Bella per Emathios plus quam ciuilia campos,
Iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
In sua uictrici conuersum uiscera dextra,
Cognatasque acies, et rupto foedere regni
5
Certatum totis concussi uiribus orbis
In commune nefas, infestisque obuia signis
Signa, pares aquilas et pila minantia pilis.
Quis furor, o ciues, quae tanta licentia ferri
Gentibus inuisis Latium praebere cruorem?
10
Cumque superba foret Babylon spolianda trophaeis
Ausoniis umbraque erraret Crassus inulta,
Bella geri placuit nullos habitura triumphos?
Heu quantum terrae potuit pelagique parari
Hoc quem ciuiles hauserunt sanguine dextrae,
15
Vnde uenit Titan, et nox ubi sidera condit,
Quaque dies medius flagrantibus aestuat horis
Et qua bruma rigens ac nescia uere remitti
Adstringit Scythico glacialem frigore pontum!
Sub iuga iam Seres, iam barbarus isset Araxes,
20
Et gens si qua iacet nascenti conscia Nilo.
Tum, si tantus amor belli tibi, Roma, nefandi,
Totum sub Latias leges cum miseris orbem,
In te uerte manus; nondum tibi defuit hostis.
At nunc semirutis pendent quod moenia tectis
25
Vrbibus Italiae lapsisque ingentia muris
Saxa iacent nulloque domus custode tenentur
Rarus et antiquis habitator in urbibus errat,
Horrida quod dumis multosque inarata per annos
Hesperia est desuntque manus poscentibus aruis,
30
Non tu, Pyrrhe ferox, nec tantis cladibus auctor
Poenus erit; nulli penitus descendere ferro
Contigit; alta sedent ciuilis uulnera dextrae.
Quod si non aliam uenturo fata Neroni
Inuenere uiam magnoque aeterna parantur
35
Regna deis caelumque suo seruire Tonanti
Non nisi saeuorum potuit post bella gigantum,
Iam nihil, o superi, querimur, scelera ista nefasque
Hac mercede placent; diros Pharsalia campos
Inpleat et Poeni saturentur sanguine manes;
40
Vltima funesta concurrant proelia Munda;
His, Caesar, Perusina fames Mutinaeque labores
Accedant fatis et quas premit aspera classes
Leucas et ardenti seruilia bella sub Aetna:
Multum Roma tamen debet ciuilibus armis,
45
Quod tibi res acta est. Te, cum statione peracta
Astra petes serus, praelati regia caeli
Excipiet gaudente polo; seu sceptra tenere,
Seu te flammigeros Phoebi conscendere currus,
Telluremque nihil mutato sole timentem
50
Igne uago lustrare iuuet, tibi numine ab omni
Cedetur, iurisque tui natura relinquet,
Quis deus esse uelis, ubi regnum ponere mundi.
Sed neque in arctoo sedem tibi legeris orbe,
Nec polus auersi calidus qua uergitur austri,
55
Vnde tuam uideas obliquo sidere Romam.
Aetheris immensi partem si presseris unam,
Sentiet axis onus. Librati pondera caeli
Orbe tene medio; pars aetheris illa sereni
Tota uacet, nullaeque obstent a Caesare nubes.
60
Tum genus humanum positis sibi consulat armis,
Inque uicem gens omnis amet; pax missa per orbem
Ferrea belligeri compescat limina Iani.
Sed mihi iam numen, nec, si te pectore uates
Accipio, Cirrhaea uelim secreta mouentem
65
Sollicitare deum Bacchumque auertere Nysa:
Tu satis ad uires Romana in carmina dandas.
Fert animus causas tantarum expromere rerum,
Inmensumque aperitur opus, quid in arma furentem
Inpulerit populum, quid pacem excusserit orbi:
70
Inuida fatorum series summisque negatum
Stare diu nimioque graues sub pondere lapsus
Nec se Roma ferens. Sic cum compage soluta
Saecula tot mundi suprema coegerit hora,
Antiquum repetens iterum chaos, omnia mixtis
75
Sidera sideribus concurrent, ignea pontum
Astra petent, tellus extendere litora nolet
Excutietque fretum, fratri contraria Phoebe
Ibit et obliquum bigas agitare per orbem
Indignata diem poscet sibi, totaque discors
80
Machina diuulsi turbabit foedera mundi.
In se magna ruunt; laetis hunc numina rebus
Crescendi posuere modum. Nec gentibus ullis
Commodat in populum terrae pelagique potentem
Inuidiam Fortuna suam: tu causa malorum
85
Facta tribus dominis communis, Roma, nec umquam
In turbam missi feralia foedera regni.
O male concordes nimiaque cupidine caeci!
Quid miscere iuuat uires orbemque tenere
In medio? Dum terra fretum terramque leuabit
90
Aer et longi uoluent Titana labores
Noxque diem caelo totidem per signa sequetur,
Nulla fides regni sociis, omnisque potestas
Inpatiens consortis erit. Nec gentibus ullis
Credite, nec longe fatorum exempla petantur:
95
Fraterno primi maduerunt sanguine muri.
Nec pretium tanti tellus pontusque furoris
Tunc erat: exiguum dominos commisit asylum.
Temporis angusti mansit concordia discors,
Paxque fuit non sponte ducum; nam sola futuri
100
Crassus erat belli medius mora. Qualiter undas
Qui secat et geminum gracilis mare separat Isthmos
Nec patitur conferre fretum, si terra recedat,
Ionium Aegaeo frangat mare: sic ubi saeua
Arma ducum dirimens miserando funere Crassus
105
Assyrias Latio maculauit sanguine Carrhas,
Parthica Romanos soluerunt damna furores.
Plus illa uobis acie quam creditis actum est,
Arsacidae: bellum uictis ciuile dedistis.
Diuiditur ferro regnum, populique potentis,
110
Quae mare, quae terras, quae totum possidet orbem
Non cepit fortuna duos. Nam pignora iuncti
Sanguinis et diro ferales omine taedas
Abstulit ad manes Parcarum Iulia saeua
Intercepta manu. Quod si tibi fata dedissent
115
Maiores in luce moras, tu sola furentem
Inde uirum poteras atque hinc retinere parentem
Armatasque manus excusso iungere ferro,
Vt generos soceris mediae iunxere Sabinae.
Morte tua discussa fides, bellumque mouere
120
Permissum ducibus. Stimulos dedit aemula uirtus:
Tu, noua ne ueteres obscurent acta triumphos
Et uictis cedat piratica laurea Gallis,
Magne, times; te iam series ususque laborum
Erigit impatiensque loci fortuna secundi.
125
Nec quemquam iam ferre potest Caesarue priorem
Pompeiusue parem. Quis iustius induit arma?
Scire nefas; magno se iudice quisque tuetur:
Victrix causa deis placuit, sed uicta Catoni.
Nec coiere pares. Alter uergentibus annis
130
In senium longoque togae tranquillior usu
Dedidicit iam pace ducem, famaeque petitor
Multa dare in uulgus, totus popularibus auris
Inpelli, plausuque sui gaudere theatri,
Nec reparare nouas uires, multumque priori
135
Credere fortunae. Stat, magni nominis umbra,
Qualis frugifero quercus sublimis in agro
Exuuias ueteris populi sacrataque gestans
Dona ducum; nec iam ualidis radicibus haeret,
Pondere fixa suo est, nudosque per aera ramos
140
Effundens, trunco non frondibus efficit umbram;
Sed quamuis primo nutet casura sub Euro,
Tot circum siluae firmo se robore tollant,
Sola tamen colitur. Sed non in Caesare tantum
Nomen erat nec fama ducis, sed nescia uirtus
145
Stare loco, solusque pudor non uincere bello;
Acer et indomitus, quo spes quoque ira uocasset
Ferre manum, et numquam temerando parcere ferro,
Successus urguere suos, instare fauori
Numinis, inpellens quidquid sibi summa petenti
150
Obstaret, gaudensque uiam fecisse ruina.
Qualiter expressum uentis per nubila fulmen
Aetheris inpulsi sonitu mundique fragore
Emicuit rupitque diem populosque pauentes
Terruit obliqua praestringens lumina flamma;
155
In sua templa furit, nullaque exire uetante
Materia magnamque cadens magnamque reuertens
Dat stragem late sparsosque recolligit ignes.
Hae ducibus causae; suberant sed publica belli
Semina, quae populos semper mersere potentes.
160
Namque ut opes nimias mundo fortuna subacto
Intulit, et rebus mores cessere secundis,
Praedaque et hostiles luxum suasere rapinae,
Non auro tectisue modus, mensasque priores
Aspernata fames; cultus gestare decoros
165
Vix nuribus rapuere mares; fecunda uirorum
Paupertas fugitur, totoque accersitur orbe
Quo gens quaeque perit: tunc longos iungere fines
Agrorum, et quondam duro sulcata Camilli
Vomere et antiquos Curiorum passa ligones
170
Longa sub ignotis extendere rura colonis.
Non erat is populus quem pax tranquilla iuuaret,
Quem sua libertas inmotis pasceret armis.
Inde irae faciles et, quod suasisset egestas,
Vile nefas magnumque decus ferroque petendum,
175
Plus patria potuisse sua, mensuraque iuris
Vis erat; hinc leges et plebis scita coactae
Et cum consulibus turbantes iura tribuni;
Hinc rapti fasces pretio sectorque fauoris
Ipse sui populus letalisque ambitus Vrbi
180
Annua uenali referens certamina Campo;
Hinc usura uorax auidumque in tempora faenus
Et concussa fides et multis utile bellum.
Iam gelidas Caesar cursu superauerat Alpes
Ingentisque animo motus bellumque futurum
185
Ceperat. Vt uentum est parui Rubiconis ad undas,
Ingens uisa duci patriae trepidantis imago
Clara per obscuram uoltu maestissima noctem,
Turrigero canos effundens uertice crines,
Caesarie lacera nudisque adstare lacertis
190
Et gemitu permixta loqui: "Quo tenditis ultra?
Quo fertis mea signa, uiri? Si iure uenitis,
Si ciues, huc usque licet." Tunc perculit horror
Membra ducis, riguere comae, gressumque cohercens
Languor in extrema tenuit uestigia ripa.
195
Mox ait: "O magnae qui moenia prospicis urbis
Tarpeia de rupe, Tonans, Phrygiique penates
Gentis Iuleae et rapti secreta Quirini
Et residens celsa Latiaris Iuppiter Alba
Vestalesque foci summique o numinis instar,
200
Roma, faue coeptis; non te furialibus armis
Persequor; en adsum, uictor terraque marique,
Caesar, ubique tuus (liceat modo), nunc quoque, miles.
Ille erit, ille nocens, qui me tibi fecerit hostem."
Inde moras soluit belli tumidumque per amnem
205
Signa tulit propere; sic ut squalentibus aruis
Aestiferae Libyes uiso leo comminus hoste
Subsedit dubius, totam dum colligit iram;
Mox ubi se saeuae stimulauit uerbere caudae
Erexitque iubam et uasto graue murmur hiatu
210
Infremuit, tunc, torta leuis si lancea Mauri
Haereat aut latum subeant uenabula pectus,
Per ferrum tanti securus uolneris exit.
Fonte cadit modico paruisque inpellitur undis
Puniceus Rubicon, cum feruida canduit aestas,
215
Perque imas serpit ualles et Gallica certus
Limes ab Ausoniis disterminat arua colonis.
Tum uires praebebat hiemps, atque auxerat undas
Tertia iam grauido pluuialis Cynthia cornu
Et madidis euri resolutae flatibus Alpes.
220
Primus in obliquum sonipes opponitur amnem
Excepturus aquas; molli tum cetera rumpit
Turba uado faciles iam fracti fluminis undas.
Caesar, ut aduersam superato gurgite ripam
Attigit Hesperiae uetitis et constitit aruis,
225
"Hic," ait "hic pacem temerataque iura relinquo;
Te, Fortuna, sequor; procul hinc iam foedera sunto.
Credidimus fatis, utendum est iudice bello."
Sic fatus noctis tenebris rapit agmina ductor
Inpiger; it torto Balearis uerbere fundae
230
Ocior et missa Parthi post terga sagitta
Vicinumque minax inuadit Ariminum, et ignes
Solis lucifero fugiebant astra relicto.
Iamque dies primos belli uisura tumultus
Exoritur; seu sponte deum, seu turbidus auster
235
Inpulerat, maestam tenuerunt nubila lucem.
Constitit ut capto iussus deponere miles
Signa foro, stridor lituum clangorque tubarum
Non pia concinuit cum rauco classica cornu.
Rupta quies populi, stratisque excita iuuentus
240
Deripuit sacris adfixa penatibus arma
Quae pax longa dabat; nuda iam crate fluentis
Inuadunt clipeos curuataque cuspide pila
Et scabros nigrae morsu robiginis enses.
Vt notae fulsere aquilae Romanaque signa
245
Et celsus medio conspectus in agmine Caesar,
Deriguere metu; gelidus pauor occupat artus,
Et tacito mutos uoluunt in pectore questus:
"O male uicinis haec moenia condita Gallis,
O tristi damnata loco! Pax alta per omnis
250
Et tranquilla quies populos; nos praeda furentum
Primaque castra sumus. Melius, Fortuna, dedisses
Orbe sub eoo sedem gelidaque sub arcto
Errantesque domos, Latii quam claustra tueri.
Nos primi Senonum motus Cimbrumque furentem
255
Vidimus et Martem Libyes cursumque furoris
Teutonici; quotiens Romam fortuna lacessit,
Hac iter est bellis." Gemitu sic quisque latenti,
Non ausus timuisse palam; uox nulla dolori
Credita; sed quantum, uolucres cum bruma cohercet,
260
Rura silent mediusque tacet sine murmure pontus,
Tanta quies. Noctis gelidas lux soluerat umbras,
Ecce faces belli dubiaeque in proelia menti
Vrguentes addunt stimulos cunctasque pudoris
Rumpunt fata moras; iustos fortuna laborat
265
Esse ducis motus et causas inuenit armis:
Expulit ancipiti discordes Vrbe tribunos
Victo iure minax iactatis curia Gracchis.
Hos iam mota ducis uicinaque signa petentes
Audax uenali comitatur Curio lingua,
270
Vox quondam populi libertatemque tueri
Ausus et armatos plebi miscere potentes.
Vtque ducem uarias uoluentem pectore curas
Conspexit: "Dum uoce tuae potuere iuuari,
Caesar," ait "partes, quamuis nolente senatu,
275
Traximus imperium, tunc cum mihi rostra tenere
Ius erat et dubios in te transferre Quirites.
At postquam leges bello siluere coactae,
Pellimur e patriis laribus patimurque uolentes
Exilium; tua nos faciet uictoria ciues.
280
Dum trepidant nullo firmatae robore partes,
Tolle moras; semper nocuit differre paratis.
Par labor atque metus pretio maiore petuntur:
Bellantem geminis tenuit te Gallia lustris,
Pars quota terrarum? facili si proelia pauca
285
Gesseris euentu, tibi Roma subegerit orbem.
Nunc neque te longi remeantem pompa triumphi
Excipit, aut sacras poscunt Capitolia laurus;
Liuor edax tibi cuncta negat, gentesque subactas
Vix impune feres. Socerum depellere regno
290
Decretum genero est; partiri non potes orbem,
Solus habere potes." Sic postquam fatus, et ipsi
In bellum prono tantum tamen addidit irae
Accenditque ducem, quantum clamore iuuatur
Eleus sonipes, quamuis iam carcere clauso
295
Inmineat foribus pronusque repagula laxet.
Conuocat armatos extemplo ad signa maniplos,
Vtque satis trepidum turba coeunte tumultum
Conposuit uultu dextraque silentia iussit:
"Bellorum o socii, qui mille pericula Martis
300
Mecum" ait "experti decimo iam uincitis anno,
Hoc cruor arctois meruit diffusus in aruis
Vulneraque et mortes hiemesque sub Alpibus actae?
Non secus ingenti bellorum Roma tumultu
Concutitur quam si Poenus transcenderit Alpes
305
Hannibal: implentur ualido tirone cohortes;
In classem cadit omne nemus; terraque marique
Iussus Caesar agi. Quid? si mihi signa iacerent
Marte sub aduerso ruerentque in terga feroces
Gallorum populi? Nunc cum fortuna secundis
310
Mecum rebus agat superique ad summa uocantes,
Tentamur. Veniat longa dux pace solutus
Milite cum subito partesque in bella togatae
Marcellusque loquax et nomina uana, Catones.
Scilicet extremi Pompeium emptique clientes
315
Continuo per tot satiabunt tempora regno!
Ille reget currus nondum patientibus annis;
Ille semel raptos nunquam dimittet honores.
Quid iam rura querar totum subpressa per orbem
Ac iussam seruire famem? Quis castra timenti
320
Nescit mixta foro, gladii cum triste micantes
Iudicium insolita trepidum cinxere corona,
Atque auso medias perrumpere milite leges,
Pompeiana reum clauserunt signa Milonem?
Nunc quoque ne lassum teneat priuata senectus,
325
Bella nefanda parat suetus ciuilibus armis
Et docilis Sullam scelerum uicisse magistrum;
Vtque ferae tigres nunquam posuere furorem,
Quas nemore Hyrcano, matrum dum lustra secuntur,
Altus caesorum pauit cruor armentorum,
330
Sic et Sullanum solito tibi lambere ferrum
Durat, Magne, sitis. Nullus semel ore receptus
Pollutas patitur sanguis mansuescere fauces.
Quem tamen inueniet tam longa potentia finem?
Quis scelerum modus est? Ex hoc iam te, improbe, regno
335
Ille tuus saltem doceat descendere Sulla.
Post Cilicasne uagos et lassi Pontica regis
Proelia barbarico uix consummata ueneno
Vltima Pompeio dabitur prouincia Caesar,
Quod non uictrices aquilas deponere iussus
340
Paruerim? Mihi si merces erepta laborum est,
His saltem longi non cum duce praemia belli
Reddantur; miles sub quolibet iste triumphet.
Conferet exanguis quo se post bella senectus?
Quae sedes erit emeritis? Quae rura dabuntur,
345
Quae noster ueteranus aret? Quae moenia fessis?
An melius fient piratae, Magne, coloni?
Tollite iampridem uictricia, tollite, signa;
Viribus utendum est quas fecimus. Arma tenenti
Omnia dat qui iusta negat. Nec numina derunt;
350
Nam neque praeda meis neque regnum quaeritur armis:
Detrahimus dominos Vrbi seruire paratae."
Dixerat; at dubium non claro murmure uolgus
Secum incerta fremit. Pietas patriique penates
Quamquam caede feras mentes animosque tumentis
355
Frangunt; sed diro ferri reuocantur amore
Ductorisque metu. Summi tum munera pili
Laelius emeritique gerens insignia doni,
Seruati ciuis referentem praemia quercum:
"Si licet," exclamat "Romani maxime rector
360
Nominis, et ius est ueras expromere uoces:
Quod tam lenta tuas tenuit patientia uires,
Conquerimur. Deratne tibi fiducia nostri?
Dum mouet haec calidus spirantia corpora sanguis,
Et dum pila ualent fortes torquere lacerti,
365
Degenerem patiere togam regnumque senatus?
Vsque adeo miserum est ciuili uincere bello?
Duc age per Scythiae populos, per inhospita Syrtis
Litora, per calidas Libyae sitientis harenas:
Haec manus, ut uictum post terga relinqueret orbem,
370
Oceani tumidas remo compescuit undas,
Fregit et arctoo spumantem uertice Rhenum.
Iussa sequi tam posse mihi quam uelle necesse est.
Nec ciuis meus est in quem tua classica, Caesar,
Audiero. Per signa decem felicia castris
375
Perque tuos iuro quocumque ex hoste triumphos:
Pectore si fratris gladium iuguloque parentis
Condere me iubeas plenaeque in uiscera partu
Coniugis, inuita peragam tamen omnia dextra;
Si spoliare deos ignemque inmittere templis,
380
Numina miscebit castrensis flamma monetae;
Castra super Tusci si ponere Thybridis undas,
Hesperios audax ueniam metator in agros;
Tu quoscumque uoles in planum effundere muros,
His aries actus disperget saxa lacertis,
385
Illa licet, penitus tolli quam iusseris urbem,
Roma sit." His cunctae simul adsensere cohortes
Elatasque alte quaecumque ad bella uocaret,
Promisere manus. It tantus ad aethera clamor
Quantus, piniferae boreas cum Thracius Ossae
390
Rupibus incubuit, curuato robore pressae
Fit sonus aut rursus redeuntis in aethera siluae.
Caesar, ut acceptum tam prono milite bellum
Fataque ferre uidet, ne quo languore moretur
Fortunam, sparsas per Gallica rura cohortes
395
Euocat et Romam motis petit undique signis.
Deseruere cauo tentoria fixa Lemanno
Castraque quae Vosegi curuam super ardua ripam
Pugnaces pictis cohibebant Lingones armis.
Hi uada liquerunt Isarae, qui gurgite ductus
400
Per tam multa suo, famae maioris in amnem
Lapsus, ad aequoreas nomen non pertulit undas.
Soluuntur flaui longa statione Ruteni;
Mitis Atax Latias gaudet non ferre carinas
Finis et Hesperiae, promoto limite, Varus;
405
Quaque sub Herculeo sacratus numine portus
Vrget rupe caua pelagus (non corus in illum
Ius habet aut zephyrus; solus sua litora turbat
Circius et tuta prohibet statione Monoeci);
Quaque iacet litus dubium quod terra fretumque
410
Vindicat alternis uicibus, cum funditur ingens
Oceanus uel cum refugis se fluctibus aufert.
Ventus ab extremo pelagus sic axe uolutet
Destituatque ferens, an sidere mota secundo
Tethyos unda uagae lunaribus aestuet horis,
415
Flammiger an Titan, ut alentes hauriat undas,
Erigat Oceanum fluctusque ad sidera ducat,
Quaerite, quos agitat mundi labor; at mihi semper
Tu, quaecumque moues tam crebros causa meatus,
Vt superi uoluere, late. Tum rura Nemetis
420
Qui tenet et ripas Aturi, qua litore curuo
Molliter admissum claudit Tarbellicus aequor,
Signa mouet, gaudetque amoto Santonus hoste
Et Biturix longisque leues Suessones in armis.
Optimus excusso Leucus Remusque lacerto,
425
Optima gens flexis in gyrum Sequana frenis,
Et docilis rector monstrati Belga couinni
Aruernique ausi Latio se fingere fratres
Sanguine ab Iliaco populi nimiumque rebellis
Neruius et caesi pollutus sanguine Cottae
430
Et qui te laxis imitantur, Sarmata, bracis,
Vangiones, Batauique truces, quos aere recuruo
Stridentes acuere tubae; qua Cinga pererrat
Gurgite, qua Rhodanus raptum uelocibus undis
In mare fert Ararim, qua montibus ardua summis
435
Gens habitat cana pendentes rupe Cebennas.
[Pictones inmunes subigunt sua rura; nec ultra
Instabiles Turones circumsita castra coercent.
In nebulis, Meduana, tuis marcere perosus
Andus iam placida Ligeris recreatur ab unda.
440
Inclita Caesareis Genabos dissoluitur alis.]
Tu quoque laetatus conuerti proelia, Treuir,
Et nunc tonse Ligur, quondam per colla decore
Crinibus effusis toti praelate Comatae;
Et quibus inmitis placatur sanguine diro
445
Teutates horrensque feris altaribus Esus
Et Taranis Scythicae non mitior ara Dianae.
Vos quoque, qui fortes animas belloque peremptas
Laudibus in longum uates dimittitis aeuum,
Plurima securi fudistis carmina, bardi.
450
Et uos barbaricos ritus moremque sinistrum
Sacrorum, druidae, positis repetistis ab armis.
Solis nosse deos et caeli numina uobis
Aut solis nescire datum; nemora alta remotis
Incolitis lucis; uobis auctoribus umbrae
455
Non tacitas Erebi sedes Ditisque profundi
Pallida regna petunt: regit idem spiritus artus
Orbe alio; longae, canitis si cognita, uitae
Mors media est. Certe populi, quos despicit arctos,
Felices errore suo, quos ille timorum
460
Maximus haut urguet, leti metus. Inde ruendi
In ferrum mens prona uiris animaeque capaces
Mortis, et ignauum rediturae parcere uitae.
Et uos crinigeros bellis arcere Caycos
Oppositi petitis Romam Rhenique feroces
465
Deseritis ripas et apertum gentibus orbem.
Caesar, ut inmensae conlecto robore uires
Audendi maiora fidem fecere, per omnem
Spargitur Italiam uicinaque moenia conplet.
Vana quoque ad ueros accessit fama timores
470
Inrupitque animos populi clademque futuram
Intulit et uelox properantis nuntia belli
Innumeras soluit falsa in praeconia linguas.
Est qui, tauriferis ubi se Meuania campis
Explicat, audacis ruere in certamina turmas
475
Adferat, et qua Nar Tiberino inlabitur amni,
Barbaricas saeui discurrere Caesaris alas;
Ipsum omnes aquilas conlataque signa ferentem
Agmine non uno densisque incedere castris.
Nec qualem meminere uident: maiorque ferusque
480
Mentibus occurrit uictoque inmanior hoste.
Hunc inter Rhenum populos Alpemque iacentes,
Finibus arctois patriaque a sede reuolsos,
Pone sequi, iussamque feris a gentibus Vrbem
Romano spectante rapi. Sic quisque pauendo
485
Dat uires famae, nulloque auctore malorum,
Quae finxere timent. Nec solum uulgus inani
Percussum terrore pauet, sed curia; et ipsi
Sedibus exsiluere patres, inuisaque belli
Consulibus fugiens mandat decreta senatus.
490
Tunc quae tuta petant et quae metuenda relinquant
Incerti: quo quemque fugae tulit impetus, urget
Praecipitem populum, serieque haerentia longa
Agmina prorumpunt; credas aut tecta nefandas
Corripuisse faces aut iam quatiente ruina
495
Nutantes pendere domos; sic turba per urbem
Praecipiti lymphata gradu, uelut unica rebus
Spes foret adflictis patrios excedere muros,
Inconsulta ruit. Qualis, cum turbidus auster
Repulit a Libycis inmensum Syrtibus aequor
500
Fractaque ueliferi sonuerunt pondera mali,
Desilit in fluctus deserta puppe magister
Nauitaque, et nondum sparsa conpage carinae
Naufragium sibi quisque facit; sic urbe relicta
In bellum fugitur. Nullum iam languidus aeuo
505
Eualuit reuocare parens coniunxue maritum
Fletibus, aut patrii, dubiae dum uota salutis
Conciperent, tenuere lares; nec limine quisquam
Haesit, et extremo tunc forsitan urbis amatae
Plenus abit uisu; ruit inreuocabile uulgus.
510
O faciles dare summa deos eademque tueri
Difficiles! Vrbem populis uictisque frequentem
Gentibus et generis, coeat si turba, capacem
Humani facilem uenturo Caesare praedam
Ignauae liquere manus. Cum pressus ab hoste
515
Clauditur externis miles Romanus in oris,
Effugit exiguo nocturna pericula uallo,
Et subitus rapti munimine caespitis agger
Praebet securos intra tentoria somnos:
Tu tantum audito bellorum nomine, Roma,
520
Desereris; nox una tuis non credita muris.
Danda tamen uenia est tantorum, danda, pauorum:
Pompeio fugiente timent. Tum ne qua futuri
Spes saltem trepidas mentes leuet, addita fati
Peioris manifesta fides, superique minaces
525
Prodigiis terras inplerunt, aethera, pontum.
Ignota obscurae uiderunt sidera noctes
Ardentemque polum flammis caeloque uolantes
Obliquas per inane faces crinemque timendi
Sideris et terris mutantem regna cometen.
530
Fulgora fallaci micuerunt crebra sereno
Et uarias ignis tenso dedit aere formas:
Nunc iaculum longo, nunc sparso lumine lampas
Emicuit caelo. Tacitum sine nubibus ullis
Fulmen et arctois rapiens de partibus ignem
535
Percussit Latiare caput, stellaeque minores
Per uacuum solitae noctis decurrere tempus
In medium uenere diem, cornuque coacto
Iam Phoebe toto fratrem cum redderet orbe,
Terrarum subita percussa expalluit umbra.
540
Ipse caput medio Titan cum ferret Olympo,
Condidit ardentes atra caligine currus
Inuoluitque orbem tenebris gentesque coegit
Desperare diem; qualem fugiente per ortus
Sole Thyesteae noctem duxere Mycenae.
545
Ora ferox Siculae laxauit Mulciber Aetnae
Nec tulit in caelum flammas, sed uertice prono
Ignis in Hesperium cecidit latus. Atra Charybdis
Sanguineum fundo torsit mare. Flebile saeui
Latrauere canes. Vestali raptus ab ara
550
Ignis et ostendens confectas flamma Latinas
Scinditur in partes geminoque cacumine surgit
Thebanos imitata rogos. Tum cardine tellus
Subsedit, ueteremque iugis nutantibus Alpes
Discussere niuem. Tethys maioribus undis
555
Hesperiam Calpen summumque inpleuit Atlanta.
Indigetes fleuisse deos Vrbisque laborem
Testatos sudore lares delapsaque templis
Dona suis dirasque diem foedasse uolucres
Accipimus, siluisque feras sub nocte relictis
560
Audaces media posuisse cubilia Roma.
Tum pecudum faciles humana ad murmura linguae,
Monstrosique hominum partus numeroque modoque
Membrorum, matremque suus conterruit infans;
Diraque per populum Cumanae carmina uatis
565
Vulgantur. Tum, quos sectis, Bellona lacertis
Saeua mouet, cecinere deos, crinemque rotantes
Sanguineum populis ulularunt tristia Galli.
Conpositis plenae gemuerunt ossibus urnae.
Tunc fragor armorum magnaeque per auia uoces
570
Auditae nemorum et uenientes comminus umbrae,
Quique colunt iunctos extremis moenibus agros,
Diffugiunt. Ingens urbem cingebat Erinys
Excutiens pronam flagranti uertice pinum
Stridentisque comas, Thebanam qualis Agauen
575
Impulit aut saeui contorsit tela Lycurgi
Eumenis, aut qualem iussu Iunonis iniquae
Horruit Alcides, uiso iam Dite, Megaeram.
Insonuere tubae, et quanto clamore cohortes
Miscentur, tantum nox atra silentibus auris
580
Edidit. E medio uisi consurgere Campo
Tristia Sullani cecinere oracula manes,
Tollentemque caput gelidas Anienis ad undas
Agricolae Marium fracto fugere sepulchro.
Haec propter placuit Tuscos de more uetusto
585
Acciri uates. Quorum qui maximus aeuo
Arruns incoluit desertae moenia Lucae,
Fulminis edoctus motus uenasque calentes
Fibrarum et monitus errantis in aere pinnae,
Monstra iubet primum, quae nullo semine discors
590
Protulerat natura, rapi sterilique nefandos
Ex utero fetus infaustis urere flammis.
Mox iubet et totam pauidis a ciuibus urbem
Ambiri et, festo purgantes moenia lustro,
Longa per extremos pomeria cingere fines
595
Pontifices, sacri quibus est permissa potestas.
Turba minor ritu sequitur succincta Gabino,
Vestalemque chorum ducit uittata sacerdos,
Troianam soli cui fas uidisse Mineruam;
Tunc qui fata deum secretaque carmina seruant
600
Et lotam paruo reuocant Almone Cybeben,
Et doctus uolucres augur seruare sinistras
Septemuirque epulis festus Titiique sodales
Et Salius laeto portans ancilia collo
Et tollens apicem generoso uertice flamen.
605
Dumque illi effusam longis anfractibus urbem
Circumeunt, Arruns dispersos fulminis ignis
Colligit et terrae maesto cum murmure condit
Datque locis numen; sacris tunc admouet aris
Electa ceruice marem. Iam fundere Bacchum
610
Coeperat obliquoque molas inducere cultro,
Impatiensque diu non grati uictima sacri,
Cornua succincti premerent cum torua ministri,
Deposito uictum praebebat poplite collum.
Nec cruor emicuit solitus, sed uulnere largo
615
Diffusum rutilo nigrum pro sanguine uirus.
Palluit attonitus sacris feralibus Arruns
Atque iram superum raptis quaesiuit in extis.
Terruit ipse color uatem; nam pallida taetris
Viscera tincta notis gelidoque infecta cruore
620
Plurimus asperso uariabat sanguine liuor.
Cernit tabe iecur madidum uenasque minaces
Hostili de parte uidet. Pulmonis anheli
Fibra latet paruusque secat uitalia limes.
Cor iacet et saniem per hiantis uiscera rimas
625
Emittunt produntque suas omenta latebras.
Quodque nefas nullis impune apparuit extis,
Ecce uidet capiti fibrarum increscere molem
Alterius capitis; pars aegra et marcida pendet,
Pars micat et celeri uenas mouet improba pulsu.
630
His ubi concepit magnorum fata malorum,
Exclamat: "Vix fas, superi, quaecumque mouetis,
Prodere me populis; nec enim tibi, summe, litaui,
Iuppiter, hoc sacrum; caesique in pectora tauri
Inferni uenere dei. Non fanda timemus,
635
Sed uenient maiora metu. Di uisa secundent,
Et fibris sit nulla fides, sed conditor artis
Finxerit ista Tages." Flexa sic omina Tuscus
Inuoluens multaque tegens ambage canebat.
At Figulus, cui cura deos secretaque caeli
640
Nosse fuit, quem non stellarum Aegyptia Memphis
Aequaret uisu numerisque mouentibus astra,
"Aut hic errat," ait "nulla cum lege per aeuum
Mundus et incerto discurrunt sidera motu,
Aut, si fata mouent, Vrbi generique paratur
645
Humano matura lues. Terraene dehiscent
Subsidentque urbes, an tollet feruidus aer
Temperiem, segetes tellus infida negabit,
Omnis an effusis miscebitur unda uenenis?
Quod cladis genus, o superi, qua peste paratis
650
Saeuitiam? Extremi multorum tempus in unum
Conuenere dies. Summo si frigida caelo
Stella nocens nigros Saturni accenderet ignis,
Deucalioneos fudisset Aquarius imbres,
Totaque diffuso latuisset in aequore tellus.
655
Si saeuum radiis Nemeaeum, Phoebe, Leonem
Nunc premeres, toto fluerent incendia mundo,
Succensusque tuis flagrasset curribus aether.
Hi cessant ignes. Tu qui flagrante minacem
Scorpion incendis cauda chelasque peruris,
660
Quid tantum, Gradiue, paras? Nam mitis in alto
Iuppiter occasu premitur Venerisque salubre
Sidus hebet motuque celer Cyllenius haeret,
Et caelum Mars solus habet. Cur signa meatus
Deseruere suos mundoque obscura feruntur,
665
Ensiferi nimium fulget latus Orionis?
Inminet armorum rabies ferrique potestas
Confundet ius omne manu scelerique nefando
Nomen erit uirtus multosque exibit in annos
Hic furor. Et superos quid prodest poscere finem?
670
Cum domino pax ista uenit. Duc, Roma, malorum
Continuam seriem clademque in tempora multa
Extrahe ciuili tantum iam libera bello."
Terruerant satis haec pauidam praesagia plebem;
Sed maiora premunt. Nam qualis uertice Pindi
675
Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo,
Talis et attonitam rapitur matrona per urbem
Vocibus his prodens urguentem pectora Phoebum:
"Quo feror, o Paean? Qua me super aethera raptam
Constituis terra? Video Pangaea niuosis
680
Cana iugis latosque Haemi sub rupe Philippos.
Quis furor hic, o Phoebe, doce, quae tela? Manusque
Romanae miscent acies bellumque sine hoste est!
Quo diuersa feror? Primos me ducis in ortus
Qua mare Lagaei mutatur gurgite Nili:
685
Hunc ego, fluminea deformis truncus harena
Qui iacet, agnosco. Dubiam super aequora Syrtim
Arentemque feror Libyen, quo tristis Enyo
Transtulit Emathias acies. Nunc desuper Alpis
Nubiferae colles atque aeriam Pyrenen
690
Abripimur. Patriae sedis remeamus in urbis,
Inpiaque in medio peraguntur bella senatu.
Consurgunt partes iterum, totumque per orbem
Rursus eo. Noua da mihi cernere litora ponti
Telluremque nouam; uidi iam, Phoebe, Philippos."
695
Haec ait et lasso iacuit deserta furore.