miseritumst,

Menedeme, fortunarum. Faciat quidlubet:

465

Sumat consumat perdat, decretumst pati,

Dum illum modo habeam mecum. Si certumst tibi

Sic facere, illud permagni referre arbitror

Vt ne scientem sentiat te id sibi dare.

Quid faciam? Quiduis potiuquam quod cogitas:

470

Per alium quemuis ut des, falli te sinas

Techinis per seruolum; etsi subsensi id quoque,

Illos ibi esse, id agere inter se clanculum.

Syrus cum illo uostro consusurrant, conferunt

Consilia ad adulescentes; et tibi perdere

475

Talentum hoc pacto satius est quam illo minam.

Non nunc pecunia agitur sed illud quo modo

Minimo periclo id demus adulescentulo.

Nam si semel tuom animum ille intellexerit,

Prius proditurum te tuam uitam et prius

480

Pecuniam omnem quam abs te amittas filium, hui

Quantam fenestram ad nequitiem patefeceris,

Tibi autem porro ut non sit suaue uiuere!

Nam deteriores omnes sumus licentia.

Quod quoique quomque inciderit in mentem uolet

485

Neque id putabit prauom an rectum sit: petet.

Tu rem perire et ipsum non poteris pati:

Dare denegaris; ibit ad illud ilico

Qui maxume apud te se ualere sentiet:

Abiturum se abs te esse ilico minitabitur.

490

Videre uera atque ita uti res est dicere.

Somnum hercle ego hac nocte oculis non uidi meis,

Dum id quaero tibi qui filium restituerem.

Cedo dextram: porro te idem oro ut facias, Chreme.

Paratus sum. Scin quid nunc facere te uolo?

495

Dic. Quod sensisti illos me incipere fallere,

Id uti maturent facere: cupio illi dare

Quod uolt, cupio ipsum iam uidere. Operam dabo.

Paullum negoti mi obstat: Simus et Crito

Vicini nostri hic ambigunt de finibus;

500

Me cepere arbitrum: ibo ac dicam, ut dixeram

Operam daturum me, hodie non posse is dare:

Continuo hic adero. Ita quaeso. - Di uostram fidem,

Ita conparatam esse hominum naturam omnium

Aliena ut melius uideant et diiudicent

505

Quam sua! An eo fit quia in re nostra aut gaudio

Sumus praepediti nimio aut aegritudine?

Hic mihi nunc quanto plus sapit quam egomet mihi!

Dissolui me otiosus operam ut tibi darem.

Syrus est prendendus atque adhortandus mihi

510

A me nescioquis exit: concede hinc domum

Ne nos inter nos congruere sentiant.

Hac illac circumcursa; inueniundumst tamen

Argentum: intendenda in senemst fallacia.

Num me fefellit hosce id struere? Videlicet

515

Ille Cliniai seruos tardiusculust;

Idcirco huic nostro traditast prouincia.

Quis hic loquitur? Perii. Numnam haec audiuit? Syre. Hem.

Quid tu istic? Recte equidem; sed te miror, Chreme,

Tam mane, qui heri tantum biberis. Nil nimis.

520

"Nil" narras? Visa uerost, quod dici solet,

Aquilae senectus. Heia. Mulier commoda et

Faceta haec meretrix. Sane. Idem uisast tibi?

Et quidem hercle forma luculenta. Sic satis.

Ita non ut olim, sed uti nunc, sane bona;

525

Minimeque miror Clinia hanc si deperit.

Sed habet patrem quendam auidum, miserum atque aridum

Vicinum hunc: nostin? At quasi is non ditiis

Abundet, gnatus eius profugit inopia.

Scis esse factum ut dico? Quid ego ni sciam?

530

Hominem pistrino dignum! Quem? Istunc seruolum

Dico adulescentis ... Syre, tibi timui male!

Qui passus est id fieri. Quid faceret? Rogas?

Aliquid reperiret, fingeret fallacias

Vnde esset adulescenti amicae quod daret,

535

Atque hunc difficilem inuitum seruaret senem.

Garris. Haec facta ab illo oportebant, Syre.

Eho quaeso laudas qui eros fallunt? In loco

Ego uero laudo. Recte sane. Quippe qui

Magnarum saepe id remedium aegritudinumst:

540

Iam huic mansisset unicus gnatus domi.

Iocone an serio ille haec dicat nescio;

Nisi mihi quidem addit animum quo lubeat magis.

Et nunc quid exspectat, Syre? An dum hic denuo

Abeat, quom tolerare illius sumptus non queat?

545

Nonne ad senem aliquam fabricam fingit? Stolidus est.

At te adiutare oportet adulescentuli

Causa. Facile equidem facere possum si iubes;

Etenim quo pacto id fieri soleat calleo.

Tanto hercle melior. Non est mentiri meum.

550

Fac ergo. At heus tu facito dum eadem haec memineris

Siquid huius simile forte aliquando euenerit,

Vt sunt humana, tuos ut faciat filius.

Non usus ueniet, spero. Spero hercle ego quoque,

Neque eo nunc dico quo quicquam illum senserim

555

Sed siquid, nequid. Quae sit eius aetas uides;

Et ne ego te, si usus ueniat, magnifice, Chreme,

Tractare possim. De istoc, quom usus uenerit,

Videbimus quid opus sit: nunc istuc age.

Numquam commodius umquam erum audiui loqui,

560

Nec quom male facere crederem mi inpunius

Licere. Quisnam a nobis egreditur foras?

Quid istuc quaeso? Qui istic mos est, Clitipho? Itane fieri oportet?

Quid ego feci? Vidin ego te modo manum in sinum huic meretrici

Inserere? Acta haec res est: perii. Mene? Hisce oculis, ne nega.

565

Facis adeo indigne iniuriam illi qui non abstineas manum.

Nam istaec quidem contumeliast,

Hominem amicum recipere ad te atque eius amicam subigitare.

Vel here in uino quam inmodestus fuisti ... Factum. Quam molestus!

Vt equidem, ita me di ament, metui quid futurum denique esset!

570

Noui ego amantium animum: aduortunt grauiter quae non censeas.

At mihi fides apud hunc est nil me istius facturum, pater.

Esto; at certe concedas aliquo ab ore eorum aliquantisper.

Multa fert lubido: ea facere prohibet tua praesentia.

Ego de me facio coniecturam: nemost meorum amicorum hodie

575

Apud quem expromere omnia mea occulta, Clitipho, audeam.

Apud alium prohibet dignitas; apud alium ipsius facti pudet,

Ne ineptus, ne proteruos uidear: quod illum facere credito.

Sed nostrum est intellegere utquomque atque ubiquomque opus sit obsequi.

Quid istic narrat! Perii. Clitipho, haec ego praecipio tibi?

580

Hominis frugi et temperantis functus officium? Tace sodes.

Recte sane. Syre, pudet me. Credo: neque id iniuria; quin

Mihi molestumst. Perdis hercle. Verum dico quod uidetur.

Nonne accedam ad illos? Eho quaeso, una accedundi uiast?

Actumst: hic prius se indicarit quem ego argentum effecero.

585

Chreme, uin tu homini stulto mi auscultare? Quid faciam? Iube hunc

Abire hinc aliquo. Quo ego hinc abeam? Quo lubet: da illis locum:

Abi deambulatum. Deambulatum? Quo? Vah quasi desit locus.

Abi sane istac, istorsum, quouis. Recte dicit, censeo.

Di te eradicent, Syre, qui me hinc †extrudis!†

590

At tu pol tibi istas posthac comprimito manus!

Censen uero? Quid illum porro credas facturum, Chreme,

Nisi eum, quantum tibi opis di dant, seruas castigas mones?

Ego istuc curabo. Atqui nunc, ere, tibi istic adseruandus est.

Fiet. Si sapias; nam mihi iam minus minusque obtemperat.

595

Quid tu? Ecquid de illo quod dudum tecum egi egisti, Syre, aut

Repperisti tibi quod placeat an non? De fallacia

Dicis? Est: inueni nuper quandam. Frugi es. Cedo quid est?

Dicam, uerum ut aliud ex alio incidit. Quidnam, Syre?

Pessuma haec est meretrix. Ita uidetur. Immo si scias.

600

Vah uide quod inceptet facinus. Fuit quaedam anus Corinthia

Hic: huic drachumarum haec argenti mille dederat mutuom.

Quid tum? Ea mortuast: reliquit filiam adulescentulam.

Ea relicta huic arraboni est pro illo argento. Intellego.

Hanc secum huc adduxit, ea quae est nunc apud uxorem tuam.

605

Quid tum? Cliniam orat sibi uti nunc det: illam illi tamen

Post daturum: mille nummum poscit. Et poscit quidem? Hui,

Dubium id est? Ego sic putaui. Quid nunc facere cogitas?

Egon? Ad Menedemum ibo: dicam hanc esse captam ex Caria

Ditem et nobilem; si redimat magnum inesse in ea lucrum.

610

Erras. Quid ita? Pro Menedemo nunc tibi ego respondeo

"Non emo": quid ages? Optata loquere. Qui? Non est opus.

Non opus est? Non hercle uero. Qui istuc, miror. Iam scies.

Mane, mane, quid est quod tam a nobis grauiter crepuerunt fores?

Nisi me animus fallit, hic profectost anulus quem ego suspicor,

615

Is quicum expositast gnata. Quid uolt sibi, Syre, haec oratio?

Quid est? Isne tibi uidetur? Dixi equidem, ubi mi ostendisti, ilico

Eum esse. At ut satis contemplata modo sis, mea nutrix. Satis.

Abi nunciam intro atque illa si iam lauerit mihi nuntia.

Hic ego uirum interea opperibor. Te uolt: uideas quid uelit.

620

Nescioquid tristis est: non temerest: timeo quid sit. Quid siet?

Ne ista hercle magno iam conatu magnas nugas dixerit.

Ehem mi uir. Ehem mea uxor. Te ipsum quaero. Loquere quid uelis.

Primum hoc te oro, nequid credas me aduorsum edictum tuom

Facere esse ausam. Vin me istuc tibi, etsi incredibilest, credere?

625

Credo. Nescioquid peccati portat haec purgatio.

Meministin me esse grauidam et mihi te maxumo opere edicere,

Si puellam parerem, nolle tolli? Scio quid feceris:

Sustulisti. Sic est factum: domina ego, erus damno auctus est.

Minime; sed erat hic Corinthia anus haud inpura: ei dedi

630

Exponendam. O Iuppiter, tantam esse in animo inscitiam!

Perii: quid ego feci? Rogitas? Si peccaui, mi Chreme,

Insciens feci. Id equidem ego, si tu neges, certo scio,

Te inscientem atque inprudentem dicere ac facere omnia:

Tot peccata in hac re ostendis. Nam iam primum, si meum

635

Imperium exsequi uoluisses, interemptam oportuit,

Non simulare mortem uerbis, re ipsa spem uitae dare.

At id omitto: misericordia, animus maternus: sino.

Quam bene uero abs te prospectumst quod uoluisti cogita:

Nempe anui illi prodita abs te filiast planissume,

640

Per te uel uti quaestum faceret uel uti ueniret palam.

Credo, id cogitasti: "quiduis satis est dum uiuat modo".

Quid cum illis agas qui neque ius neque bonum atque aequom sciunt,

Melius peius, prosit obsit, nil uident nisi quod lubet?

Mi Chreme, peccaui, fateor: uincor. Nunc hoc te obsecro,

645

Quanto tuos est animus natu grauior, ignoscentior,

Vt meae stultitiae in iustitia tua sit aliquid praesidi.

Scilicet equidem istuc factum ignoscam; uerum, Sostrata,

Male docet te mea facilitas multa. Sed istuc quidquid est

Qua hoc occeptumst causa loquere. Vt stultae et misere omnes sumus

650

Religiosae, quom exponendam do illi, de digito anulum

Detraho et eum dico ut una cum puella exponeret:

Si moreretur, ne expers partis esset de nostris bonis.

Istuc recte: conseruasti te atque illam. Is hic est anulus.

Vnde habes? Quam Bacchis secum adduxit adulescentulam, Hem.

655

Quid illa narrat? Ea lauatum dum it, seruandum mihi dedit.

Animum non aduorti primum; sed postquam aspexi ilico

Cognoui ad te exsilui. Quid nunc suspicare aut inuenis

De illa? Nescio nisi ex ipsa quaeras unde hunc habuerit,

Si potis est reperiri. Interii: plus spei uideo quam uolo:

660

Nostrast, si itast. Viuitne illa quoi tu dederas? Nescio.

Quid renuntiauit olim? Fecisse id quod iusseram.

Nomen mulieris cedo quid sit, ut quaeratur. Philterae.

Ipsast. Mirum ni illa saluast et ego perii. Sostrata,

Sequere me intro hac. Vt praeter spem euenit! Quam timui male

665

Ne nunc animo ita esses duro ut olim in tollendo, Chreme!

Non licet hominem esse saepe ita ut uolt, si res non sinit.

Nunc ita tempus est mi ut cupiam filiam: olim nil minus.

Nisi me animus fallit multum, haud multum a me aberit infortunium:

Ita hac re in angustum oppido nunc meae cogantur copiae

670

Nisi aliquid uideo ne esse amicam hanc gnati resciscat senex.

Nam quod de argento sperem aut posse postulem me fallere

Nil est; triumpho si licet me latere tecto abscedere.

Crucior bolum tantum mi ereptum tam desubito e faucibus.

Quid agam? Aut quid comminiscar? Ratio de integro ineundast mihi.

675

Nil tam difficilest quin quaerendo inuestigari possiet.

Quid si hoc nunc sic incipiam? Nilst. Quid si sic? Tantundem egero.

At sic opinor: non potest. Immo optume. Euge habeo optumam. Retraham hercle opinor ad me

Idem ego illuc hodie fugitiuom argentum tamen.

Nulla mihi res posthac potest iam interuenire tanta

680

Quae mi aegritudinem adferat: tanta haec laetitia obortast.

Dedo patri me nunciam ut frugalior sim quam uolt.

Nil me fefellit: cognitast, quantum audio huius uerba.

Istuc tibi ex sententia tua obtigisse laetor.

O mi Syre, audisti obsecro? Quidni? Qui usque una adfuerim.

685

Quoi aeque audisti commode quicquam euenisse? Nulli.

Atque ita me di ament ut ego nunc non tam meapte causa

Laetor quam illius; quam ego scio esse honore quouis dignam.

Ita credo. Sed nunc, Clinia, age, da te mihi uicissim;

Nam amici quoque res est uidenda in tutum ut conlocetur,

690

Nequid di amica nunc senex. O Iuppiter! Quiesce.

Antiphila mea nubet mihi. Sicin mi interloquere?

Quid faciam? Syre mi, gaudeo: fer me. Fero hercle uero.

Deorum uitam apti sumus. Frustra operam opino hanc sumo.

Loquere: audio. At iam hoc non ages. Agam. uidendumst, inquam,

695

Amici quoque res, Clinia, tui in tuto ut conlocetur.

Nam si nunc a nobis abis et Bacchidem hic relinquis,

Senex resciscet ilico esse amicam hanc Clitiphonis;

Si abduxeris, celabitur, itidem ut celata adhuc est.

At enim istoc nil est mage, Syre, miis nuptiis aduorsum.

700

Nam quo ore appellabo patrem? Tenes quid dicam? Quidni?

Quid dicam? Quam causam adferam? Qui nolo mentiare:

Aperte ita ut res sese habet narrato. Quid ais? Iubeo:

Illam te amare et uelle uxorem, hanc esse Clitiphonis.

Bonam atque iustam rem oppido imperas et factu facilem.

705

Et scilicet iam me hoc uoles patrem exorare ut celet

Senem uostrum? Immo ut recta uia rem narret ordine omnem. Hem

Satis sanus es et sobrius? Tuquidem illum plane perdis.

Nam qui ille poterit esse in tuto, dic mihi?

Huic equidem consilio palmam do: hic me magnifice ecfero,

710

Qui uim tantam in me et potestatem habeam tantae astutiae

Vera dicendo ut eos ambos fallam: ut quom narret senex

Voster nostro istam esse amicam gnati, non credat tamen.

At enim spem istoc pacto rursum nuptiarum omnem eripis;

Nam dum amicam hanc meam esse credet, non committet filiam.

715

Tu fors quid me fiat parui pendis, dum illi consulas.

Quid, malum, me aetatem censes uelle id adsimularier?

Vnus est dies dum argentum eripio: pax: nil amplius.

Tantum sat habes? Quid tum quaeso si hoc pater resciuerit?

Quid si redeo ad illos qui aiunt "quid si nunc caelum ruat"?

720

Metuo quid agam. Metuis? Quasi non ea potestas sit tua

Quo uelis in tempore ut te exsoluas, rem facias palam.

Age age, transducatur Bacchis. Optume ipsa exit foras.

Satis pol proterue me Syri promissa huc induxerunt,

Decem minas quas mihi dare pollicitust. Quodsi nunc me

725

Deceperit saepe obsecrans me ut ueniam, frustra ueniet;

Aut quom uenturam dixero et constituero, quom is certe

Renuntiarit, Clitipho quom in spe pendebit animi,

Decipiam ac non ueniam, Syrus mihi tergo poenas pendet.

Satis scite promittit tibi. Atqui tu hanc iocari credis?

730

Faciet nisi caueo. Dormiunt: ego pol istos commouebo.

Mea Phrygia, audisti modo iste homo quam uillam demonstrauit

Charini? Audiui. Proxumam esse huic fundo ad dextram? Memini.

Curriculo percurre: apud eum miles Dionysia agitat:

Quid inceptat? Dic me hic oppido esse inuitam atque adseruari,

735

Verum aliquo pacto uerba me his daturam esse et uenturam.

Perii hercle. Bacchis, mane, mane: quo mittis istanc quaeso?

Iube maneat. I. Quin est paratum argentum. Quin ego maneo.

Atqui iam dabitur. Vt lubet. Num ego insto? At scin quid sodes?

Quid? Transeundumst nunc tibi ad Menedemum et tua pompa

740

Eo transducendast. Quam rem agis, scelus? Egon? Argentum cudo

Quod tibi dem. Dignam me putas quam inludas? Non est temere.

Etiamne tecum hic res mihist? Minime: tuom tibi reddo.

Eatur. Sequere hac. Heus, Dromo. Quis me uolt? Syrus. Quid est rei?

Ancillas omnis Bacchidis transduce huc ad uos propere.

745

Quam ob rem? Ne quaeras: ecferant quae secum huc attulerunt.

Sperabit sumptum sibi senex leuatum esse harunc abitu:

Ni ille haud scit hoc paullum lucri quantum ei damnum adportet.

Tu nescis id quod scis, Dromo, si sapies. Mutum dices.

Ita me di amabunt ut nunc Menedemi uicem

750

Miseret me tantum deuenisse ad eum mali.

Illancin mulierem alere cum illa familia!

Etsi scio, hosce aliquot dies non sentiet,

Ita magno desiderio fuit ei filius;

Verum ubi uidebit tantos sibi sumptus domi

755

Cotidianos fieri nec fieri modum,

Optabit rursum ut abeat ab se filius.

Syrum optume eccum. Cesso hunc adoriri? Syre. Hem.

Quid est? Te mihi ipsum iamdudum optabam dari.

Videre egisse iam nescioquid cum sene.

760

De illo quod dudum? Dictum factum reddidi.

Bonan fide? Bona hercle. Non possum pati

Quin tibi caput demulceam; accede huc, Syre:

Faciam boni tibi aliquid pro ista re ac lubens,

At si scias quam scite in mentem uenerit.

765

Vah gloriare euenisse ex sententia?

Non hercle uero: uerum dico. Dic quid est?

Tui Clitiphonis esse amicam hanc Bacchidem

Menedemo dixit Clinia, et ea gratia

Secum adduxisse ne tu id persentisceres.

770

Probe. Dic sodes. Nimium, inquam. Immo si scias.

Sed porro ausculta quod superest fallaciae:

Sese ipse dicit tuam. Vidisse filiam;

Eius sibi conplacitam formam, postquam aspexerit;

Hanc cupere uxorem. Modone quae inuentast? Eam:

775

Et quidem iubebit posci. Quam ob rem istuc, Syre?

Nam prorsum nil intellego. Vah tardus es.

Fortasse. Argentum dabitur ei ad nuptias,

Aurum atque uestem qui ... tenesne? Comparet?

Id ipsum. At ego illi neque do neque despondeo.

780

Non? Quam ob rem? Quam ob rem? Me rogas? homini ...? Vt lubet.

Non ego dicebam in perpetuom ut illam illi dares,

Verum ut simulares. Non meast simulatio;

Ita tu istaec tua misceto ne me admisceas.

Egon quoi daturus non sum, ut ei despondeam?

785

Credebam. Minime. Scite poterat fieri

Et ego hoc, quia dudum tu tanto opere iusseras,

Eo coepi. Credo. Ceterum equidem istuc, Chreme,

Aequi bonique facio. Atqui quam maxume

Volo te dare operam ut fiat, uerum alia uia.

790

Fiat, quaeratur aliquid. Sed illud quod tibi

Dixi de argento quod ista debet Bacchidi,

Id nunc reddendumst illi: neque tu scilicet

Illuc confugies: "quid mea? Num mihi datumst?

Num iussi? Num illa oppignerare filiam

795

Meam me inuito potuit"? Verum illuc, Chreme,

Dicunt: "ius summum saepe summast malitia".

Haud faciam. Immo aliis si licet, tibi non licet:

†omnes te in lauta et bene acta parte putant.†

Quin egomet iam ad eam deferam. Immo filium

800

Iube potius. Quam ob rem? Quia enim in eum suspiciost

Translata amoris. Quid tum? Quia uidebitur

Mage ueri simile id esse, quom hic illi dabit;

Et simul conficiam facilius ego quod uolo.

Ipse adeo adest: abi, ecfer argentum. Ecfero.

805

Nullast tam facilis res quin difficilis siet,

Quam inuitus facias. Vel me haec deambulatio,

Quam non laboriosa, ad languorem dedit.

Nec quicquam mage nunc metuo quam ne denuo

Miser aliquo extrudar hinc, ne accedam ad Bacchidem.

810

Vt te quidem omnes di deae quantumst, Syre,

Cum istoc inuento cumque incepto perduint!

Huius modi mihi res semper comminiscere

Vbi me excarnufices. Is tu hinc quo dignus es?

Quam paene tua me perdidit proteruitas!

815

Vellem hercle factum, ita meritus. Meritus? Quo modo?

Ne me istuc ex te prius audisse gaudeo

Quam argentum haberes quod daturus iam fui.

Quid igitur dicam tibi uis? Abiisti; mihi

Amicam adduxti quam non licitumst tangere.

820

Iam non sum iratu. Sed scin ubi sit nunc tibi

Tua Bacchis? Apud nos. Non. Vbi ergo? Apud Cliniam.

Perii. Bono animo es: iam argentum ad eam deferes

Quod ei pollicitus. Garris. Vnde? A tuo patre.

Ludis fortasse me? Ipsa re experibere.

825

Ne ego sum homo fortunatus: deamo te, Syre.

Sed pater egreditur. Caue quicquam admiratus sis

Qua causa id fiat; obsecundato in loco;

Quod imperabit facito; loquitor paucula.

Vbi Clitipho hic est? "Eccum me" inque. Eccum hic tibi.

830

Quid rei esset dixti huic? Dixi pleraque omnia.

Cape hoc argentum ac defer. I: quid stas, lapis?

Quin accipis? Cedo sane. Sequere hac me ocius.

Tu hic nos dum eximus interea opperibere;

Nam nil est illic quod moremur diutius.

835

Minas quidem iam decem habet a me filia,

Quas hortamentis esse nunc duco datas;

Hasce ornamentis consequentur alterae;

Porro haec talenta dotis adposcunt duo.

Quam multa iniusta ac praua fiunt moribus!

840

Mihi nunc relictis rebus inueniundus est

Aliquis, labore inuenta mea quoi dem bona.

Multo omnium nunc me fortunatissimum

Factum puto esse quom te, gnate, intellego

Resipisse. Vt errat! Te ipsum quaerebam, Chreme:

845

Serua, quod in te est, filium, me ac familiam.

Cedo quid uis faciam? Inuenisti hodie filiam.

Quid tum? Hanc uxorem sibi dari uolt Clinia.

Quaeso quid tu hominis? Quid est? Iamne oblitus es

Inter nos quid sit dictum de fallacia,

850

Vt ea uia abs te argentum auferretur? Scio.

Ea res nunc agitur ipsa. Quid narras, Chreme?

851a

Erraui? Actast res? Quanta de spe decidi!

Immo haec quidem quae apud me est Clitiphonis est

Amica: ita aiunt. Et tu credis omnia.

Et illum aiunt uelle uxorem ut, quom desponderis,

855

Des qui aurum ac uestem atque alia quae opus sunt comparet.

Id est profecto: id amicae dabitur. Scilicet

Daturum. Ah frustra sum igitur gauisus miser.

Quiduis tamen iam malo quam hunc amittere.

Quid nunc renuntiem abs te responsum, Chreme,

860

Ne sentiat me sensisse atque aegre ferat?

Aegre? Nimium illi, Menedeme, indulges. Sine:

Inceptumst: perfice hoc mi perpetuo, Chreme.

Dic conuenisse, egisse te de nuptiis.

Dicam. Quid deinde? Me facturum esse omnia,

865

Generum placere; postremo etiam, si uoles,

Desponsam quoque isse dicito. Em istuc uolueram.

Tanto ocius te ut poscat et tu, id quod cupis,

Quam ocissime ut des. Cupio. Ne tu propediem,

Vt istanc rem uideo, istius obsaturabere.

870

Sed ut uti istaec sunt, cautim et paulatim dabis

Si sapies. Faciam. Abi intro: uidi quid postulet.

Ego domi ero siquid me uoles. Sane uolo;

Nam te scientem faciam quidquid egero.

Ego me non tam astutum neque ita perspicacem esse id scio;

875

Sed hic adiutor meus et monitor et praemonstrator Chremes

Hoc mihi praestat: in me quiduis harum rerum conuenit

Quae sunt dicta in stulto, caudex stipes asinus plumbeus;

In illum nil potest: exsuperat eius stultitia haec omnia.

Ohe iam desine deos, uxor, gratulando obtundere

880

Tuam esse inuentam gnatam, nisi illos ex tuo ingenio iudicas

Vt nil credas intellegere nisi idem dictumst centiens.

Sed interim quid illic iamdudum gnatus cessat cum Syro?

Quos ais homines, Chreme, cessare? Ehem, Menedeme, aduenis?

Dic mihi, Cliniae quae dixi nuntiastin? Omnia.

885

Quid ait? Gaudere adeo coepit quasi qui cupiunt nuptias.

Hahahae. Quid risisti? Serui uenere in mentem Syri

Calliditates. Itane? Voltus quoque hominum fingit scelus.

Gnatus quod se adsimulat laetum, id dicis? Id. Idem istuc mihi

Venit in mentem. Veterator. Mage, si mage noris, putes

890

Ita rem esse. Ain tu? Quin tu ausculta. Mane; hoc prius scire expeto,

Quid perdideris. Nam ubi desponsam nuntiasti filio,

Continuo iniecisse uerba tibi Dromonem scilicet,

Sponsae uestem aurum atque ancillas opus esse: argentum ut dares.

Non. Quid? Non? Non inquam. Neque ipse gnatus? Nil prorsum, Chreme.

895

Magis unum etiam instare ut hodie conficiantur nuptiae.

Mira narras. Quid Syrus meus? Ne is quidem quicquam? Nihil.

Quam ob rem, nescio. Equidem miror, qui alia tam plane scias.

Sed ille tuom quoque Syrus idem mire finxit filium,

Vt ne paullulum quidem subolat esse amicam hanc Cliniae.

900

Quid agit? Mitto iam osculari atque amplexari: id nil puto.

Quid est quod amplius simuletur? Vah. Quid est? Audi modo.

Est mihi ultimis conclaue in aedibus quoddam retro:

Huc est intro latus lectus, uestimentis stratus est.

Quid postquam hoc est factum? Dictum factum huc abiit Clitipho.

905

Solus? Solus. Timeo. Bacchis consecutast ilico.

Sola? Sola. Perii. Vbi abiere intro, operuere ostium. Hem

Clinia haec fieri uidebat? Quidni? Mecum una simul.

Fili est amica Bacchis: Menedeme, occidi.

Quam ob rem? Decem dierum uix mi est familia.

910

Quid istuc times quod ille operam amico dat suo?

Immo quod amicae. Si dat. An dubium id tibist?

Quemquamne animo tam comi esse aut leni putas

Qui se uidente amicam patiatur suam ...? Ah

Quidni? Quo uerba facilius dentur mihi.

915

Derides merito. Mihi nunc ego suscenseo:

Quot res dedere ubi possem persentiscere,

Ni essem lapis! Quae uidi! Vae misero mihi!

At ne illud haud inultum, si uiuo, ferent!

Nam iam ... Non tu te cohibes? Non te respicis?

920

Non tibi ego exempli satis sum? Prae iracundia,

Menedeme, non sum apud me. Tene istuc loqui!

Nonne id flagitiumst te aliis consilium dare,

Foris sapere, tibi non posse te auxiliarier?

Quid faciam? Id quod me fecisse aiebas parum.

925

Fac te patrem esse sentiat; fac ut audeat

Tibi credere omnia, abs te petere et poscere,

Nequam aliam quaerat copiam ac te deserat

Immo abeat multo malo quouis gentium

Quam hic per flagitium ad inopiam redigat patrem.

930

Nam si illi pergo suppeditare sumptibus,

Menedeme, mihi illaec uere ad rastros res redit.

Quot incommoditates in hic re capies, nisi caues!

Difficilem te esse ostendes et ignosces tamen

Post, et id ingratum. Ah nescis quam doleam. Vt lubet.

935

Quid hoc quod rogo, ut illa nubat nostro? Nisi quid est

Quod mage uis. Immo et gener et adfines placent.

Quid dotis dicam te dixisse filio?

Quid obticuisti? Dotis? Ita dico. Ah. Chreme,

Nequid uereare, si minus: nil nos dos mouet.

940

Duo talenta pro re nostra ego esse decreui satis

Sed ita dictu opus est, si me uis saluom esse et rem et filium,

Me mea omnia bona doti dixisse illi. Quam rem agis?

Id mirari te simulato et illum hoc rogitato simul

Quam ob rem id faciam. Quin ego uero quam ob rem id facias nescio.

945

Egone? Vt eius animum, qui nunc luxuria et lasciuia

Diffluit, retundam redigam, ut quo se uortat nesciat.

Quid agis? Mitte: sine me in hac re gerere mihi morem. Sino:

Itane uis? Ita. Fiat. Ac iam uxorem ut accersat paret.

Hic ita ut liberos est aequom dictis confutabitur

950

Sed Syrum ... Quid eum? Egone si uiuo adeo exornatum dabo,

Adeo depexum ut dum uiuat meminerit semper mei;

Qui sibi me pro deridiculo ac delectamento putat.

Non, ita me di ament, auderet facere haec uiduae mulieri quae in me fecit. Itane tandem quaeso, Menedeme? Vt pater

Tam in breui spatio omnem de me eiecerit animum patris?

955

Quodnam ob facinus? Quid ego tantum sceleris admisi miser?

Volgo faciunt. Scio tibi esse hoc grauius multo ac durius,

Quoi fit; uerum ego haud minus aegre patior, id qui nescio

Nec rationem capio, nisi quod tibi bene ex animo uolo.

Hic patrem astare aibas. Eccum. Quid me incusas, Clitipho?

960

Quidquid ego huius feci, tibi prospexi et stultitiae tuae.

Vbi te uidi animo esse omisso et suauia in praesentia

Quae essent prima habere neque consulere in longitudinem:

Cepi rationem ut neque egeres neque ut haec posses perdere.

Vbi quoi decuit primo, tibi non licuit per te mihi dare,

965

Abii ad proxumum tibi qui erat; ei commisi et credidi:

Ibi tuae stultitiae semper erit praesidium, Clitipho,

Victus uestitus quo in tectum te receptes. Ei mihi!

Satius est quam te ipso herede haec possidere Bacchidem.

Disperii: scelestus quantas turbas conciui insciens!

970

Emori cupio. Prius quaeso disce quid sit uiuere.

Vbi scies, si displicebit uita, tum istoc utitor.

Ere, licetne? Loquere. At tuto. Loquere. Quae istast prauitas

Quaeue amentiast, quod peccaui ego, id obesse huic? Ilicet.

Ne te admisce: nemo accusat, Syre, te: nec tu aram tibi

975

Nec precatorem pararis. Quid agis? Nil suscenseo

Neque tibi nec tibi; nec uos est aequom quod facio mihi.

Abiit? Vah, rogasse uellem ... Quid? Vnde mihi peterem cibum:

Ita nos alienauit. Tibi iam esse ad sororem intellego.

Adeon rem rediisse ut periclum etiam a fame mihi sit, Syre!

980

Modo liceat uiuere, est spes ... Quae? Nos esurituros satis.

Inrides in re tanta neque me consilio quicquam adiuuas?

Immo et ibi nunc sum et usque id egi dudum dum loquitur pater;

Et quantum ego intellegere possum ... Quid? Non aberit longius.

Quid id ergo? Sic est: non esse horum te arbitror. Quid istuc, Syre?

985

Satin sanus es? Ego dicam quod mi in mentemst: tu diiudica.

Dum istis fuisti solus, dum nulla alia delectatio

Quae propior esset, te indulgebant, tibi dabant; nunc filia

Postquamst inuenta uera, inuentast causa qui te expellerent.

Est ueri simile. An tu ob peccatum hoc esse illum iratum putas?

990

Non arbitror. Nunc aliud specta: matres omnes filiis

In peccato adiutrices, auxilio in paterna iniuria

Solent esse: id non fit. Verum dicis. Quid ergo nunc faciam, Syre?

Suspicionem istanc ex illis quaere, rem profer palam.

Si non est uerum, ad misericordiam ambos adduces cito,

995

Aut scibis quoius. Recte suades: faciam. - Sat recte hoc mihi

In mentem uenit; nam quam maxume huic uisa haec suspicio

Erit uera, quamque adulescens maxume quam in minima spe situs

Erit, tam facillume patris pacem in leges conficiet suas.

Etiam haud scio anne uxorem ducat: ac Syro nil gratiae!

1000

Quid hoc autem? Senex exit foras: ego fugio. Adhuc quod factumst,

Miror non continuo adripi iusse: ad Menedemum hunc pergam.

Eum mihi precatorem paro: seni nostro fide nil habeo.

Profecto nisi caues tu homo, aliquid gnato conficies mali;

Idque adeo miror, quo modo

1005

Tam ineptum quicquam tibi uenire in mentem, mi uir, potuerit.

Oh pergin mulier esse? Nullamne ego rem umquam in uita mea

Volui quin tu in ea re mi fueris aduorsatrix, Sostrata!

At si rogem iam quid est quod peccem aut quam ob rem hoc facias, nescias;

In qua re nunc tam confidenter restas, stulta. Ego nescio?

1010

Immo scis, potius quam quidem redeat ad integrum eadem oratio. Oh

Iniquos es qui me tacere de re tanta postules.

Non postulo iam: loquere: nihilo minus ego hoc faciam tamen.

Facies? Verum. Non uides quantum mali ex ea re excites?

Subditum se suspicatur. "subditum" ain tu? Sic erit,

1015

Mi uir. Confitere? Au te obsecro, istuc inimicis siet.

Egon confitear meum non esse filium, qui sit meus?

Quid? Metui ne non, quom uelis, conuincas esse illum tuom?

Quod filia est inuenta? Non: sed, quo mage credundum siet,

Id quod consimilest moribus

1020

Conuinces facile ex te natum; nam tui similest probe

Nam illi nil uitist relictum quin siet itidem tibi;

Tum praeterea talem nisi tu nulla pareret filium.

Sed ipse egreditur, quam seuerus! Rem, quom uideas, censeas.

Si umquam ullum fuit tempu, mater, quom ego uoluptati tibi

1025

Fuerim, dictus filius tuos uostra uoluntate, obsecro

Eius ut memineris atque inopis nunc te miserescat mei,

Quod peto aut quod uolo, parentes meos ut conmonstres mihi

Obsecro, mi gnate, ne istuc in animum inducas tuom

Alium esse te. Sum. Miseram me, hoccin quaesisti, obsecro?

1030

Ita mihi atque huic sis superstes ut ex me atque ex hoc natus es;

Et caue posthac, si me amas, umquam istuc uerbum ex te audiam.

At ego, si me metuis, mores caue in te esse istos sentiam.

Quos? Si scire uis, ego dicam: gerro iners fraus helluo

Ganeos damnosus: crede, et nostrum te esse credito.

1035

Non sunt haec parentis dicta. Non, si ex capite sis meo

Natus, item ut aiunt Mineruam esse ex Ioue, ea causa magis

Patiar, Clitipho, flagitiis tuis me infamem fieri.

Di istaec prohibeant! Deos nescio: ego, quod potero, sedulo.

Quaeris id quod habes, parentes; quod abest non quaeris, patri

1040

Quo modo obsequare et ut serues quod labore inuenerit.

Non mihi per fallacias adducere ante oculos ... pudet

Dicere hac praesente uerbum turpe; at te id nullo modo

Facere puduit. Eheu quam nunc totus displiceo mihi,

Quam pudet! Neque quod principium incipiam ad placandum scio.

1045

Enimuero Chremes nimis grauiter cruciat adulescentulum

Nimique inhumane: exeo ergo ut pacem conciliem. Optume

Ipsos uideo. Ehem, Menedeme, quor non accersi iubes

Filiam et quod dotis dixi firmas? Mi uir, te obsecro

Ne facias. Pater, obsecro mi ignoscas. Da ueniam, Chreme:

1050

Sine te exorem. Egon mea bona ut dem Bacchidi dono sciens?

Non faciam. At id nos non sinemus ... Si me uiuom uis, pater,

Ignosce. Age, Chreme mi. Age quaeso, ne tam offirma te, Chreme.

Quid istic? Video non licere ut coeperam hoc pertendere.

Facis ut te decet. Ea lege hoc adeo faciam, si facit

1055

Quod ego hunc aequom censeo. Pater, omnia faciam: impera.

Vxorem ut ducas. Pater! Nil audio. Ad me recipio:

Faciet. Nil etiam audio ipsum. Perii! An dubitas, Clitipho?

Immo utrum uolt. Faciet omnia. Haec dum incipias, grauia sunt,

Dumque ignores; ubi cognori, facilia. Faciam, pater.

1060

Gnate mi, ego pol tibi dabo illam lepidam, quam tu facile ames,

Filiam Phanocratae nostri. Rufamne illam uirginem,

Caesiam, sparso ore, adunco naso? Non possum, pater.

Heia ut elegans est! Credas animum ibi esse. Aliam dabo.

Immo, quandoquidem ducendast, egomet habeo propemodum

1065

Quam uolo. Nunc laudo, gnate. Archonidi huius filiam,

Perplacet. Pater, hoc nunc restat. Quid? Syro ignoscas uolo

Quae mea causa fecit. Fiat. Vos ualete et plaudite!