† ductor iacet † infandi nomen memorare tyranni

Surgit ab internis conturbans ossa medullis

Durior ecce dolor. confusa mente retardor

Tot clades memorare ducum casusque meorum

5

Atque meos. miles trepidos non fidus adegit

Tradere signa malis. longum est narrare ruinam:

Sed memorem certis bellorum crimina uerbis.

Dux erat obsessae seruator Himerius urbis,

Moenia clausa tuens et celsas milite turres.

10

E mediis miseros traxit fallacia muris

Et Mauris seruire dedit. namque urbe sedenti

Blandior infausto mandatur epistula uersu,

Nomine scripta ducis, milesque Sinonius intrans

Esse Iohannis ait. legimus mandata tyranni

15

Credentes mandata ducis. nos saepe per illam

Hortatur mediis, ceu dux, occurrere campis

Et pariter sparsas Maurorum euertere fossas.

Attollunt animos confusa mente tribuni.

Signa mouenda damus. tacita uelocius aura

20

Egreditur dux ipse simul, noctisque per umbram

Currit eques sociis festinus iungere signa,

Seque putant tardasse uiri. tunc ante cucurrit

Impius ille Sinon gentesque dolosque parauit.

Extulit igniuagos gelidis ut maestus ab undis

25

Phoebus equos, patuere doli. tunc signa tyranni

Vidimus, heu miseri, nostris occurrere signis

Et totis rabidos campis feruescere Mauros.

Nos pauidum reuocare pedem: nam sistere contra

Quis poterat? sequitur pauidas per prata cateruas

30

Antalas Stutiasque furens. uia nulla salutis,

Et densus trepidos urgens circumuolat hostis.

Mors erat ante oculos et opem fors dura negabat.

(O utinam medio iacuissent funera campo!

Dedecus indignum nostris procul esset ab armis.)

35

Ereptus † medius † felici morte Iohannes

Occubuit: fastus domini non pertulit hostis

Sorte pari, enses nec timuit captiuus eriles.

Ergo per extensos fugiens compellitur agros

Currere fortis equus (crebro sonat ungula cornu)

40

Atque ferus pauidos urget de montibus hostis.

Ardua castra gerit campis Cebar addita apertis.

Huc miseranda manus frenos deflexit equorum:

Cum miseris tenuere equites castella tribunis,

Dux erat et medius. nec nobis claudere portas

45

Cura fuit. tutamus equos pugnaeque pedestri

Cingimur et tectis uenientes pellimus hostes.

Irruerant gemini turba coeunte tyranni

Laguatanque cohors et densis Naffur in armis.

Tunc Stutias, saeuum fingens compescere bellum,

50

In medias acies stricto uolat igneus ense.

Admonet arte feros campis desistere Mauros

Et cohibet sumptas infandis uocibus iras.

Discessere locis. stetit improbus aggere celso

Ceu placidus, blandis nutantia pectora uerbis

55

Impellens. at bella simul promittit et urget

Hortaturque uiros uariis ad bella figuris.

Nunc minitans, nunc blandus adest. terrore subacti

Proiciunt sua tela uiri, genibusque tyranni

Accurrunt celeres et amica uoce salutant.

60

In ducibus iam nulla salus. quid cuncta referre?

Oramus ueniam: datur ilicet. egimus hostes

Per uitam iurare suam: fecere. coacti

Finximus infandis ueluti seruire tyrannis.

Iustiniana polis saeuis tunc tradita Mauris

65

Sorte sub ancipiti. sociorum flectere mentes

Post licuit per uerba mihi. Marturius una

Consilio maturus erat. compellimus ambo

Nutantes animos propriis se reddere signis.

Assensere uiri castris † sensere † malignis.

70

Paulatim temptare fugam. me noctis amicae

Eripiunt trepidum turba comitante tenebrae,

Perueniensque meas uidi cum coniuge sedes.

Deserit infandos fugiens Marturius hostes.

Post sequitur miles. uoluit quicumque, remansit.

75

Iustiniana polis nocturnis panditur armis:

Proditione pia ciuis patefecit amicus.

Hic iuga non potuit saeui sufferre tyranni.

Signa tamen clausis seruabant publica muris,

Nec potuit quisquam, campo congressus aperto,

80

Hostilem temptare manum, nec credere ductor

Iam uoluit sociis Stutia uiuente maligno.

Africa dum tantis urgetur fessa periclis,

Ariobindeis fulserunt aequora proris.

Aduentu stupuere ducis: gens territa cessit

85

Laguatan terris. utinam non ille penates

Poenorum uidisset iners! tunc Africa clades

Persensit grauiore malo saeuasque rapinas

Inter utrumque ducem. nescit commissa potestas

Aequales sufferre duos: consortis amicum

90

Saecula nulla ferunt. sic nos exempla priorum

Ipsa docent. primi sequitur pes mota secundus

Crura pedis, ritum capitis sua membra sequuntur,

Et proprii generis fructum dant arbore rami:

Mundus adhuc rudis et paruis uix laetus aristis

95

Non potuit portare duos, non maxima rerum

Roma, nouos proprio quae sanxit sanguine muros.

Aemula diuiditur confusa mente uoluntas,

Despiciensque parem discors permansit uterque.

Diuiditur geminas inter res publica partes:

100

Quisque suos tenuere duces. dumque ille superbus

Se primum esse putat, non se tamen ille secundum,

Africa barbaricis planxit nudata rapinis.

Ductorum iussu, merito fortisque Iohannis

Temptauere feros aequis non partibus hostes,

105

Sed uicti petiere fugam: discordia mentis

Vicit amara uiros. rursus dux ipse Iohannes

Signa mouens densos uadit moriturus in hostes

Confisus uirtute sua, fortesque tribunos

Secum ad bella trahens tantis concurrere monstris

110

Non timuit. durae contempsit uulnera mortis

Pro patria contentus amor. persensit ut hostis

Aduentum properare feri, non segnior ille

Sponte petit mortem. campis sua signa locauit

Et sociis sic fretus ait: 'contemnere uitam

115

Pro patria, haec est uita magis. mors lege Tonantis

Humano lata est generi nec praeterit ullum:

Nam ueniet quocumque modo. sed mortis honestae

Summus honor summusque fauor dulcisque cupido est.

Hostis adest, socii. quotiens fugiemus amicum

120

Martis opus? quotiens fugitiuos rideat hostis

Imbellesque putet? nunc est temptare quod instat,

Nunc uirtutis opus. semper mihi cognita uirtus

Vestra, uiri, semperque fides. consurgite, ciues

Romani, pro laude pii, gentesque superbas

125

Frangite. iam tantum ducibus remouete pudorem.

Fac nos uelle fugam: fugitiuos conterit hostis

Feminea nunc morte uiros. conuertite mentes,

Et procul a nostris discedat dedecus umbris.

O utinam ferus ille meis occurreret armis

130

Nunc Stutias, ipsumque mihi fortuna dedisset!

Aut simul alterno patuissent pectora ferro

Et raperet fors saeua duos, aut corpus harundo

Vulnere letali fixisset saeua tyranni.

Vel mecum pariter, si sic mea fata minantur,

135

Crimine ciuilis careat res publica belli.'

Dum monet ille uiros, inimicis improba signis

Ecce acies Massyla ruit ripisque propinqui

Fluminis arte doli longo stetit ordine compta.

Tunc primum uolucres pugnam mouere sagittae:

140

Impia pennato figuntur corpora ferro.

Trans fluuium cedens acies inimica retrorsum

Flexit equos: sequitur, densis et flumina telis

Perrumpit leuitate sua. non ille periclum,

Non mortem metuens iter irremeabile transit

145

Inuaditque uiros. ueluti uastator acerbus

Diripiens armenta leo taurosque feroces

Hunc fugat, hunc mactat: currit dispersus ubique

Grex pauitans pastorque fugax: furit ille cruentis

Dentibus et latos frangit manditque per agros:

150

Massylas acies sic dux uirtute Iohannes

Turbabat, mediis prosternens funera campis.

Hunc imitata cohors gladiis fugitiua perurget

Agmina transfodiens. uolat igneus aequore toto

Cum sociis dux ipse furens Maurosque fugaces

155

Persequitur ceu uictor ouans. iam sanguine multo

Arma calent: rubrum gestat iam dextera ferrum

Pugnax militis atque ducis. pro sortis iniquae

Triste nefas! o grande malum! iam cesserat hostis

Victus, et aduersas passim per prata cateruas

160

Sternebat Romanus eques uictorque necabat,

Cum subito Stutias mediis e uallibus atrox

Signa mouens inimica ruit, crimenque Latini

Nominis Hermogenes pariter Taurusque feruntur.

Hos sequitur Romana manus, non nostra, rebelles.

165

Tunc iterum miseris pariter concurrere telis

Et bellum ciuile datum est. cognata petuntur

Pectora, cognatis funduntur uiscera dextris.

Magnanimus Stutiae cognouit signa Iohannes

Primus, et inflexo contra stetit acrior arcu.

170

At socii petiere fugam faciemque furentis

Nec potuere pati. neruo tamen ille sagittam

Imposuit ductamque graui uirtute remisit.

Perque femur duri transiuit harundo tyranni,

Confringens os pulsa feri, mollesque medullas

175

Contigit, et mersae rubuerunt sanguine pinnae.

Emicat inde cruor uestesque aspergit eriles.

Saucius at Stutias, letali uulnere uictus,

Flexit equum post terga fugax. hunc morte cadentem

Suscipiunt socii densaque sub arbore ponunt.

180

Respiciens uictor socios per prata fugaces

Vidit, et immensus duris dolor ossibus arsit.

Tunc tristis casumque dolens sic uoce secutus:

'Quem fugitis, socii? uestra est uictoria, ciues.

Iam Stutias nostra confixus harundine bellum

185

Deseruit, prostratus humi. conuertite signa.

Quo ruitis? quo uos fatum miserabile ducit?

Heu, uirtus Romana, peris!' sic uocibus ille

Culpabat pauidas fatorum sorte cateruas.

Sed nullus post terga redit. Maurusia uirtus

190

Persequitur trepidosque super tot milia currunt.

Alueus amnis erat mediis praeruptus in aruis,

Vtraque cognatae dirimens confinia terrae.

Incidit hic fugitiua manus mortisque pauore

Per ripas fossasque cadit. miserabile letum

195

Nascitur. heu, miseros pondus ciuile perurget

Hostilisque metus. multos in tela cadentum

Impetus ipse dedit, propriis modo pectora contis

Transfodiunt, dominumque super crepitante ruina

Fortis equus ueniens immani pondere frangit.

200

Sic periit miseranda manus uictique tribuni.

Dux simul .............. Marturius illis

Vix potuit temptare fugam. moriturus in hostes

Cum parua ruit ille manu. fortuna salutem

Praestitit audenti duraque e morte leuauit.

205

Interea Stutias anima fugiente dolebat.

Paenituit bellasse ferum. suspiria ducit

Cum gemitu seseque dolens sic increpat ipse:

'Quae mihi bellandi fuerat tam dira uoluptas?

Cur rerum ingratus domino numquamque fidelis

210

Infelix uirtute mea? modo paenitet ista,

Dum miserum, mors saeua, trahis. reddam, improba, poenas

Quas merui. furiis socius Catilina furentis

Exagitatus adest. uideo iam Tartara findi

Flammarumque globos et dira incendia uolui.

215

Perfidiae meritum cum durae crimine mortis

Haec mihi bella ferunt. doleant caueantque Latini

Has poenas rebusque fidem dominisque reseruent.'

Dixit, et infelicem animam mors impia clausit.

Occidit ut Stutias, quamquam ducis esset acerbus

220

Morte dolor populo, Romanis crescere uirtus

Coeperat et campos acies iam nostra petebat.

Guntarith en iterum peruersa mente malignus,

Perfidus, infelix, atrox, insulsus, adulter,

Praedo, homicida, rapax, bellorum pessimus auctor,

225

Ductorem incautum crudelibus occupat armis

Oppressumque dolo rapuit iuransque fefellit.

Principis haud illum tanti reuerentia mouit,

Sumere nec timuit bellum nomenque tyranni.

Quas Tyrii clades, quae saeua pericula passi!

230

Sub gladio iacuere graui, sed tempore paruo:

Abbreuiata dies infanda et pessima regni est.

Nam pater ille bonus summis Athanasius Afros

Consiliis media rapuit de caede maligni.

Hic potuit Libyam Romanis reddere fastis

235

Solus et infestum leto damnare tyrannum.

Armenius tanti fuerat tunc ille minister

Consilii. hunc placidus cana grauitate coegit

Immitem mactare uirum. temptare periclum

Non timuit genitor pro libertate senilis.

240

Guntarith infelix, cupiens fera regna tenere,

Armenios enses saeua inter pocula sensit

Et male consessas maculauit sanguine mensas.

Africa per tantas periens non ulta rapinas

Sic mersa est. te exspectat inops. succurre gementi:

245

Namque potes, uirtusque tibi iam nota per orbem est,

Et uigilant sensus et claris dextera factis.'

Talia commemorans referebat bella tribunus

Lumina conturbans lacrimis, Libycasque ruinas

Fataque cuncta ducum luctu deflebat amaro.

250

Ingemuit ductor concussa mente benignus.

Congemuere duces: animis in proelia surgunt

Indomitis. dolor atque pudor fera corda fatigat.

Tunc maculis tinxere genas, pallentque rubentque,

Nec latet ore furor. cunctantem surgere lucem

255

Iam cupiunt tardumque iubar noctemque queruntur.

Caerula sulcabat dirumpens luce corusca

Phoebus et errantes radios per nubila uibrans

Lumina subtremulis spargebat lampadis undis,

Surgebatque dies miseris gratissimus Afris.

260

Iamque duces, uariis turbantes uocibus agmen,

Vrgebant fortesque uiros clarosque tribunos.

Quisque suos hortatur agens. his castra mouere,

Arma parare iubent, iussa spectare magistri.

Signa ferunt ornantque uiri gaudentque tuentes

265

Prospera discussis ludentia flamina uelis.

At pater exsurgens compuncta mente Iohannes,

Corde pio, genibus nixis et poplite flexo,

Suppliciter geminas tendens cum lumine palmas,

Ore canens haec uerba refert: 'tibi gloria, Christe,

270

Summe parens, hominum linguis et pectore puro

Rite datur, laudesque libens gratesque resoluo.

Non alium laudare uolo. tu conditor orbis,

Tu gentes et bella domas, tu conteris arma

Impia, tu nostris solitus succurrere rebus.

275

Aspice succensas duris a gentibus urbes,

Omnipotens, agrosque uide. iam nullus arator

Arua colit: lacrimas nullus per templa sacerdos

Pro populo iam ferre potest. nam montibus omnes

Vincula dura ferunt palmis post terga reuinctis.

280

Aspice, sancte pater, nec iam tua fulmina cessent.

Sub nostris pedibus Maurorum sterne cateruas,

Eripe captiuos saeuis a gentibus Afros,

Romanosque tuos solite miseratus alumnos

Cerne pius, nostrosque fauens fac gaudia luctus.'

285

Haec memorans lacrimis siccas infundit harenas.

Quippe dolor pietasque mouent mentemque benignam

Conturbant densisque agitant singultibus artus.

Vt bene complacitis consummans omnia uerbis

Conticuit, tunc surgit ouans riuosque fluentes

290

Luminibus tergens placidis iam uultibus heros

Respicit armatasque iubet properare cohortes.

Ipse capit tumulum, quo summus et altior astans

Consilio cunctos releuaret more ministros.

Conueniunt lectique duces fortesque tribuni

295

Atque suo ueniens condensus in agmine miles.

Vndique ductorem uallant stipante caterua.

Non aliter quam examen apes per mutua nexis

Efficiunt pedibus, regem dum saepe sequuntur;

Arboris aut apicem ductor summumque cacumen

300

Aut mediam tenuit condensis frondibus ornum;

Ipse sedet primusque locum stridore uerendus

Eligit; at circum densis exercitus alis

Colligitur regisque sui praecepta capessunt.

Armiger interea ueniens de montibus altis

305

Ecce uolat, densasque uidens astare cateruas

Et celso medium fulgentem colle magistrum,

Alipedis celeris dextra contorsit habenas,

Ductoremque petens uolucres per gramina cursus

Corripuit, densum et dirumpens concitus agmen

310

Fluxit equo pedibusque boni tunc more magistri

Oscula pressa dedit. feruens iamque omnis in illum

Turba coit, causas cupiens cognoscere rerum

Responsumque feri referentem audire tyranni.

Et metuunt ne pacem oret, cum dicere iussus

315

Paruit et placido ..... Amantius ore:

'Omnia quae dominus famulo praecepit adimplens

Gentibus in mediis portans mandata cucurri,

Perueniensque ferum uidi sub rupe tyrannum

Montibus in summis. tunc euocat ille rebelles

320

Voce ciens: cursu rapido Maurusia turba

Confluit et nigrae facies tentoria complent:

Vt quondam Ditem moturum proelia diuis

Concilium fecisse ferunt et mille per amplas

Monstra uias uenisse, Hydram tristemque Megaeram,

325

Ac Carona senem deserta currere cumba,

Tisiphonem ualidam flammis et pondere pinum

Quassantem, Alecto tortis saeuisse chelydris,

Quaeque sub ingenti facies monstrantur Auerno.

Vtque ducem ueniens densum circumstetit agmen,

330

Obtulit ipse sedens consessum ex agmine dignis.

Ille tamen medius sedit praefectus, et omnes

Aspiciens rabido tumidus sic intonat ore:

'Legatos, proceres, dura et mandata Iohannis

Suscipiens uos nosse uolo, cunctisque loquentem

335

Mandatum monstrare uirum. uos auribus illum

Intentis audite palam, et decernite, si quid

Est animo fixum, pacem bellumne petamus.'

Permisere loqui digitisque silentia linguis

Imposuere suis. docui praecepta iubentis

340

Principis et morem. pietas ut magna regentis

Omnia contineat, crebro sermone cucurri.

Virtutem indomitam mixta bonitate reuolui.

Saepe minas addens Romanos parcere dixi,

Sed tamen et gentes semper fregisse superbas

345

Funditus et ualidos bello pressisse tyrannos,

Enumerans quos Roma potens quosque ipse subegit

Noster ab extremo temptantes proelia mundo

Princeps. asserui bellum, pacemque recurrens

Edocui tandemque silens responsa petiui.

350

Illi inter sese fracto sermone furentes

Latratus uarios, stridentibus horrida linguis

Verba ferunt seseque nouo terrore reuincunt:

Monte lupi medio ueluti, cum nubila latis

Incumbunt terris, ululatibus aera crebris

355

Pulsant perque cauas resonant latratibus umbras.

Vt requies facta est animis, tunc ille superbus

Talia uerba mihi dictis respondit acerbis:

'Ista mihi satis est Romani cognita regni

Nuper rupta fides. ultra nec fallere quisquam

360

Antalan se posse putet. iam sufficit istud

Armenio licuisse semel. quos fingis amicos

Arte mihi? non uester eram? non saepe cucurri?

Non iussis merui cautus? non proelia gessi

Pro ducibus, Romane, tuis? res publica certe

365

Fida satis, sanguisque tuus, germane, fatetur,

Guarizila, ducis iussu qui fusus iniqui est,

Armeniique tui docuit mihi reddita merces,

Frangere quod, nisus nostra uirtute, tyrannum

Guntarith hic potuit. paci sic fidus amicae,

370

Sic meritus, uestris quod faui saepe triumphis,

Haec ego digna tuli? uobis quia bella peregi,

Haecine uestra fides? tales referuntur amici?

Artabanum modo grata mihi, fortuna, dedisses,

Sorte noua fortis pariter cum noster Ilaguas

375

Castra regit gentesque feri de finibus Austri!

Quas tamen ecce parat ductor temptare Iohannes

Milite cum paruo. pacem qui quaerere nostram

Non humili cum uoce putat, sed callidus arte,

Poscere quos decuit, uanis terroribus artat.

380

Tot mihi post meritos subiecto Marte triumphos,

Dextera quos tribuit, ducibus uirtute peremptis,

Post Solomona ferum, primi post fata Iohannis,

Antalan cuiquam bello temptare licebit?

Terreat ergo lupum pascens in uallibus agnus

385

Et leo iam metuat surgentem in cornua ceruum

Viuidus ore canis leporem damamque pauescat

Et ferus accipiter mitem sub nube columbam!

Armiger ipse Iouis liquidam tremefactus in aethram

Effugiat raucamue gruem cygnumue canentem,

390

Omnis et inuersis pereat natura figuris!

Romanis totiens iterum concurrere uictis

Ecce placet. rursus redeant et proelia temptent.'

Vix ea legatus: media inter uerba cucurrit

Perque duces uarium perque agmina feruida murmur:

395

Turbine ceu ualido, prima surgente procella,

Aequora pulsa gemunt ruptis crepitantia ripis;

Congeminat tunc unda sonos et litora lapsu

Cuncta fremunt crebroque resultant aspera fluctu.

Imperat erecta motaque silentia dextra

400

Ductor. conticuere citi intentique magistrum

Suspexere uiri. facies tunc omnis in illum

Mensque coit cupidique uolunt audire iubentis

Consilium: apponunt sensus auresque loquelis.

Hortatur placida rector tunc uoce cohortes

405

Attonitas, auidasque mouens in proelia mentes

Talibus incendit dictis et firmat in hostes:

'Romanis, socii, creuit sic gloria rebus

Resque super totum regnauit publica mundum,

Dum gentes, dum bella domat. non arma ferentes

410

Romanus timuit populos, aut agmina miles,

Quanta forent, metuens conuertit terga retrorsum,

Fidus quippe suis et multo peruigil astu

Et uirtute potens Martis sufferre labores.

Sed quotiens dirupta fides, nec principis ullus

415

Vicit honor mentes iam sese ad bella parantes,

Dum raptus, dum praeda placet, dum praemia miles

Martia mente cupit nostris contraria signis,

Tunc Romana manus propriis conterrita dextris

Terga dedit gentesque feras uicisse putauit.

420

Non tamen his longos tetulit Fortuna labores

Perfidiis, sed laeta ferens meliorque reuisit.

Diligit illa suam fatorum munere Romam.

Hanc propter multos perdens omnino nocentes

Contriuit rebusque dedit sua gaudia nostris.

425

Profuit insano nomen quid ferre tyranni

Guntarith, Armenia iacuit qui ex caede uolutus?

Nonne epulas inter uel festae pocula mensae

Exsoluit meritas pro fracto foedere poenas?

Quid Stutiam referam profugum, tot partibus orbis

430

Errantem? dum multa cupit, dum uana requirit,

Nomen habere uolens iniusto Marte tyranni,

Quas Libyae clades, quos gentibus ille furores

Addidit aut quanto maculauit sanguine ferrum?

Tardius ille licet, digna sed morte peremptus

435

Occubuit crimenque simul poenasque resumpsit.

Cernitis ergo, uiri, quantum Fortuna laboret

Principibus seruare fidem, quantumque secundo

Marte gerat totum Romanis subdere mundum.

Ergo agite, et belli socii ciuesque fideles,

440

Pandite quisque suas in aperta pericula uires,

Romano de more pii, gentesque malignas

Rumpite. cognoscant populi regesque subacti

Quae rebus uirtus et quae sit gloria in armis.

Cernite sub quantis nutant nunc signa periclis

445

Et uigilate, uiri. mediis tentoria Mauris

Vallantur. uirtute salus gladioque petenda est.

Coniunctos lateri nostro quos credis amicos

Pacatosque putas, casu speculantur in isto.

Si uictor Romanus erit, famulantur, adorant,

450

Et sola hos faciet uictrix fortuna fideles

Conceptusque timor. nunc nunc insurgite, ciues.

Haec est quae geminas franget uictoria partes.

Hi gladio pereant, hos uirtus terreat hostes.

Ite, duces, numerosque locis componite uestris

455

Quisque suos. propriis incedant signa maniplis,

Et bene compositas acies in proelia ferte.'

Dixerat, et saltu sese super ardua terga

Composuit sublatus equi. sonuere uerendi

Arma uiri, cassisque nouo splendore coruscans

460

Sole repercusso radios in lumina misit,

Loricaeque iubar rutilum per castra cucurrit.

Non aliter nubes conuexi margine caeli

Murmure mota nouo, medium dum tangit Olympum,

Intonat et subito flammas per nubila uibrat.

465

Tunc omnes saluere duces omnesque tribuni.

Post imitata cohors ualidis incumbit in hastis

Quadrupedesque premit saliens. pars ardua celsi

Colla retentat equi. sonipes celer aequore toto

Oppugnat frenis, dextra laeuaque per herbas

470

Subsiliens: colloque manus dum sentit eriles

Gaudet et in latos luctatur currere campos.

Direxere acies. dextro regit agmina cornu

Gentius, electis circumdans signa maniplis.

Ipse magister ouans, rutilato uertice fulgens,

475

Fertur equo, cristisque decens auroque coruscus

Per medias uolitans succendit proelia turmas

Componitque acies digna fortissimus arte.

Magnanimus iuxta iuuenum Putzintulus ingens

Arma mouet densasque trahit post signa cohortes.

480

Belliger ipse super cristata casside celsus

Loricaque micans et longa pulchrior hasta

Arduus ibat equo sociosque ex more monebat

Voce suos, superans quoniam sapientia forti

Pectore semper erat. felix, si fata dedissent

485

Longaeuos in luce dies, maturus ut ille

Cana aetate foret. quantus maturior esset!

Tertius inde furens rapta Gregorius hasta

Atque leui clipeo telis fulgebat Iberis.

Geisirith hunc iuxta numeros et signa mouebat,

490

Ante tubam cupiens aduersas rumpere fossas,

Conscius ipse sui. cinctus fulgentibus armis

Ardua tela gerit. ferrato corpore toto

Ipse nitet: squamas maculis distinguit et auro;

Aurea cassis inest commixto flammea ferro;

495

Inde apicem cristasque iuba componit equina.

Cingula gemmiferis stringit fulgentia bullis;

Vagina gladius latus exornarat eburna.

Tunc suris ocreas, multo quas uinxerat auro

Parthica pellis, habet rubroque indudit in ostro

500

Depingens gemmis et multa callidus arte.

Omnia signa placent meliorque et maxima uirtus.

Inde per extensos componens agmina campos

Consiliis melior fortis Marturius ibat

Atque tribunicia socios uirtute regebat.

505

Marcianusque potens densos perfertur in hostes,

Mixturus proprio Barcaei sanguinis amnem,

Nec non egregius clara de stirpe Senator

Fertur equo comptisque nitet felicior armis.

Hos sequitur fidus, densa stipante caterua,

510

Cusina Massylis deducens agmina signis.

Ille animo Romanus erat, nec sanguine longe,

Moribus ornatus placidis, grauitate Latina.

Non illum aequiperans iaculis aut uiribus esset

Vel Veneri dilectus Adon uel fortis Achilles.

515

At parte ex alia, cornu fulgente sinistro,

Nomine ductoris ductor ruit ille Iohannes

Iam senior grandisque annis. cui cruda senectus

Et uirtus iuuenilis erat, qua maximus hostes

Frangere non minimo potuit sudore laborans.

520

Discolor hunc portat maculis uariatus in albis

Parte niger sonipes, gemmis auroque superbus,

Ore fremens, camposque leuis discurrit in omnes.

Ferreus ipse suas componens ordine turmas

Itque reditque uolans, socios et firmat euntes.

525

Fronimuth erectis iuxta mouet agmina signis

Impiger, et campis socians coniungit apertis.

Ipse licet medius cristis et casside fulgens

Emineat ferrique nouo splendore coruscans

Altior aduersi radios et lumina Phoebi

530

Suscipiens frangat, densae tamen undique saeptum

Circumeunt acies clipeis galeisque micantes.

Proximus inde ciens numeros Marcentius urget,

Iussaque per latos discurrunt agmina campos.

Illius et fuluos cassis premit aurea crines

535

Aere rigens cristisque grauis, thoraxque tremendos

Suspendens umeros squamis fulgentibus ambit,

Dum sonipes gradibus componit crura superbis.

Lumbis tela gerit, pharetramque arcumque sonantem

Cinctus et aeratas referens in bella sagittas,

540

Signaque terrificis munit uallata tribunis.

Hinc Liberatus erat longa praestantior hasta,

Hinc Vlitan pulcher, uariis depictus in armis,

Hic melior pilo, curuo nec segnior arcu.

Flectere cornipedem placidis bene doctus habenis

545

Ibat Ifisdaias, gentis praefectus et auctor,

Quem fera gens sequitur, nato comitante Bitipten.

Gens numerosa uiris et gentis uiuida uirtus,

Ingenioque ualens fuerat dux ipse fidelis,

Militiae ducibusque placens magnoque magistro.

550

Natus et eximius sumptis praesumptior armis,

Nec genitore minor, iaculis qui uincere posset

Persarum teneras neruo pellente sagittas.

Commixtas acies dux Tarasis ante pedestres,

Ardua signa mouens, uariis componit in armis.

555

Ipse per obliquas distinguit proelia turmas

Vectus equo clipeosque suis coniungere dictat.

Tenditur in longum, nexis umbonibus horrens,

Martia per latos acies densissima campos.

Murorum in morem celantur corpora densis

560

Tegminibus. solae apparent post scuta bipennes

Et summae galeae cristis conisque micantes.

At super erectis horrescit ferreus hastis

Campus resplendetque nouis terroribus aer.

Sic pater ipse suae componens cornua pugnae

565

Armipotens medius disponit signa Iohannes,

Ordine cuncta regens aequansque per agmina turmas.

It bene equo medius, totis pugnaret ut armis

Agminibusque suis fortis dictator ut esset,

Arma mouens populi. ueluti uigilanter oberrant

570

Cauta reluctantis media inter cornua tauri

Lumina, bellantemque parat qua uulneret hostem

Parte premens, dextroque rotat laeuoque minatur,

Vulnera congeminans uariato uerbere, cornu,

Quoque iubent oculi, configunt cornua uulnus:

575

Sic acies ductor, perpensis partibus aequis,

Bella subire iubet. sic disponuntur et arte

Organa plectra lyrae digitis pulsanda magistri.

Quam mouet ille, sonat contactu fistula uenti:

Non chordae, non aera gemunt, ni sponte regentis

580

Carmina percussis resonent expressa cicutis.

Non aliter iussu ductoris cuncta mouetur

Discretis acies concurrens ordine signis.

Iunctus erat lateri claris Ricinarius armis

Fulgens et paribus disponens agmina curis,

585

Ipse animo matura gerens, grauitate modestus,

Magnanimus, mitis, sapiens, fortissimus, insons,

Armipotens, belli domitor pacisque minister,

Corde humilis, quod Christus amat, pietate benignus,

Et qui dignus erat tali properare magistro.

590

Corpore nam geminos anima iunxere sub una

Non natura parens, summi sed signa fauoris,

Castus amor, pietas, bonitas, sapientia, uirtus.

Ergo inter medias acies praeclarus in armis

Ibat equo et placido socios sermone monebat.

595

Ipso dispositu felicia signa regentem

Fortem mirata est acies inimica Iohannem.

Bellorum at princeps nocturno tempore Ierna,

Sollicitus curis, muros per castra camelis

Construit, octono circumdans ordine campum.

600

Inde boues iungit, bis terno cornua gyro

Cornibus arte ligans, et multo callidus astu

Implicitas errore parat per deuia fraudes,

Tutus ut inde uolans currat per proelia Maurus

Ignarumque premat subeuntis castra per ipsas

605

Insidiae formas infensi militis agmen.

Non Labyrintheis Minoia cura latebris

Flexerat ancipites tantis anfractibus orbes,

Distorquens errore uias, quas callidus arte

Inuenit, tento reuocans uestigia filo,

610

Aegides monitus; pectus tunc ipse biforme

Ense ferit mixti generis: uomit ille cruorem

Et ruit obscurae confringens cornua terrae.

Tertia constricti formans munimina ualli

Circumdat, spargitque pecus uincitque minutum

615

Impediens. medios densis astringit asellis

Arte locos, funesque ligans extendit iniquos,

Et tribulos per castra locat furcasque bicornes,

Exacuitque sudes et magnas obice cautes.

Antalas pariter pugnas determinat arte

620

Egrediturque suis uallatus cornibus. ardet

In medium confisus equo, pugnaeque pedestri

Composuit solido iunctas umbone phalanges.

Sed propius tenuit munitis agmina castris

Nec pedites uoluit tristes committere pugnas

625

Longius, expertus totiens quid terror in armis

Et uirtus Romana potest. tamen ordine certo

Processit geminis acies Maurusia signis.

Ante uolans sonipes totos concurrit in agros,

Laguatanque leuis campos collesque propinquos

630

Atque cauas ualles siluasque et flumina complens

It, Ierna comitante fero Brutenque superbo.

Ille secundus erat. Camalus quos deinde secutus

Ardet in aduersos multis cum milibus hostes,

Hisdreasen Ialdasque ferox et Sinzera feruens,

635

Quosque referre parans comprendere nomina nullus

Mente potest, saeuasque uolens tot dicere gentes.

His medius, fomes belli rectorque, Sidifan

Acer erat, dextrosque equites et signa regebat.

At socians laeuo Carcasan agmina cornu

640

Condensas acies campos effundit in omnes,

Ifuraces in bella mouens, pariterque Melangus

Signa regit, Gantal Guentanque, Alacanza, Iutungun

Dirus et Autiliten uelox fortisque Catubar,

Et quos mille duces misere in proelia Syrtes.