Terentianus Maurus de litteris, de syllabis, de metris de litteris

Testo base di riferimento: H. Keil, 1874

Cura dell'edizione digitale: M. Elice, 2009

Altre sezioni


85

Elementa rudes quae pueros docent magistri

Vocalia quaedam memorant, consona quaedam;

Haec reddere uocem quoniam ualent seorsa

Nullumque sine illis potis est coire uerbum,

At consona quae sunt, nisi uocalibus aptes,

90

Pars dimidium uocis opus proferet ex se,

Pars muta soni comprimet ora molientum.

Illis sonus obscurior impeditiorque

Vtcumque tamen promitur ore semicluso,

Vocalibus atque est minor auctiorque mutis:

95

His caeca soni uis penitus subest latetque,

Vt non labiis hiscere, non sonare lingua,

Vllumue meatum queat explicare nisus,

Vocalia rictum nisi iuncta disserarint.

Res cum tenuis, difficile est probare uerbis:

100

Exempla solent sensibus admouere lucem.

B cum uolo uel C tibi uel dicere D G,

E, quae sonitum commodat hisce, si negetur,

Et labra prementur simul et reuincta lingua:

Haec uim tacitam sponte sua nimisque mutam

105

Coniuncta potentem sonitus facit latentis,

Geminumque refert auribus ex utraque sensum,

Si proprietas tradita, si regula nota est.

Nunc singula quam possideant in ore sedem,

Ictusque suos concipiant et unde rumpant,

110

Vt quiuero, uersu blaterabo sotadeo.

A prima locum littera sic ab ore sumit:

Immunia rictu patulo tenere labra

Linguamque necesse est ita pendulam reduci,

Vt nisus in illam ualeat subire uocis

115

Nec partibus ullis aliquos ferire dentes.

E quae sequitur uocula dissona est priori,

Quia deprimit altum modico tenore rictum,

Et lingua remotos premit hinc et hinc molares

I porrigit ictum genuinos prope ad ipsos

120

Minimumque renidet supero tenus labello.

O Graiugenum longior altera est figura,

Alter sonus est et nota temporum minori,

Compendia nostri meliora crediderunt,

Vocalibus ut non nisi quinque fungeremur;

125

Productio longis daret ut tempora bina,

Correptio plus tempore non ualeret uno.

Hinc ἦτα minus scribimus, hinc et ω supremum;

Vna quoniam fas habitum est notare forma,

Pro temporibus quae geminum ministret usum.

130

Igitur sonitum reddere cum uoles minori,

Retrorsus adactam modice teneto linguam,

Rictu neque magno sat erit patere labra.

At longior alto tragicum sub oris antro

Molita rotundis acuit sonum labellis.

135

Y quam memorant, uocibus auia est latinis:

Vocalibus autem quoniam iugata graecis

In nostra etiam uerba dabat frequenter usum,

Subiecimus illam, cui nomen V dederunt,

Vocale sonantes sibi quae iugaret omnes

140

Et sola sonum redderet ex sua figura;

Quam scribere Graius, nisi iungat ου, nequibit.

Hanc edere uocem quotiens paramus ore,

Nitamur ut O dicere, sic citetur ortus:

Productius autem coeuntibus labellis

145

Natura soni pressior altius meabit.

Hanc et modo quam diximus I simul iugatas

Verum est spatium sumere uimque consonantum,

Vt quaeque tamen constiterit loco priore.

Nec tunc modo cum iungimus hoc ualebit ipsas,

150

Sed si qua erit his altera uocalis adhaerens,

Vis haec manet illis, quasi eum simul iugantur.

Nam si iuga quis nominet, I consona fiet,

V qualis erat permanet in loco sequenti:

Et cum 'iaculum' aut dico 'iecur', 'Iouem', 'iuuencum',

155

Nil ordo secundis tribuit, prior iuuatur.

Versa uice si sit prior V, sequatur illa,

Cum dico 'uide', contulit I sonum priori,

Ast ipsa manet tempore quo sonabat ante.

Vocalibus hoc et reliquis praedita seruat,

160

Vt 'uade', 'ueni', 'uota' refer, teneto 'uultum':

Creuisse sonum perspicis et coisse crassum

(Vnde Aeoliis littera fingitur digammos,

Quae de numero sit magis una consonantum,

Vocalis in istum mage quam uersa sit usum).

165

Sed, ut altera quo differat altera sciamus,

I cum medio nomine sic erit locata,

Vocalis ut illam ex latere utroque coartet,

'Baiana' uelut, 'peior', item 'Troia' uel 'huius',

Ipsa, ut docui, consona fiet a sequenti,

170

Et si breuis est quae posita est loco priore,

Longam faciet non minus hanc consona sola,

Ceu longa fit olim, quotiens duae sequuntur.

Aut si nimium est hoc dare, uocalis ut una

Fiat similis tempore consonis duabus,

175

Atque I geminum scribere nos iubent magistri,

I consona fiet simul et sequens priorem,

Et quae prior est, auxilio posterioris.

Hoc V, simili si fuerit loco, nequibit:

Cum dico 'lauor', dico 'niues', 'pluuia', 'nouales',

180

Sola consonans ipsa fit, ut prius notasti,

Perstat breuitas quae fuit ante collocatis.

Iam cetera non ordine quo solent loquemur,

Verum ut cuique est proximitas loci soniue,

Ne dicta prius me subigat referre rursum

185

Vicinia uocum modico dirempta puncto.

B littera uel P quasi syllabae uidentur

Iunguntque sonos de gemina sede profectos:

Nam muta iubet portio comprimi labella,

Vocalis at intus locus exitum ministrat.

190

Compressio porro est in utraque dissonora:

Nam prima per oras etiam labella figit,

Velut intus agatur sonus; ast altera contra

Pellit sonitum de mediis foras labellis.

Vtrumque latus dentibus applicare linguam

195

C pressius urget: dein hinc et hinc remittit,

Quo uocis adhaerens sonus explicetur ore.

G porro retrorsum coit et sonum prioris

Obtusius ipsi prope sufficit palato.

At portio dentes quotiens suprema linguae

200

Pulsauerit imos modiceque curua summos,

Tunc D sonitum perficit explicatque uocem.

T, qua superis dentibus intima est origo,

Summa satis est ad sonitum ferire lingua.

K perspicuum est littera quod uacare possit,

205

Et Q similis. namque eadem uis in utraque est,

Quia qui locus est primitus unde exoritur C,

Quascumque deinceps libeat iugare uoces,

Mutare necesse est sonitum quidem supremum,

Refert nihilum, K prior an Q siet an C.

210

Aut G quoque uel C simili parique lege

Addi, quasi desit, numero potest priorum.

Nulli dubium est faucibus emicet quod ipsis

H littera, siue est nota, quae spiret anhelum.

Quin hanc etiam grammatici uolunt uacare,

215

Quia non adicit litterulis nouum sonorem,

Sed graecula quaedam scholicae nitela uocis

Vocalibus apte sedet ante posta cunctis,

'Hastas', 'hederas' cum loquor, 'Hister', 'hospes', 'huius'.

Solas patitur quattuor ante consonantes,

220

Graecis quotiens nominibus latina forma est,

Si quando 'choros', 'Phyllida', 'rhamnos', 'thyma' dico.

Septem reliquas hinc tibi uoce semiplenas

Vix lege solutus pote nominare sermo.

Has uersibus apte quoniam loqui negatur,

225

Instar tituli fulgidula notabo milto:

Vt quamque loquemur, datus indicabit ordo,

F L M N R S X.

Imum superis dentibus adprimens labellum,

Spiramine leni, uelut hirta graia uites,

Hanc ore sonabis, modo quae locata prima est.

230

Aduersa palati supera premendo parte,

Obstansque sono quem ciet ipsa lingua nitens,

Validum penitus nescio quid tinire cogit,

Quo littera ad aures ueniat secunda nostras,

Ex ordine fulgens cui dat locum sinopis.

235

At tertia clauso quasi mugit intus ore.

Quartae sonitus fingitur usque sub palato,

Quo spiritus anceps coeat naris et oris.

Vibrat tremulis ictibus aridum sonorem

Has quae sequitur littera. mox duae supremae

240

Vicina quidem sibila dentibus repressis

Miscere uidentur: tamen ictus ut priori

Et promptus in ore est agiturque pone dentes,

Sic leuis et unum ciet auribus susurrum:

Mixtura secundae geminum parat sonorem,

245

Quia C simul et quae prior est iugando nisum,

Retrorsus adactam solidant premuntque uocem.

Nil Ausoniis esse opus Y sonare dixi

Et ζῆτα supremum, nisi graia uerba cogent.

Sed quorsum, ais, hoc discere uel docere refert?

250

Tradunt homines, secta quibus Pythagorea est,

Arcana secuti physicis remota causis,

Summas numeri non ita litteris ualere,

Graecus pueros ut docet insonans magister,

Cum tollere cunctos iubet altius sinistras,

255

Vnum sit ut 'alpha' et duo 'beta' et tria 'gamma'.

Diuersa uolunt, alia docent ordine nullo:

Referre putant quae cui sit sub ore sedes,

Vt nos modo temptabimus expedire raptim.

Aiunt aliquas faucibus exilire ab imis,

260

Γάμμα ut penitus κάππα sonat, ξῖ simul et χῖ;

Ictam grauius uocis opus fingere linguam,

Si ζῆτα loquor 'λάβδα'ue, νῦ uel hispidum ῥῶ,

Et σίγμα, quod istis parili sede uibratur.

Dentes sonitum fingere δέλτα, θῆτα, tum ταῦ

* * *

265

Itidem parili sede sequi φῖ quoque, tum ψῖ.

Hinc et numeri non similes habere summas,

Et nomina tradunt ita litteris peracta,

Haec ut numeris pluribus, illa sint minutis,

Quandoque subibunt dubiae pericla pugnae,

270

Maior numerus qua steterit, fauere palmam,

Praesagia leti minima patere summa.

Sic Patroclon olim Hectorea manu perisse,

Sic Hectora tradunt cecidisse mox Achilli.

Haec sunt quoniam uiribus altiora nostris,

275

Si tam tenues res tibi sic dissero uersu

Vitem ut tenebras, quas solet et soluta uersu,

Oratio paruis minus explicare rebus,

Sat duco meas hactenus occupasse nugas.

107

Si ... si M

sic ... sic Sant.