Sparserat in toto lumen uenerabile mundo
Christus, euangelici reserans mysteria regni.
Sed quia non omnes uirtutum operatio gentes
Mouerat, et fragili dubitabant credere sensu
5
Quidquid ab externis uulgasset nuntius oris
(Nam uerbis comperta mouent, praesentia rebus:
Suadentur non uisa quidem, sed uisa probantur)
Ille ergo, in totum cui par miseratio mundum,
Seuit et in nostris miracula plurima terris,
10
Donans extremis Martini insignia Gallis.
Quem procul in nostram misit fecunda salutem
Pannonia, haut humili generatum stirpe tribuni.
Nam genitor clarus meritorum laude: sed iste
Nobilior patribus tam claris, qui patre Christo
15
Spreuit sacrilegos bene degener in patre ritus.
Vix etenim decimo, senior iam moribus, anno
Transiit ad sacram constanti pectore legem
Signauitque crucis sanctam munimine frontem.
Non illi in tenero mens lubrica pectore: tota
20
Praeceptum seruare dei uel nosse uoluntas,
Conuentus uitare hominum, secreta beati
Scire heremi spretoque deum cognoscere mundo,
Linquere terrenas sublimi pectore curas.
Haec uix bis senis cum moliretur in annis,
25
Praeclusa est tanti sublimis gloria facti,
Sed meritum numerante deo, qui uelle probauit.
Praecipit Augustus dilectu ad bella parando
Accingi cunctam ueterano e germine prolem.
Quid non liuor agat? prodit pater armaque nato
30
Ingerit. heu tanti pietas oblita pericli!
Quin potius, si quem recipit mens saxea sensum,
Cresce tuis titulis: mage laus est nam tua uinci.
Cerne pio tantum quae gesserit omnia uoto:
Si bona sunt, imitare libens: sin ardua, gaude.
35
Vincitur Christi miles pro milite saecli,
Sed mens non trahitur nec cor cum carne ligatur.
Vana tyrocinii sunt nomina: militat olim,
Qui captus proprii per proelia plurima regis
Vicit auaritiam debellauitque superbam
40
Luxuriem: prostrata iacet iam uiribus huius
Ambitio, et firmam fugit furor iraque mentem
Excedensque omnes funesta superbia culpas.
Vnum progressus socium sibi uix sinit ire
Non opere astrictum, sed solum nomine seruum.
45
O felix, cui tale iugum tam grata parauit
Condicio, ut de sorte tua contendere tecum
Nobilium possint certantia uota uirorum,
Si liceat seruire tamen. sed tu quoque duram
Cogeris ad legem nascendi lege solutus:
50
Nam tibi subiecti seruit deuotio sancti.
Idem habitus, parcae communis copia mensae,
Hic prior obsequiis, ne saltim noscere possit
Praelatum domino quaeuis sollertia seruum.
Hic iam cum paribus quae gratia, quamque modeste
55
Ipsos subdiderat dilectio uera priores:
Tum sumendorum districtio quanta ciborum,
Ne distenta citum uitiarent uiscera sensum
Nec premeret uigilem membrorum sarcina mentem,
Vt diuisa inopi praeberet copia partem
60
Quaeque unum obrueret, melius refoueret utrumque.
Nam sic supplicibus diuiserat omnia egenis,
Vt sola exesis superessent tegmina membris:
Cum subito horrentis glaciali frigore brumae
Nudus in occursum properat, uix uerba frementi
65
Dimidians praefracta sono: sed causa loquellam
Expedit et linguae partes proclamat aerumna.
Praetereunt cuncti, fastiditamque querellam
Despexit misero locupletum insania risu.
Substitit incertus confuso pectore sanctus
70
Quid faceret: nam uotum aderat, substantia derat.
Si tegeret, nudandus erat. nec sic quoque clarum
Suspendit saltim cunctantis uel mora factum.
Sola superfuerat corpus tectura beatum,
Vt semper, duplicata clamis, quae frigus et imbrem
75
Ventorum et rabiem geminato arceret amictu.
Nam sic truncatam compensat pendula partem,
Si, quod defuerit capiti, creuisse calori
Sentiat adiecto tepefactum uellere corpus.
Verum haec districti felix sententia uoti
80
Amouet et tamquam cordis dispendia damnat,
Quod sic maluerit trepidae cautella fidei
Adiectam membris duplicato tegmine partem
Concessisse uni quam diuisisse duobus.
Nec mora tardat opus, sed transit dextera uotum:
85
Expediit factum, quidquid mens uidit agendum.
Stringitur inuictus sine crimine uulneris ensis
Et mediam resecat miseratio prodiga partem,
Peiorem sibi credo legens. tum membra trementis
Obtegit, et tradens aliquem de ueste teporem
90
Iam leuiore habitu recipit de frigore partem.
O felix, uirtute tua miracula uincens
Omnia et excedens domini praecepta iubentis.
Ille etenim modico contentos nos iubet esse
Nec seruare duas uestes: tu diuidis unam.
95
Aspiciunt omnes. alii deformia rident
Tegmina nec cernunt mage uerum in corde decorem.
Ast alii secum compuncto corde queruntur
Iustitiam potuisse inopis decernere egenti,
Diuite quod censu substantia larga negasset.
100
Nec mora quin tanto reddatur palma triumpho.
Nam uix defessos stratis reiecerat artus
Admittens tenuem, uigili sed corde, soporem
(Nec sopor illud erat, quia mens adtenta uigebat):
Cum subito ante oculos larga mercede benignus
105
Astitit inque suo uestitus paupere Christus
Aptauit propriis felicia tegmina membris.
O uere pretiosa clamis! quid tale uel ostro
Vel ducto in filum pensis rutilantibus auro
Insignes meruere habitus? quid serica tactu
110
Leuia uel docte expressis uiuentia signis?
Ille hominum terraeque deus pontique polique,
Omnia qui tribuit, sine quo nihil, ipsaque cuius
Quae dedimus uel qui dedimus, donumque datorque,
Hac ope ditatur, numeret si lucra salutis.
115
Nec tamen hinc saltim stabilem iactantia mentem
Concutit, aut uanum persensit corde tumorem.
O uirtus uicina deo, nil ducere laudi,
Cum laudanda geras, nec nostro adscribere facto,
Quae facimus, cunctoque deum laudarier actu.
120
Iam certe securus erat de iudice tanto,
Sed non erigitur uel per consortia Christi:
Augent uisa fidem, sancto renouata lauacro
Membra nitent sumuntque parem cum corde decorem,
Atque nouum pariunt fontis mysteria corpus.
125
Et tamen hoc senio morum carnisque refulgens
Quattuor a lustris geminos minus egerat annos,
Credo equidem, quod tota prius praecordia sanctus
Spiritus irrigui ditarit flumine doni:
Vt quondam sanctus felicia munera Petrus
130
Praemissa a domino iam tali in milite uidit.
Quisnam, quaeso, bonus sic consummare ualebit,
Vt coepit teneris felix Martinus in annis?
Et tamen ista gerens se nec coepisse putabat,
Quod uixdum geminis paulum tardauerat annis,
135
Iam meritis monachus, sed solo nomine miles,
Rumpere calcati iam uana uocabula mundi,
Spondentis spectans consortia sancta tribuni,
Vt paruam iustamque moram mox iudice Christo
Pensaret geminata salus per uota duorum.
140
Interea effractis irrupto limite claustris
Gallica rura ferus populari coeperat hostis.
Obuius ire parat princeps cunctosque maniplos
Imperio, hortatu, prece, largitione uocatos
In bellum cogit. nam quos formido retentat,
145
Munera sollicitant et uincunt dona timorem.
Sed mens plena deo metuit nihil, omnia temnit,
Terrorem irridet, terrena et munera calcat.
Ergo ubi praegressi donum sumpsere priores,
Ordine transcurso sanctus de more citatur.
150
Respuit instantis praesentia munera regis,
Talibus et dictis it contra dicta tyranni.
"Trade alii, princeps, terrena haec munera nummos:
Me maiora manent maioris praemia regis.
Haec merces belli est: sumant pugnare uolentes."
155
His igitur dictis saeuas flammatur in iras
Princeps, ignauum causatus tempore belli
Immemorem laudis causas finxisse timoris.
Ille autem: "nulla instantis formido pericli est
Nec metuunt facilem constantia pectora mortem.
160
Denique, quod uerba expediunt, et facta probabunt.
Primus ego abiectis praecedens agmina telis,
Non arma arripiens hominis, sed signa salutis,
Tegmine nec fidens clipei, sed nomine Christi,
Atque crucem fronti auxilium pro casside ponens,
165
Intrepido cunctis occurram corde periclis.
Adnuit, utque fidem dicti documenta probarent,
Adseruare pium custodia dira iubetur.
Et iam prima nouo spargebat lampade terras
Orta dies: uenii, ad regem legatio supplex
170
Subdita submittens dicioni colla iubentis.
Quidnam hic, quaeso, uiris, quid gestum cernimus armis?
Quid ferrata acies ualuit, quid terror et ensis?
Quis pilis cecidit cuneus, quae turma sagittis?
Vnus homo et sola aeterni fiducia regis
175
Innumeras uicit sine caedis uulnere gentes.
Hic, Martine, tuus Christo pugnante triumphus,
Ne saltim sanctum uiolares sanguine uultum
Neue piam afficerent morientum funera mentem.
Ergo alacer merito successuque acrior ipso
180
Hostibus oppressis festinat uincere mundum.
Doctorem fidei per tot documenta probatum
Expetit Hilarium. ne quod iactantia uulnus
Inferat aut proprii extollat sententia cordis,
Discipulum iam doctor agit maiorque probatur,
185
Dum cupit esse minor: nam laudem temnere laus est.
Sic et praecipuae iam dignus honore cathedrae
Abnuit ut saltim diaconi clarescat honore,
Vixque locum, sancto quem dudum excesserat actu,
Inferiora sibi deposcens moenia, sumpsit,
190
Exorcista gradu, sed iam uirtute sacerdos.
Exim ne pietas saltim terrena notaret,
Quem tam praecipue pietas diuina regebat,
Auctores generis festino uisere uoto
Optat et auersas melius conuertere mentes.
195
Namque patrem ac matrem praeceps ac deuius error
Sacrilegos ritus et saxa uel aera colentes
Praeualida nimium uiuentes morte premebat.
Ergo iter aggresso pietas comes ibat et omnes
A domino missus praestrauerat angelus oras,
200
Mollis ut ascensus demerso colle pateret
Nec traherent pronos praerupta et concaua lapsus.
Ac dum nubiferas propere transcenderet Alpes,
Saeuorum insidiis exceptus forte latronum
Instantes gladios manibus post terga reuinctis
205
Risit et immoto tempsit discrimina uultu.
Quin etiam, ut tanti recolam miracula facti,
Custodem fertur monitis seruasse salutis,
Verior hic custos animi, quam corporis ille.
Alter enim nec membra suae dicionis habebat,
210
Alter et auersae uinxit penetralia mentis.
Sed tamen ambo uiam scite docuere sequendam:
Aggeris hic monstrauit iter didicitque salutis.
Ergo iter inceptum peragit patriaeque propinquat,
Hesperia ingressus transcursis Alpibus arua.
215
Hic rursum iugis sanctis conatibus hostis
Humanam speciem mentito corpore fingens
Obuius aduerso sese obtulit, ausus ab ipso
Quaerere quo tendat quidue haec properatio poscat.
Ille sub haec: "mihi sola uia et dux Christus: in illo
220
Effectus uoti est, a quo donata uoluntas."
Ast ille infrendens cunctis conatibus iuit
Obuius offensus tanto molimine daemon.
Cui sanctus: "dominus defendit, non nocet hostis:
Adiutore deo uirtus aduersa timeri
225
Nulla potest. metuens dominum contemno periclum.
Ne timeam, timor ille facit." quae talia postquam
Effatus, pulsa es oculis euanuit umbra.
Ast ille ut domino duce contigit ora parentum,
Cumque patrem durata usu suadente teneret
230
Perditio, ingestae renuentem uerba salutis,
Tum saltim matrem Christo donante recepit.
O tanto partu felix enixaque natum,
Per quem nata deo est, unoque et mater et infans
Facta puerperio! genetrix generanda beato
235
Ante utero peperit, per quem nunc orta lauacro est.
Attamen exemplo plures cessere salubri,
Mirantes recte tantorum insignia morum.
Ac tum forte malus funesti dogmatis error
Sparserat in populos incauto corde sequaces
240
Virus, ab insano quod fuderat Arrius ore.
Praecipue tamen infectum lues ista tenebat
Illyricum, toto penitus grassata ueneno.
Hic stabili uirtute potens dum tendere contra
Audet et opposito fluctus dum pectore frangit,
245
Saepe sacerdotes, populum dum saepe cohercet,
Cunctorum insidiis oppressus, uerbera passus,
Pulsus ad extremum terrena habitacula liquit:
Attamen ore fidem tenuit uel corde salutem.
Ergo ut cedendum ratus est, ne forte morantem
250
Obrueret sanctum subuersi insania mundi,
Gallica rura petit rursum et uestigia retro
Obseruata legit non immemor ille fidei.
Sed cum funestus toto saeuiret in orbe
Error et extremos premerent haec crimina Gallos,
255
Cumque ipsum murum fidei ualidamque columnam
Hilarium insani trusisset factio mundi,
Paulum constructa statuit requiescere cella
Hic, ubi gaudentem nemoris uel palmitis umbris
Italiam pingit pulcherrima Mediolanus.
260
Hinc quoque pulsus abit, terras et moenia linquens
Et pelagus fluctusque petens, quia fidior unda
Hospitio, magis et populi uulgique procella
Quam ponti metuenda fuit. comitatur euntem
Presbyter eiusdem meriti similisque pericli.
265
Insula in hospitium legitur procul hospite ab omni.
Herba cibo satis est. cuius radicibus usi
Tam sterili uictu duplicant ieiunia sancti.
Dumque indiscrete tenuem rimantur in escam
Quidquid inexpertae praebebant uiscera terrae,
270
Ellebori gramen subito sensere ueneno
Mortiferum totis uirus diffundere membris.
Pergitur ad dominum tota uirtute precandi,
Sed praegressa preces pietas. nil artibus actum,
Sed praesens medicina fuit spes sola salutis.
275
Cernamus, toto qui uitam quaerere censu
Effusa in medicos pretii mercede solemus,
Vt crescant nostris uiuendi tempora nummis,
Quidnam hic electis egerunt pocula sucis
Lectaque in antiquis quondam medicamina libris.
280
Hic certe celerem sine sumptu aut arte salutem
Cor meruit uerbumque dedit: miremur ouantes.
Vox silet et causa adstruitur clamore tacentum.
Sentitur medicus nec cernitur: omnia clausis
Membra poris totam admittunt ad uiscera curam.
285
Interea iniusto tandem remeare refertur
Sanctus ab exilio per regis iussa sacerdos,
Cum quo praeclarae fuerant consortia uitae,
Dum Pictauorum doctor floreret in oris
Indomitis tradens populis praecepta salutis.
290
Et quamquam propere sanctum rapuisset ouantem
Velox affectu pietas, tamen ille morarum
Impatiens celsae iam liquerat ardua Romae
Moenia, Pictonicas citius reuehendus ad oras.
Ergo legens praegressa pio uestigia cursu
295
Promeruit uotum cordis finemque laboris.
Construit hic cellam fessis solacia membris:
Nam mens plena deo caelesti in sede manebat.
Hic modo si ueterum recolamus carmina uatum,
Cum subito adtonitos quaterent miracula sensus,
300
Clamaret miserum uecors insania Phoebum
Nec sineret falsas saltim requiescere Musas,
Delfica mentito quaterentur Apolline templa
Cunctaque surdarum raperetur turba sororum,
Excita uel totum complerent monstra furorem:
305
Nos, quibus a Christo sensus uel uerba petuntur,
Christicola inspires paulum Martine, precamur.
Tu, qui defunctis potuisti reddere uitam
Auxilio domini fultus, mihi redde salutem:
Primus ego indultae faciam miracula uitae,
310
Primus faetentis disrumpam claustra sepulchri.
Iusta precor toto defunctus corde patronum,
Vt tantae laudis titulos mens uiua loquatur.
Ergo, licet fandi uires sublimia uincant
Gesta nec orandi modulus se laudibus aequet,
315
Aggrediar. tu, quisque legens tam uilia temnis
Carmina, dum uerba irrides, mirabere facta
Quidam tam clarae cernens miracula uitae
Elegit tanto semet sociare magistro,
Mystica quem nondum fontis renouauerat unda.
320
Huic febris totas penitus depasta medullas
Extorsit tenuem consumpto corpore uitam.
Ac tum forte absens doctor: sed sedula fratrum
Religio exanimum plangebat maesta cadauer,
Maerens supplicio fratris, non funere carnis.
325
Adueniens sanctus fletu rigat ubere uultum,
Defuncti tristem casum miseratus, et omnem
Impleuit clamore locum. mox teste remoto
Irrupit maestam tam tristi funere cellam.
Tum super exanimum sese proiecit amicum,
330
Cunctis frigentes membris complectitur artus
Aspirans tenuem super ora rigentia flatum.
Attamen ad dominum penitus spes tota refertur:
Adsueta oratur pietas, miseratio nota
Poscitur et meritum fidei credendo meretur.
335
Vidit adesse deum puri fiducia cordis,
Effectumque piis senserunt uiscera flabris.
Nec mora uix geminis uotum suspenditur horis:
Paulatim incussis motantur lintea membris
Arentesque artus uenarum umore rigantur
340
Afflatuque animae pectus glaciale tepescit,
Obducti infuso reserantur lumine uisus,
Felices, quibus indulti sub luminis ortu
Contigit in primo Martinum cernere mundo.
Erigitur totum subito molimine corpus
345
Et cutis exesis dudum iam lurida membris
Purpureum recipit suco meliore ruborem.
Vox facilis, gressus stabilis, manus apta, uigens cor:
Totus homo es uariis conflato corpore causis
Vnam suscepit diuerso in munere uitam.
350
Eliciunt magnam mox gaudia maxima uocem:
Laudes lingua sonat gratantis nuntia mentis,
Affectum cordis clamor pronuntiat oris.
Irrupit mox turba fores cellamque repleuit,
Et sancti cecinit concors symphonia laudes.
355
Ille autem ut penitus uitam post fata nouaret,
Confestim aeterna nituit renouatus ab unda
Et multos felix senium protraxit in annos,
Tam clari testis non paruo tempore facti.
Saepe etenim multis idem narrare solebat
360
Iudicis aeterni semet tremuisse tribunal
Vilibus addictum turbis mersumque tenebris,
Angelicis donec prolata oratio uerbis
Offerret uotum domino uitamque referret.
Hic primus nostris Martinum prodidit oris,
365
Hoc aditu ad reliquas peruenit gloria laudes.
Nec multum sane post haec miracula tempus
Fluxerat: accelerat clarum noua gloria factum.
Nam dum contiguum Lupicini praeterit agrum,
Non humilis paruique hominis, sed paene per orbem
370
Insignis uirtute uiri, quo clarior inde
Gloria per tantum testem firmata pateret
Indoctam illiciens tot per miracula plebem,
Audito clamore procul miserabile flentum
Substitit: inquirit causam discitque uicissim,
375
Exciuitque pium miseratio iusta dolorem.
Vnus enim laqueo fauces stringente minister
Ruperat extortae demens confinia uitae.
Accurrit propere complexus triste cadauer,
Elisos oculos et siccas sanguine fauces,
380
Lumina torua nimis uultumque in morte minacem.
Ad dominum rursus fletus, suspiria rursum
Et gemitus, clamor cordis, uos magna tacentis:
Vna fides meriti nec dispar gratia doni.
Excipitur gratante choro, stipante caterua:
385
Ostentant cunctis domini miracula Christi
Atque hostis spolium credentis gaudia plebis.