At ducis inuicti iactabant pectora curae,
Sollicitusque suis nullum per membra soporem
Accipit, et dulci non claudens lumina somno
Peruigil in mediis disponit munia castris.
5
Circumquaque duces uallantes agmine denso
Consilium pariter summis de rebus habebant,
Tractatu uario noctem sermone trahentes.
Gaudia militiae referunt tristesque labores
Quaeque Latinus agit uincens exercitus orbem,
10
Nunc bene commissas referentes ordine pugnas,
Nunc male gesta nouo memorantes bella dolore.
Dum diuersa canunt ductor sic forte locutus:
"Qualis in aduentu fuerat tunc Africa nostro,
O socii, saeuis esset dum maxima regnis
15
Vltio missa dei, tristem quae rite tyrannum
Vandalicumque genus centeno perderet anno!
Geilamir infandus qua ui uexauerat Afros
Perdideratque nocens, magnus quo tempore ductor
Sub iuga Sidonias misit Belisarius arces,
20
Principibus captum praesentans urbe tyrannum!
Quam celeri cursu summis tot bella peracta
Viribus, aut quae digna uirum fortuna secuta est!
Ibat in adductas densis exercitus umbras
Arboribus, rapidi nec solis torridus ardor
25
Militiae nocuit, feruens aestate perusta,
Quamquam autumnus erat, Phoebi candentis et axe
Tristia bella magis calida inferrentur harena.
Nec minus et capto, facta iam pace, tyranno
Laeta fuit. plenam Libyam cultamque reliqui,
30
Inque statu proprio me discedente remansit
Et melior (sum namque memor): fecunda, redundans
Frugibus et fructus lumen fundentis oliuae
Et latices laeti turgens referebat Iacchi.
Pax erat alta locis. quae tanta insania belli?
35
Quis furor exarsit miseris insanus in aruis?
Quae mouet immerito quatiens Bellona flagello
Innumeras gentes? uel quae succedit Erinys
Et Phaethonteos commiscens gentibus ignes
Omnia sic mergit, ualida labente ruina?
40
Dic age, quisquis ades quaesiti temporis index."
Gentius egregius respondens uoce magistro,
Ipse magister, ait: "digno uenerande fauore,
Rector summe ducum, nutantis destina terrae,
Spes Libyae nostrique fauor uirtusque triumphi,
45
Impia quae fuerit belli nascentis origo
Nos latet, abstrusis penitus contecta latebris.
Vester Caecilides illa de parte tribunus,
Si iussus coepti referat discrimina belli,
Cuncta docere potest: ciuis quippe omnia nouit
50
In patria commissa sua, gentesque locosque
Auctoremque mali prisci seu temporis iram."
Praecipitur placidis Liberatus dicere uerbis.
Paruit ille celer, plana sic uoce locutus:
"Nitor, summe ducum, causas narrare malorum
55
Et iussis parere tuis. dum dicere tempto,
Flamma nocens surgit, gelidus praecordia sanguis
Turbat et attentae uix prodit fabula linguae.
Praecipis ipse meos iterum me ferre labores,
Dum refero saeuum quod pertulit Africa bellum.
60
Sed quia celsa premunt dominantis iussa magistri,
Hinc procul esto, dolor: magno iam uinceris ausu.
Parendum est iussis humilique pauore sequendum.
Principio geminas iam senserat Africa pestes:
Nunc iterum geminas sentit miseranda ruinas.
65
Finibus in nostris orta est, quae creuit in orbe,
Impietas. Guenfan miseris est tristis origo
Antala nascente fero. nam tempore prisco
Pax erat in cunctis Libyae tutissima terris.
Gaudebat miseranda nouis ornata coronis
70
Africa. nectebant flauis gestamen aristis
Agricolae, solitoque rubens in palmite Bacchus
Paxque sua laetam fulgens ornabat oliua.
Vsque ad ter denos Antalae floruit annos
Nascentis, nostrique potens pars maxima mundi
75
Claruit, ut toto praefulgens Lucifer axe
Stellarum flammas flamma meliore reuincit.
Quae dedit in nostris proles Guenfeia terris,
Summe pater, capiti ipsorum generique reserua.
Paruulus ille feris mox contigit ubera labris,
80
Terribili monitu iam iam flammante Megaera
Fama uolat metuenda canens. namque Ammonis ipse
Templa petit simulata pater. tunc prolis iniquae
Fata tremenda rogans mactat de more profano
Horrida sacra Ioui, tristes et Apollinis aras
85
Inde petens Phoebi tripodas laurusque requirit.
Funditur horrendis sanguis maestissimus aris,
Omnigenumque pecus mactat uittata sacerdos,
Fata mouens: raptis primum quaesiuit in extis
Inspiciens (series patuit longissima) fibras,
90
Diraque perpetuis imponit uiscera flammis.
Inde ferox rapitur, subito correpta furore
Terribilis, mersosque simul per uiscera cultros
Imprimit ipsa sibi. multus de corpore sanguis
Influit, et crebro geminat cum uulnere ferrum.
95
Erigit alta comas, tunc flammea lumina torquet
Subsiliens, saltusque rotat flexusque malignos
Corporis acta sui. rubor igneus inficit ora
Numinis icta nota; ludunt ceruixque comaeque
Inque umeros utrosque cadunt. praecordia raucis
100
Flatibus alta sonant; miscentur murmura, uoces
Tunc dubiae, plenumque agitant suspiria pectus.
Non aliter primos surgens Vulcanus ad ignes
Follibus obductis tumidos concurrere uentos
Arte mouet, flammasque ciens Eurosque sonantes
105
Asperat, exhaustas renouans fornace procellas.
Tunc mala fata canens dictis respondet iniquis:
"Vandalicas, Guenfan, pariter Libycasque ruinas
Fata trahunt, Maurisque iugum frenosque resoluunt.
Antala crescente tuo furor omnis et ira
110
Horribili miserum turbabunt lampade mundum.
Flammea Tisiphone tortis saeuire chelydris
Incipit, erexitque rigentes uertice crines
Aera per uacuum. nigris infusa uenenis
Ora madent, foedant oculis linguisque trisulcis
115
Temperiem, diroque horrescunt tempora tabo.
Sanguine Vandalico uideo decurrere riuos
Montibus. en Libycas exurunt ignibus urbes!
En praedam exhaustis rapiunt <raptam>que reclaudunt!
Cur tamen, o superi, tantum turbare paratis?
120
Omnia mixta simul. quid † multim † crescere Mauris?
En iterum pereunt. quid iuuit tempore paruo
Virtute indomita partam meruisse ruinam?
Hic leuat, hic perdet multas cum nomine gentes
Infans, et uario rapiuntur tempora fato.
125
Africa namque suum factorem fessa rogabit,
Quem colit ipsa deum, quem fas cognoscere dignos.
Tunc Orientis opes Romani maximus auctor
Nominis, heu, nostros mandat praesumptus in axes.
Classibus ecce suis totum conterritat orbem.
130
Iam puer indomitus subito pallore tremescit
Classis in aduentu: iuga iam supportat anhelus:
Pondera magna domant: ardet dirumpere uincla
Indigna ceruice ferens, ruptisque catenis
En iterum bellare parat. concursus ad illum
135
Ecce uenit, mundumque puer subuertere currit.
Quid iuuat hic nimium perituras surgere gentes
Orbis ab occasu? quid tantum surgit in altum
Vnde cadat rursus? nostris praesumptus ab aruis
En spoliis oneratus abit, tandemque reuersus
140
Proluit, heu, nostro concretos sanguine campos!"
Talia dicentis uultus in terga retorsit
Concussa ceruice furor: subitoque tremescens
Conticuit uastoque ad terram pondere fluxit,
Et dubium murmur defessa per ora cucurrit.
145
Sic, ubi lymphigeros deducit fistula tractus
Aere cauo, liquidus dum currens funditur amnis
Rauca sonans: placitum si fluxos sistere ductus,
Obice contorto patulum celer arte magister
Obstruit amnis iter, uertex truncatur aquarum
150
Obicibus clausis, ad fontem refluit amnis,
Et reliquus fessa transcurrit riuulus unda.
Responsis sublata nouis gaudetque siletque:
Namque humilis gens illa fuit. tamen omnis in illum
Spesque metusque coit: sacrum seruantque fouentque,
155
Promissoque sibi fatorum munere gaudent.
Septimus et decimus nascentem sumpserat annus,
Cum puer infaustis admouit bracchia furtis.
Cacus ut Herculeis cariturus luce lacertis
Noctis iter metuendus init, raptumque retraxit
160
Ductorem patremque gregis colloque leuauit
Obnixus portatque furens et pergit in antrum.
Strangulat inde premens constricto gutture pugno.
Corruit ante pedes aries prostratus anheli,
Laniferi spes una gregis. tunc ense reclauso
165
Deripit astrictam magno cum pondere pellem.
Viscera nuda patent. frustis conciditur † altis
Omne pecus, uerubusque trementes conserit artus.
Vritur horrendum flamma torrente cadauer.
Ignibus in mediis semiustum sorbet anhelans
170
Intrepidus totumque fero consumpsit hiatu.
Tempore iam ex illo saeuis adulescere furtis
Incipit obscurisque fauentes pascere praedis.
Contrahit inde uiros secumque ad furta nefandus
In mediis tacitos exhortans ire tenebris
175
Arte docet, totumque trahit iam raptor ouile
Iamque armenta boum. celsisque abscondere praedam
Montibus abstrusisque latebras quaerere saxis
Et loca tuta parat. capta subsidere ualle
Vandalicasque latens audet temptare phalangas.
180
Quantos ille duces, quantos truncauerat hostes
Obsidione premens mediis in faucibus ense,
Barbaricasque trahens peruerso numine turmas
Impius in latis prostrauit cuspide campis!
Iam tempus miseros fatis urgebat acerbis
185
Regnaque centeno properans iam fregerat anno.
Tunc primum in nostris urbes succendere terris
Et populare casas et campis currere Frexes
Coeperat, infensasque ausus committere pugnas.
Inde mouens uires [tunc Naffur anhelus]
190
Atque omni de plebe uiros, tunc Naffur anhelus
Vicina de parte premit. nos linquere terras
Et dulces terrore lares sors impia pulsat.
Feruet praedo ferox: nullis iam uita salutis
Certa locis. acti fatis urgemur iniquis.
195
Tempore Vandalici perierunt gaudia regni
Nostra simul. uersos miseris tunc flere penates
Contigit et tutas indignis quaerere terras.
Hildimer infaustis gessit tunc proelia signis,
Insuetus conferre manum: non uiribus ullis
200
Vinceret, aut tantis poterat concurrere signis.
Illius aduerso rumpuntur stamina fato
Montibus in mediis, casus qua terret iniquus:
Saepe irata piis seruat Fortuna nocentes.
Constiterant iam signa iugis siluisque superba:
205
Desuper ab scopulis acies uallauerat hostem,
Nec spes ulla fugae pressis, nec fidere turbae
Nec uitam sperare fuit, nec sistere contra
Iam poterant: tantum scopulis tardatur iniquis
Illa manus. ruptis tegitur gens impia saxis,
210
Vallibus et scissis muratus cingitur hostis.
Siluarum in medio locus est nemorumque malignus,
Vndique praecisis munitus rupibus ingens.
Arduus ipse licet summoque cacumine ductus
Emineat, densisque tegantur saxa salictis,
215
Per iuga siderei plano cum uertice campi
Funduntur: uia nulla patet, uix semita, tortis
Vndique fracta uiis, celsi fastigia campi
Sola capit. densa clauduntur deuia silua.
Hildimer ut saeptas uidit munimine fossas
220
Atque in praecipiti, nullo iam tramite, pugnae
Stare locos, saeuum timuit temptare periclum.
Tunc acies propriis densas consistere signis
Ipse iubet, saeptos dubius quo tendat in hostes.
Omnia peruersis ueniunt contraria fatis.
225
Axe premens medium Phoebus iam lampade caelum
Feruidus omnis erat: siccis exarserat ardor
Faucibus et nimius miseros commouerat aestus.
Forte sitis quosdam gelidas deduxit ad undas.
Post tergum rediere uiri: nam longius amnis
230
Tunc aberat. plenos portabant fontibus utres
Haud procul inde caua spectantes ualle ministri.
Primus ut infaustas contingens Vandalus undas
Laudauit cessasse sitim, tunc cetera cursu
Ad latices iam turba coit: sic fata trahebant,
235
Sic Fortuna nocens damnauerat agmina leto.
Signifer ecce super mutandum credere signum
Ausus de summis reduces contorsit habenas
Montibus: hunc sequitur densis exercitus armis.
Inuia rupta patent: quaerunt dum prendere cautes,
240
Post tergum redeunt. fugientes credidit hostis
Et summo de monte furit. perterruit omnes
Casus et ille duces. raptantur signa retrorsum
Versa fuga. non campus erat quo currere posset
Liber equus laxisque leuis transiret habenis.
245
Per rupes scopulosque metu perque ardua montis
Saxa cadunt seseque suo iam pondere mergunt.
Fata premunt miseros, currens et territat hostis:
Ardet et insequitur. cunctis de partibus ingens
Turba cadit, seseque suis per pectora telis
250
Transfodiunt. alii ueniunt in tela cadentum
Praecipites, alios pondus ciuile repellit.
Sic pariter turbata ruunt de montibus altis
Agmina densa uirum. mixtis uectator et armis
Fortis equus, rapidi iactatus turbine cursus,
255
Confluit et dominum uasto sub pondere frangit:
Ceu glaucam ueniens grando destringit oliuam
Arboris excutiens concusso uertice fructus,
Tunc † preceps pariter ad terram pondere nimbi
Et tener excutitur quassatus grandine ramus.
260
Non uirtus inimica uiros, sed fata premebant
Inuida, quae tantam properabant perdere gentem.
Hinc acies confracta redit, regemque trementem,
Annorum fessum numero casuque pauentem,
Deicit, et sceptrum saeuo dedit inde tyranno.
265
Tunc doluit princeps dirupto foedere regni,
Tunc Libyam solitis quaesiuit Roma triumphis.
Sed tamen in modico perierunt tempore cladis
Multa satis: dirum senserunt omnia bellum.
Namque inter geminas pressa est tunc Africa pestes:
270
Hinc feruens bellum, spolians premit inde tyrannus.
Subtrahit a miseris almae Fortuna salutis
Praesidium mortemque alterno Marte minatur.
Quem fugiant? qua parte cadant? praedantur ubique,
Terror ubique uiris. saeuas sic tota per illas
275
Maxima terrarum est Libye nudata rapinas,
Vt perit in dubiis puppis, heu, naufraga uentis.
Poenorum has pestes solito miseratus ademit
More pius princeps, Afris solacia fessis
Summa ferens, uictorque malum deiecit utrumque,
280
Sidonios patres titulis melioribus augens.
Vestra manus miseros mortis de faucibus Afros
Eripuit fessisque iugum crudele retraxit.
Africa surrexit uestris erecta triumphis:
Gaudia post luctus terrae donastis amicae,
285
Dum premitis gentes, totum dum uincitis orbem.
Intremuere feri uestra uirtute subacti
Maurorum tunc bella duces, tunc proelia quisque
Vestra pauens alacer frenos et iura cucurrit
Principis ultro pati. florens haec gaudia sensit
290
Nostra decem tellus plenos laxata per annos,
Et, quamuis fuerint fato pellente rebelles,
Ante magis cecidit quam praedam tolleret hostis.
Non † mentis consensit † tunc Africa bellum
Te uigilante, pater. spectauit Leucada pugnas
295
Virtutemque tuam. pinguescunt sanguine campi,
Ossibus albescunt, feriuntur uomere rapta
Ex umeris capita et sparsi per gramina trunci
Ense tuo. cunctis notum est quid gesseris illo
Marte, fauente deo. tantis signare tropaeis
300
Quis potuit campos? ornasti, magne, decorans
Et Solomoniacos auxisti saepe triumphos.
† aspice ille semul bellum temptauit Iaudas
Et tulit: ante tamen campos quam uidit apertos
Et mediis tremuit Romanos currere siluis. †
305
At Stutias orsus nostra de parte duellum.
Haec rabies, haec ira fuit, haec addita rebus
Cura nefanda piis: bellum ciuile reuixit.
Tunc Carthago feras dirupto foedere praedas
Sensit et infandum non aequo Marte periclum.
310
Sed tamen hic celeri deuictus tempore cessit:
Hunc Membressa suis uidit concurrere campis,
Hunc eadem petiisse fugam, cum maximus hostes
Fudisset modicis uictor Belisarius armis.
Te quoque per medias uidit Victoria pugnas,
315
Fortis et irruptis truncabas agmina castris
Ense graui, similique uiros uirtute necabas
Germano spargente ferum uictumque tyrannum.
Te Cellas Vatari miro spectabat amore,
Te Autenti saeuos mactantem uiderat hostes.
320
Tunc facta est nostrae requies pinguissima terrae.
Non bellum, non praedo rapax, non miles auarus
Rustica tecta subit, temptatur nulla supellex,
Omnia plena bonis: Libyae pax tuta per orbem.
Tunc fecunda Ceres, tunc laetus pampinus uuis,
325
Pictaque gemmiferis arbor splendebat oliuis.
Miles et in propriis laetatur sedibus insons.
Cultor in omni parte suas plantare nouellas
Coeperat, et ductos iungens ad aratra iuuencos
Arua serebat ouans, placidusque a monte canebat.
330
Ausus et ad lunam laetus cantare uiator.
Diues opum pax pinguis erat. mercator ubique
Quisque canit. resonant securis carmina terris
Dulcia uoxque leuis. gaudens hinc cantat arator,
Inde uiator ouans. mulcebant ergo Camenae
335
Et uariis hominum releuabant pectora musis.
Libertas iam plena fuit, sed tempore paruo.
Inuida sunt misero fatorum stamina mundo.
Cur, Lachesis, hominum tenui pendentia filo
Fata tenes? leuiter pellis: iam rumpitur orbis
340
Fortibus aut aeris referes ferrique catenis
Cuncta mouens terror premeret, non rumperet ira
Iamque nouas melior reparauerat Africa uires
Atque hominum uastare genus mundumque labantem
Coeperat. his nostris ueniens feruebat in oris.
345
Numquam audita fuit mortis tam tristis imago,
Non orbis nouitate rudis, non tempore Pyrrhae.
Nam miseros monstris conturbans letifer annus
Miscuerat superis manes, seseque uidebant
Vulnera diuinis homines hausisse sagittis,
350
Tum uarias pestes ima consurgere terra
Aspectusque feros. iam nullus terror acerbis
Mortibus: haud leto metuens sua lumina clausit,
Aetas si qua ruit. lacrimis priuatur amaris
Humanum genus, et plangentia lumina non sunt,
355
Dum sibi quisque timet. nullus tunc reddidit ullum
Funeris obsequium: sonuit non luctus in orbe,
Non sponsus sponsam fleuit, non nupta maritum,
Nulla parens natos doluit natiue parentem.
O male corda nouam nusquam plangentia mortem!
360
Iustitium meruit, sed nullis lumina tectis
Effundunt lacrimas: uilis mors omnibus illa.
Iam Libycis uacuae cessabant ciuibus urbes;
Rarus et in multis domibus uix unus oberrans
Diuitias longa quaerebat lite parentis.
365
Immeritus iam plenus opum, qui mille parentum
Heres erat. non notus auis patrimonia, fructus,
Argentum uestesque simul flauumque metallum
Abstulit, et tantis impleuit praedia rebus
Insaturus. magnis cumulata est arca sacellis,
370
Et tamen ardor inops numquam satiatur auaris.
Coniugiis caluere nouis, uiduasque potentes
Accipiunt; nullis uirgo quaesita maritis:
Coniugis ob nummos defuncti quaeritur uxor,
Virginibus dos parua datur; sic tempore diro
375
Nulla maritales curauit reddere luctus.
Hinc fora cuncta patent, et tristes surgere lites
Incipiunt. saeuit toto discordia mundo
Iurgia saeua mouens. pietas omnino recessit.
Iustitiam nullus compuncta mente secutus.
380
Inde est quod miseris ira dictante flagella
Omnipotens genitor, dilato tempore nullo,
Addidit et lites cunctis iratus ademit.
Erigit a nostris nascentem finibus hostem.
Hic fratris mortem concussa mente dolebat,
385
Sed uirtus non ulla fuit qua surgere posset.
Dum tamen occultum conseruat pectore bellum,
Militis innumeras fatum miserabile sensit
Diminuisse manus. gentes non laesit amaras
Martis amica lues: metuens tamen ille cauebat
390
Ne mala praedatae caperet contagia terrae.
Ast ubi pulsa lues, Martis succedere feruor
Coepit et infandas acies ad bella coegit.
Misit ad extremas Libyae sitientis harenas,
Sole ubi tellurem nimio siccauerat olim
395
Fulmine deiectus Phaethon, populosque malignos
Edocuit nostrisque impleuit cladibus aures.
Iamque ferae gentes Libycum funduntur in axem.
Raptor ubique furens per nostras currere terras
Et uastare casas ignemque immittere tectis
400
Incipit et flammis succendere feruidus urbes.
Vt Solomon uidit tantum consurgere bellum,
Romanas acies cunctis de partibus actas
Contrahit, aduersis properans concurrere fatis.
Ilicet infausto mandatur pagina cursu,
405
Et ruit ecce uolans, aequo non Marte coactus,
Maurorum ductor, miseri Solomonis amicus,
Romanis rebus nimium semperque fidelis
Cusina † Mastracianos secum † uiribus ingens.
Qui Tripolis tunc ductor erat, conuenit et audax
410
Pelagius: sed gentiles durosque Mecales
Secum ad bella trahens faustis non uiribus ibat:
Ifuraces fictos suscepit nescius artis.
Mens obscura manet quotiens, Fortuna, minaris.
Heu, Solomon miserande, tuis hos iungere castris
415
Debueras. tractus uersis contraria fatis
Semper agit: nullus poterit uitare quod instat.
Vltima iamque dies nostras peruenerat oras:
Iam Libyam minitans properabat perdere fatum.
Congreditur mediis commiscens proelia siluis
420
Impauidus fidensque suis. iam uicerat hostes,
Iamque acies aduersa fugax auertere terga
Coeperat acta metu, feruens iamque ipse per hostes
Currit et euersas sequitur per deuia turmas:
Cum subito dirupta fides. Fortuna retorsit
425
Vultus retro suos. Lachesis tunc stamina rupit,
Laesaque peruersas retulit Victoria pinnas.
Inuenere suum tunc tristia fata ministrum.
Guntarith infelix nostrum conterruit agmen:
Funditus hic potuit Romanas uertere uires.
430
Non uictum Fortuna minax, non presserat hostis,
Non metus acer agens: sed uertens mente maligna
Signa refert fingitque fugam. quem uidit ut omnis
Versa cohors trepidum, sequitur campisque magistrum
Deserit in mediis miscentem proelia fossis.
435
Haec fors dura nouas tunc hostibus addidit iras
Virtutemque simul, nostris letumque metumque
Obscenamque fugam, turpi quae perdere gentes
Morte solet. sequitur densis iam fortior armis
Hostis acerba furens. ipso impendente tumultu
440
Occidit, heu, duris transfixo pectore telis
Immeritus Solomon. tunc omnis uertitur ordo.
Martis more furens nullus iam rebus amicus
Mansit, sed praedam rapiens per bella cucurrit
Omnis amica manus. fleuit tunc tristis arator
445
Disiunctos fugiens hostes rapuisse iuuencos.
Tunc omnes periere domus, tunc cuncta supellex.
Nec solus pauper casu concussus in illo
Succubuit: diues pariter cum paupere mersus.
Post Solomonis opes libertas facta rapinis,
450
Nec pars ulla fuit belli secura maligni.
Raptor ubique furens urbes succendit et agros.
Nec seges aut arbor, flagrans quae soluitur igne,
Sola perit: quae peste carent armenta peredit,
Omnis et a dominis calcata est Africa Mauris.
455
Pro dolor! in campis acies iam sistere nulla
Nec potuit clausos miles defendere muros:
Irascente deo traduntur cuncta rapinis.
Perfidus et Stutias iterum per bella cucurrit
Antala dominante suo, meruitque tyrannus
460
Omnia sub domino praedans discurrere Mauro.