anthologia Latina 21

Testo base di riferimento: A. Riese, 1894

Cura dell'edizione digitale: V. Russo, 2009

Altre sezioni


'Sacrilegus capite puniatur'. De templo Neptuni aurum periit. Interposito tempore piscator piscem aureum posuit et titulo inscribsit 'De tuo tibi Neptune'. Reus fit sacrilegii. Contra dicit. <Conuincitur>.

 

<Prooemium>

'Vnde redit fulgor templis? Quis inania nuper

Tantis Salsipotis distendit limina donis?

Ecce abiit damnum: splendescunt tecta metallis

Marmora et antiquus cepit laquearia fulgor.'

5

Pone animos laetos, quisquis testantia furtum

Dona uides. Titulis uotum quod lucet opimis,

Gaudendum fuerat, nisi munus pauperis esset.

Heu scelus et magnis nequiquam prodiga rebus

Mens humilis! Miseros semper quam maxima produnt!

10

Sordidus et nigrae dudum uagus accola harenae

Nunc aurum piscator habet gaudetque metallis:

Nec satis est: donat templis, per limina figit

Et titulo confessus ouat. Consurgite in iram,

Quis caelum, quis templa placent! Modo limine in omni

15

Supplex, maiorum portans munuscula mensis

Vel tenuem spectabat opem; nunc ditior illis

Quos coluit, meliorque deo est; quod perdidit ille,

Hic donat. Prorsus magna est iniuria Nerei.

Dignus non fuerat titulis, nisi perderet aurum?

20

Non <tantum> facinus caeso est auctore piandum?

Multa patent, sed plura latent. Scelus undique densum est.

Tollere rem templis furor est temploque uicissim

Rem furti donare nefas. Pro dira nocentum

Consilia in scaeuis! Quae mens excogitet istud:

25

Res auferre sacras et consecrare rapinas?

Sit similis uindicta malo (nunc ipsa pudori est

Vox mea), ne magnos laedat magis ultio diuos.

Audiet haec populus nosque hoc narrabimus; ergo

Quod factum est (meminisse nefas), referetur in urbe:

30

Elusus custos raptumque altaribus aurum,

Mens audax, scelus †hoc, manus inproba, perditus ardor,

Antistes uictus, penetralia prodita, numen

Contemtum, templum pauper, piscator abundans.

Vos, o caelicolae, uestrum nunc inuoco numen,

35

Sit mihi fas reticenda loqui, dum proditur iste.

<Narratio>

Natus ut, ignotum est. Neque enim de limine celso

Piscandi doctus ducit genus. Inprobus ergo,

Cum tantas terris dederit labor inclitus artes,

Non Chalybum massas recoquit, non doctior aeris,

40

Ducit molle latus fuluumue intentus in aurum

Multiplici gemmas radiantes lumine uestit,

Non ager in uoto est illi fortesque iuuenci,

Non inlex fenus, non classica, non pia Musa,

Sed spretis diuum rebus placet omnibus istud:

45

Fraus, dolus et furtum pelagi. Conponitur ergo

Saeta nocens, fallax calamus et perfidus amus,

Principium sceleris: iam tunc, iam perfidus iste

Neptunum spoliare parans petit alta profundi

Nereos et uitreo resupinos marmore campos.

50

Illic sollicite <per> saxa madentia curas

Disponens imoque trahens animalia fundo

Serus furtiuum referebat munus ad urbem.

Sed palam sane uiderunt moenia, saepe

Dum releuant populos uario commercia pisce.

55

Cernere erat genus omne maris, conpleret ut urbem:

Hinc scarus, hinc uarius, hinc purpura, polypus inde

Hinc murena ardens, illinc aurata coruscans

Et cancer mordax, tergo et russante locusta,

Thynnus, salpa, pager, lupus, ostrea, sepia, mullus

60

Et quidquid captum faciebat copia uile.

Proderat hoc illi tantum ad conpendia uitae,

Nec dabat ars aliud; quamuis praediues adesset

Mercatus populi, tamen hinc manus ista nocentis

Vix erat aere grauis, nedum copiosior auro.

65

Laudatus sane, quantum spectabat ad artem,

Et stulte multis dictus 'Neptunius heros';

Hinc etiam adsiduus templo, dum solus ad aras,

Solus ad altare est precibusque insistere cultor

Creditur et placidos pelagi sibi poscere fluctus,

70

Aurum (pro facinus), ueterum donaria, priscum

Obsequium, antiquum munus, uidet, arripit, aufert.

Quis populi gemitus, quis tunc concursus in urbe!

Quis fuit ille dies, miseri cum pendere poenas

Custodes iussi fuso de sanguine crimen

75

Ignotum insontes luerent facinusque negarent!

Heu male magnorum semper sub nomine tali

Velamen scelerum. Vilis persona: quis ergo,

Despiciens hominem, tantum quis crederet umquam

Pauperis esse nefas? Volitat cum funere diues

80

Multorum. - Nec scire potest sua crimina solus.

Hoc rursus magna statuere primordia rerum,

Quod cito tam prodit crimen, quam concipit ardor.

Mens hominum facinus sine fine admitteret ullo,

Si posset celare diu: cultoris honore

85

Sacrilegus lucet, manibusque ablata nocentis

Post spatium produnt crimen redeuntia dona.

Excessus

Huc huc tergemino letalia fulmina telo,

Iuppiter undarum, ualido, Neptune, tridenti

Concutiens maria alta iace pontoque uerendus

90

Litoreas transcende moras! stes turbidus axis

Nubibus et zephyris fundo reuolutus ab imo

Gurges inexpletum feriat uada marmore cano!

Piscator scaeuus meritum confundit utrimque;

Stat post furta pius, templis tua munera reddens,

95

Et post dona reus. Pro uili, summa potestas,

Bis tibi calcato facta est iniuria caelo:

Cum tua sacrilegus raperet donaria templo,

Contemptus fueras; iam nunc obnoxius esse

Coepisti, ablatum postquam tibi reddidit aurum.

100

'Ars' inquit 'studiumque dedit mihi, non scelus, aurum'.

Verum est? Eoos etenim mercator adisti

Et repetis patriam longo post tempore diues?

Scilicet his manibus uiduatos cernimus esse

Ture Arabas, Persen gemmis et uellere Seres,

105

Dente Indos, fello Chalybes et murice Poenos?

Non pudet hanc artem, scelerum, <te> dicere, princeps?

Remus, cumba, fretum, gurges, notus, ancora, lembus,

Barca, amus, pumex, conchae, uada, litus, harena,

Contus, seta, salum, calamus, †notae, retia, suber:

110

Hic labor, haec ars est, hinc fuluum colligis aurum!

Mercator madidus, paruae stipis actor, ad aurum

Vt uenias, <id> scire uelim; quem quando patronus

Maximus antiquo donarit tegmine uestis,

Mensibus ignorant maria intermissa clientem.

115

'Quis me' inquit 'tantum facinus committere uidit?'

Hoc bene habet, haec uox mihi <iam> confessio pura est.

<Probatio>

Nunc ergo incipiam crimen sic pandere uerbis,

Vt uisum te, scaeue, putes. Ergo omnis ob istud

Huc ades, <o> iudex, facinus. Signantia rebus

120

Argumenta feram, magno quae septa uigore

Interdum uisus fallunt et crimina produnt.

Omne equidem furtum, dirus quod concipit ardor,

His nisi nunc fallor rebus constare necesse est,

An locus admittat facinus conplerier an non,

125

An ualeat persona nefas committere tantum.

Singula si excutimus, casurum est crimen in istum.

Ergo, ut distinctum est, uideamus ab ordine primo,

An locus admittat facinus conprelier an non.

Templum est, unde istud sublatum dicimus aurum.

130

Maxima res: uenerandus honos, custodia nulla,

Quod mane inpactis foribus uix uespere nigro

Stridula cardinibus claudit antica retortis.

Hoc patet adsidue, patet omnibus, utpote quisque

Insistit precibus, nec fas est claudere postes.

135

Ingressos nullos seruat custodia, nulla

Egressos, licet <et> semper discurrere ad aras,

Omnibus et simulacra modis contingere miris;

Dona etiam ueterum populorum, insignia regum,

Et laudare licet cunctis et tangere fas est.

140

Ianitor hinc longe est primoque in limine custos.

Ipse etiam interdum penitus discendit ab aris

Antistes metuitque precantibus arbiter esse.

Hinc facilis causa scelerum facilisque malorum.

Nullus custodit templum, quia creditur aras

145

Caelicolum seruare timor. Patet omnibus ergo.

Exemplum

Sic Phrygiae spes sola perit, dum milite lecto

Palladii numen seruantibus undique Teucris

Ingressus templum furtim non creditur hostis,

Et licet Iliacus flammam Vestamque regentem

150

Hoc metuens Priamus muris uallasset et armis,

Dum tamen ingressos fas qui sint poscere non est,

Inuisum e templis antistes fugit Vlixen.

Non mirum est ergo, quod nos sic perfidus iste

Decepit, templis numquam suspectus et aris,

155

Sicut Pergameas caesis custodibus aras

Audax, ut numen raperet, penetrauit Achiuus.

<Probatio>

Nunc quoniam cunctis manifestum cernimus esse

Ad causam scelerum templum patuisse rapinis,

Quod sequitur, certo tractandum examine rerum est:

160

An ualeat persona nefas committere tantum.

Quid metuat pauper (neque enim est iam diues habendus,

Et cum dona ferat; quamuis maria alta peragret

Perditus et templis furtiuum congreget aurum,

Pauper erit, cui nullus honos, cui gratia nulla,

165

Non clarus genitor, non noto semine mater)?

Scilicet horrescit, prisco sine nomine auorum

Ne cadat in fasces, miser undique, solus ubique!

An non hoc genus est, cuius de examine multo

Quisquis honoratos respexit forte potentes

170

Ob meritum fulgere uiros, mox improbus, audax,

Fortunam incusans et tetro liuidus ore

Pauperiem monstrat superis ac pectore laeuo

Dira quiritatus fundit conuitia caelo?

Pauperis omne nefas: facile scelus aptus ad omne,

175

In pretium pronus, despectu numinis audax,

Vilis, iners, scaeuus, turpis, temerarius, ardens,

Perditus, abiectus, maledictus, sordidus, amens.

An non sunt isti, quorum de nomine multi,

Ducere concessis dum nolunt artibus aeuum,

180

Caedibus infamant siluas et crimine cauto

Insidias tendunt domibus gregibusque rapinas?

In quibus haut ulla est caro de sanguine cura;

Pactas temporibus uendunt in proelia mortes.

An uobis mirum est, furtum quod fecerit ille,

185

Sanguinis et uitae pretium cui extinguit honorem?

Nunc age, si ueris tractauimus undique causis,

Pauperis esse nefas, quidquid peccatur in orbe,

Quod superest, positis iam rebus ab ordine primo

An uindex sceleris sit raptor <et ipse>, uidendum est.

190

Neptuni e templo uotiuum perdimus aurum.

Heu male cum diris altaria iuncta metallis!

Qui primus templis aurum dedit omine diro,

Is causa scelerum primus fuit. Omne paratas

In facinus mentes hominum succendier auro

195

Non scierat? Rectis semper contraria rebus

Fulua metallorum est rabies; haec proelia miscet,

Haec castos uendit thalamos, haec polluit aras.

Mille nocendi artes. Volumus si uisere priscos,

Dicite, quod facinus commissum non sit ob aurum.

200

Auro ardet Glauce, Danae corrumpitur auro,

Auro emitur Pluton, Phlegethon transcenditur auro,

Proditur Amphiaraus atque Hector uenditur auro;

Hoc Medea maga est, serpens uigil, exul Iason,

Hoc Mida ieiunus, Paris ultus, †naufragus Helles,

205

Hoc †sapiens Furia, Venus inuida, Iuno cruenta,

Hippomenes cursu uelox, hoc tarda Atalante est.

Aurum quod nigris Pactolus miscet harenis,

Quod condit tellus, tristis quod celat Auernus,

Quod ferrum intundit, liquidus quod conficit ignis,

210

Quod furor exposcit demens, quod praeliasaeua,

Quod raptum queritur coluber, quod Punica uirgo

Amissum plangit, Tyria damnandus in aula

Pygmalion caeso quod perdit fraude Sichaeo,

Quod tutum nec templa tenent nec pauperis ardor.

<Refutatio>

215

'Qui raperet, donum templis non redderet' inquit.

Sentio, quas nobis subrepto praeparet auro

Callidus ambages: templorum abscondere furem

Cultoris temptat donis et diuite censu

Pauperiem foedam scelerum causamque malorum

220

Excusat largus; nos autem insistimus inde.

Hoc ideo factum est, ut crimen frangere possis.

Hinc etiam est illud, docto quod concipis astu,

Squamigerum in piscem raptum uertatur ut aurum,

Vt titulum inscribas 'Tibi nunc, salis alme profundi,

225

Quod dedimus, Neptune, tuum est'. pulcre omnia, pulcre

Dissimulas; sed uera patent. Iam frangere uotum est

Hoc quoque, quod longo meditatum tempore profers,

Argumentum ingens: 'templis non redderet aurum,

Qui tulerat.' Macte, scelerum doctissime rhetor,

230

Verborum auxiliis subuerso crimine rerum!

Reddere te donum deus inpulit, inpulit ardor,

Inpulit et scelerum mens conscia, conpulit index

Furtorum semper timor anxius atraque mentis

Tristities pallensque metus resecansque medullas

235

Post causam raptus trepidis penitudo secunda.

Haec scaeuos uexant. Non sunt, mihi credite, non sunt

Eumenides dirae, fallax quas fabula narrat

Cocyti in gremio rapidi, Phlegethontis ad ignes

Tartarei, incinctas facibus, serpente, flagellis:

240

Sed metus et facinus, sed mens est conscia praui.

Ni fallor, uictum est, magno quod protulit astu.

Sed superest pars magna mihi de crimine uero:

'Qui raperet, totum templis non redderet.' Ergo

Hoc quoque sic uincam, uerum fatearis ut ipse.

245

Sustuleras templis; partiris, perfide, furtum;

Non totum reddis: superauit copia mentem.

Nunc quoniam manifesta fides gradibusque malorum

Hinc illinc lucent conlatis crimina rebus,

Officium inuadam, ualeant ut cernere cuncti,

250

Piscandi doctis semper nil nequius esse.

Hic taceam, audaces ducit quod pallida semper

In scelus omne fames, secretaque litora cogunt.

Hoc loquor: infaustis leuior cum scanditur alnus,

Quid faciant remo celeri lemboque uolantes,

255

Excussum uentis pelagus cum litora frangit:

Naufragium expectant. Sidit cum rapta sub undas

Puppis, submersi fundo scrutantur harenas.

At cum lassatus portum uix nauita uidit,

Furta parant missosque secant in litora funes.

260

O scelerum auctores, tetro et cum crimine ponti

Cladum participes et tempestatis amici!

Haec quoque si excutitur, quam magni criminis ars est!

Non scelus est, unco piscem quod fallitis amo,

Quod placidas subter lina intertexitis undas?

265

Piscibus adsuetis fallaces tendere morsus

Neptuni pulcrum uisum est non parcere templis.

Epilogus

Iam satis haec. Factis <mea> uox inpensa nefandis

Piscantis facinus cecinit uersuque coegit

Aurum, templa, nefas, titulos, epigrammata, munus.

270

Supplicium restat scelerum, quod reddere debet

Iudex, horrendo tollens tortore securim.

Dicite, quos ius est examina figere causis,

Dicite iam poenas mandatas legibus almis.

Vos quoque, quis ferro mortales caedere fas est,

275

Cum iam damnati iugulos ac colla petetis,

Ne campis patriaeque loco nec caedite iuxta.

Deprecor. Ad nigras ducatur uinctus harenas,

Vltima despumans pelagus qua litora lambit;

Hic iaceat medius ponto terrisque nefandus,

280

Et cum sollicitum uentis mare tollitur alte,

Destruat unda rogum rapiantque animalia corpus.

Hic tamen expositis tumulos conponite membris

Et titulum facite et uersu hoc includite carmen:

'Piscibus hic uixit, deprensus piscibus hic est,

285

Piscibus occubuit. Spes crimen poena sub uno est.'

aurum periit

aureum ferit A