Carmine diuinas artes et conscia fati
Sidera diuersos hominum uariantia casus,
Caelestis rationis opus, deducere mundo
Aggredior primusque nouis Helicona mouere
5
Cantibus et uiridi nutantis uertice siluas,
Hospita sacra ferens nulli memorata priorum.
Hunc mihi tu, Caesar, patriae princepsque paterque,
Qui regis augustis parentem legibus orbem
Concessumque patri mundum deus ipse mereris,
10
Das animum uiresque facis ad tanta canenda.
Iam propiusque fauet mundus scrutantibus ipsum
Et cupit aetherios per carmina pandere census.
Hoc sub pace uacat tantum. iuuat ire per ipsum
Aera et immenso spatiantem uiuere caelo
15
Signaque et aduersos stellarum noscere cursus.
Quod solum nouisse parum est. Impensius ipsa
Scire iuuat magni penitus praecordia mundi,
Quaque regat generetque suis animalia signis
Cernere et in numerum Phoebo modulante referre.
20
Bina mihi positis lucent altaria flammis,
Ad duo templa precor duplici circumdatus aestu
Carminis et rerum: certa cum lege canentem
Mundus et immenso uatem circumstrepit orbe
Vixque soluta suis immittit uerba figuris.
25
Quem primum interius licuit cognoscere terris
Munere caelestum. quis enim condentibus illis
Clepsisset furto mundum, quo cuncta reguntur?
Quis foret humano conatus pectore tantum,
Inuitis ut dis cuperet deus ipse uideri,
32
Sublimis aperire uias imumque sub orbem
Et per inane suis parentia finibus astra?
30
Tu princeps auctorque sacri, Cyllenie, tanti;
Per te iam caelum interius, iam sidera nota
34
Nominaque et cursus signorum, pondera, uires,
35
Maior uti facies mundi foret, et ueneranda
Non species tantum sed et ipsa potentia rerum,
Sentirentque deum gentes qua maximus esset.
40
Et natura dedit uires seque ipsa reclusit
Regalis animos primum dignata mouere
Proxima tangentis rerum fastigia caelo,
Qui domuere feras gentes oriente sub ipso,
Quas secat Euphrates, in quas et Nilus inundat,
45
Qua mundus redit et nigras super euolat urbes.
Tum qui templa sacris coluerunt omne per aeuum
Delectique sacerdotes in publica uota
Officio uinxere deum; quibus ipsa potentis
Numinis accendit castam praesentia mentem,
50
Inque deum deus ipse tulit patuitque ministris.
Hi tantum mouere decus primique per artem
Sideribus uidere uagis pendentia fata.
Singula nam proprio signarunt tempora casu,
Longa per assiduas complexi saecula curas:
55
Nascendi quae cuique dies, quae uita fuisset,
In quas fortunae leges quaeque hora ualeret,
Quantaque quam parui facerent discrimina motus.
Postquam omnis caeli species, redeuntibus astris,
Percepta, in proprias sedes, et reddita certis
60
Fatorum ordinibus sua cuique potentia formae,
Per uarios usus artem experientia fecit
Exemplo monstrante uiam, speculataque longe
Deprendit tacitis dominantia legibus astra
Et totum aeterna mundum ratione moueri
65
Fatorumque uices certis discernere signis.
Nam rudis ante illos nullo discrimine uita
In speciem conuersa operum ratione carebat
Et stupefacta nouo pendebat lumine mundi,
Tum uelut amissis maerens, tum laeta renatis
70
Sideribus, uariosque dies incertaque noctis
Tempora dissimilisque umbras, iam sole regresso
Iam propiore, suis poterant nec cernere causis.
Necdum etiam doctas sollertia fecerat artes,
Terraque sub rudibus cessabat uasta colonis;
75
Tumque in desertis habitabat montibus aurum,
Immotusque nouos pontus subduxerat orbes,
Nec uitam pelago nec uentis credere uota
Audebant; se quisque satis nouisse putabant.
Sed cum longa dies acuit mortalia corda
80
Et labor ingenium miseris dedit et sua quemque
Aduigilare sibi iussit fortuna premendo,
Seducta in uarias certarunt pectora curas
Et, quodcumque sagax temptando repperit usus,
In commune bonum commentum laeta dederunt.
85
Tunc et lingua suas accepit barbara leges,
Et fera diuersis exercita frugibus arua,
Et uagus in caecum penetrauit nauita pontum,
Fecit et ignotis iter in commercia terris.
Tum belli pacisque artes commenta uetustas;
90
Semper enim ex aliis alias proseminat usus.
Ne uulgata canam, linguas didicere uolucrum,
Consultare fibras et rumpere uocibus angues,
Sollicitare umbras imumque Acheronta mouere,
In noctemque dies, in lucem uertere noctes.
95
Omnia conando docilis sollertia uicit.
Nec prius imposuit rebus finemque manumque
Quam caelum ascendit ratio cepitque profundam
Naturam rerum causis uiditque quod usquam est.
Nubila cur tanto quaterentur pulsa fragore,
100
Hiberna aestiua nix grandine mollior esset,
Arderent terrae solidusque tremesceret orbis;
Cur imbres ruerent, uentos quae causa moueret
Peruidit, soluitque animis miracula rerum
Eripuitque Ioui fulmen uiresque tonandi
105
Et sonitum uentis concessit, nubibus ignem.
Quae postquam in proprias deduxit singula causas,
Vicinam ex alto mundi cognoscere molem
Intendit totumque animo comprendere caelum,
Attribuitque suas formas, sua nomina signis,
110
Quasque uices agerent certa sub sorte notauit
Omniaque ad numen mundi faciemque moueri,
Sideribus uario mutantibus ordine fata.
Hoc mihi surgit opus non ullis ante sacratum
Carminibus. faueat magno fortuna labori,
115
Annosa et molli contingat uita senecta,
Vt possim rerum tantas emergere moles
Magnaque cum paruis simili percurrere cura.
Et quoniam caelo descendit carmen ab alto
Et uenit in terras fatorum conditus ordo,
120
Ipsa mihi primum naturae forma canenda est
Ponendusque sua totus sub imagine mundus.
Quem siue ex nullis repetentem semina rebus
Natali quoque egere placet, semperque fuisse
Et fore, principio pariter fatoque carentem;
125
Seu permixta chaos rerum primordia quondam
Discreuit partu, mundumque enixa nitentem
Fugit in infernas caligo pulsa tenebras;
Siue indiuiduis, in idem reditura soluta,
Principiis natura manet post saecula mille,
130
Nec paene ex nihilo summa est nihilumque futurum,
Caecaque materies caelum perfecit et orbem;
Siue ignis fabricauit opus flammaeque micantes,
Quae mundi fecere oculos habitantque per omne
Corpus et in caelo uibrantia fulmina fingunt;
135
Seu liquor hoc peperit, sine quo riget arida rerum
Materies ipsumque uorat, quo soluitur, ignem;
Aut neque terra patrem nouit nec flamma nec aer
Aut umor, faciuntque deum per quattuor artus
Et mundi struxere globum prohibentque requiri
140
Vltra se quicquam, cum per se cuncta crearint,
Frigida nec calidis desint aut umida siccis,
Spiritus aut solidis, sitque haec discordia concors
Quae nexus habilis et opus generabile fingit
Atque omnis partus elementa rapacia reddit:
145
Semper erit genus in pugna, dubiumque manebit
Quod latet et tantum supra est hominemque deumque.
Sed facies quacumque tamen sub origine rerum
Conuenit, et certo digestum est ordine corpus.
Ignis in aetherias uolucer se sustulit oras
150
Summaque complexus stellantis culmina caeli
Flammarum uallo naturae moenia fecit.
154
Ignem <et> flatus alit uicinis subditus astris.
152
Proximus in tenuis descendit spiritus auras
Aeraque extendit medium per inania mundi.
155
Tertia sors undas strauit fluctusque natantis,
Aequoraque effudit toto nascentia ponto,
Vt liquor exhalet tenuis atque euomat auras
Aeraque ex ipso ducentem semina pascat.
Vltima subsedit glomerato pondere tellus,
160
Conuenitque uagis permixtus limus harenis
Paulatim ad summum tenui fugiente liquore;
Quoque magis puras umor secessit in undas
Et saccata magis struxerunt aequora terram
Adiacuitque cauis fluuidum conuallibus aequor,
165
Emersere fretis montes, orbisque per undas
Exsiliit, uasto clausus tamen undique ponto.
[Imaque de cunctis mediam tenet undique sedem]
Idcircoque manet stabilis, quia totus ab illo
Tantundem refugit mundus fecitque cadendo
170
Vndique, ne caderet medium totius et imum.
[Ictaque contractis consistunt corpora plagis
Et concurrendo prohibentur longius ire]
Quod ni librato penderet pondere tellus,
Non ageret cursus, mundi subeuntibus astris,
175
Phoebus ad occasum et numquam remearet ad ortus,
Lunaue summersos regeret per inania currus,
Nec matutinis fulgeret Lucifer horis,
Hesperos emenso dederat qui lumen Olympo.
Nunc, quia non imo tellus deiecta profundo
180
Sed medio suspensa manet, sunt peruia cuncta,
Qua cadat et subeat caelum rursusque resurgat.
Nam neque fortuitos ortus surgentibus astris
Nec totiens possum nascentem credere mundum
Solisue assiduos partus et fata diurna,
185
Cum facies eadem signis per saecula constet,
Idem Phoebus eat caeli de partibus isdem
Lunaque per totidem luces mutetur et orbes
Et natura uias seruet, quas fecerat ipsa,
Nec tirocinio peccet, circumque feratur
190
Aeterna cum luce dies, qui tempora monstrat
Nunc his nunc illis eadem regionibus orbis,
Semper et ulterior uadentibus ortus ad ortum
Occasumue obitus, caelum et cum sole perennet.
Nec uero tibi natura admiranda uideri
195
Pendentis terrae debet. cum pendeat ipse
Mundus et in nullo ponat uestigia fundo,
Quod patet ex ipso motu cursuque uolantis,
Cum suspensus eat Phoebus currusque reflectat
Huc illuc agilis, et seruet in aethere metas,
200
Cum luna et stellae uolitent per inania mundi,
Terra quoque aerias leges imitata pependit.
Est igitur tellus mediam sortita cauernam
Aeris, e toto pariter sublata profundo,
Nec patulas distenta plagas, sed condita in orbem
205
Vndique surgentem pariter pariterque cadentem.
Haec est naturae facies: sic mundus et ipse
In conuexa uolans teretis facit esse figuras
Stellarum; solisque orbem lunaeque rotundum
Aspicimus tumido quaerentis corpore lumen,
210
Quod globus obliquos totus non accipit ignes.
Haec aeterna manet diuisque simillima forma,
Cui neque principium est usquam nec finis in ipsa,
Sed similis toto orbe patet perque omnia par est.
Sic tellus glomerata manet mundumque figurat.
215
Idcirco terris non omnibus omnia signa
Conspicimus. nusquam inuenies fulgere Canopon
Donec Niliacas per pontum adueneris oras;
Sed quaerent Helicen, quibus ille superuenit ignis,
Quod laterum tractus habitant, medioque tumore
220
Eripiunt terrae caelum uisusque coercent.
Te testem dat, luna, sui glomeraminis orbis,
Quae, cum mersa nigris per noctem deficis umbris,
Non omnis pariter confundis sidere gentes,
Sed prius eoae quaerunt tua lumina terrae,
225
Post medio subiecta polo quaecumque coluntur,
[Vltima ad hesperios infectis uolueris alis]
Seraque in extremis quatiuntur gentibus aera.
Quod si plana foret tellus, semel orta per omnem
Deficeres pariter toti miserabilis orbi.
230
Sed quia per teretem deducta est terra tumorem,
His modo, post illis apparet Delia terris
Exoriens simul atque cadens, quia fertur in orbem
Ventris et accliuis pariter decliuia iungit
Atque alios superat gyros aliosque relinquit.
235
[Ex quo colligitur terrarum forma rotunda]
Hanc circum uariae gentes hominum atque ferarum
Aeriaeque colunt uolucres. pars eius ad arctos
Eminet, austrinis pars est habitabilis oris
Sub pedibusque iacet nostris supraque uidetur
240
Ipsa sibi fallente solo decliuia longa
Et pariter surgente uia pariterque cadente.
Hanc ubi ad occasus nostros sol aspicit ortus,
Illic orta dies sopitas excitat urbes
Et cum luce refert operum uadimonia terris;
245
Nos in nocte sumus somnosque in membra uocamus.
Pontus utrosque suis distinguit et alligat undis.
Hoc opus immensi constructum corpore mundi
Membraque naturae diuersa condita forma
Aeris atque ignis, terrae pelagique iacentis,
250
Vis animae diuina regit, sacroque meatu
Conspirat deus et tacita ratione gubernat
Mutuaque in cunctas dispensat foedera partes,
Altera ut alterius uires faciatque feratque
Summaque per uarias maneat cognata figuras.
255
Nunc tibi signorum lucentis undique flammas
Ordinibus certis referam. primumque canentur
Quae media obliquo praecingunt ordine mundum
Solemque alternis uicibus per tempora portant
Atque alia aduerso luctantia sidera mundo,
260
Omnia quae possis caelo numerare sereno,
E quibus et ratio fatorum ducitur omnis,
Vt sit idem mundi primum quod continet arcem.
Aurato princeps Aries in uellere fulgens
Respicit admirans auersum surgere Taurum
265
Summisso uultu Geminos et fronte uocantem,
Quos sequitur Cancer, Cancrum Leo, Virgo Leonem.
Aequato tum Libra die cum tempore noctis
Attrahit ardenti fulgentem Scorpion astro,
In cuius caudam contento derigit arcu
270
Mixtus equo uolucrem missurus iamque sagittam.
Tum uenit angusto Capricornus sidere flexus.
Post hunc inflexa defundit Aquarius urna
Piscibus assuetas auide subeuntibus undas,
Quos Aries tangit claudentis ultima signa.
275
At qua fulgentis caelum consurgit ad Arctos,
Omnia quae summo despectant sidera mundo
Nec norunt obitus unoque in uertice motus
In diuersa cient caelumque et sidera torquent,
Aera per gelidum tenuis deducitur axis
280
Libratumque regit diuerso cardine mundum;
Sidereus circa medium quem uoluitur orbis
Aetheriosque rotat cursus, immotus at ille
In binas Arctos magni per inania mundi
Perque ipsum terrae derectus constitit orbem.
285
Nec uero e solido stat robore corporis axis
Nec graue pondus habet, quod onus ferat aetheris alti,
Sed cum aer omnis semper uoluatur in orbem
Quoque semel coepit totus uolet undique in ipsum,
Quodcumque in medio est, circa quod cuncta mouentur,
290
Vsque adeo tenue ut uerti non possit in ipsum
Nec iam inclinari nec se conuertere in orbem,
Hoc dixere axem, quia motum non habet ullum
Ipse, uidet circa uolitantia cuncta moueri.
Summa tenent eius miseris notissima nautis
295
Signa per immensum cupidos ducentia pontum.
Maioremque Helice maior decircinat arcum
(Septem illam stellae certantes lumine signant),
Qua duce per fluctus Graiae dant uela carinae.
Angusto Cynosura breuis torquetur in orbe,
300
Quam spatio tam luce minor; sed iudice uincit
Maiorem Tyrio. Poenis haec certior auctor
Non apparentem pelago quaerentibus orbem.
Nec paribus positae sunt frontibus: utraque caudam
Vergit in alterius rostro sequiturque sequentem.
305
Has inter fusus circumque amplexus utramque
Diuidit et cingit stellis ardentibus Anguis,
Ne coeant abeantue suis a sedibus umquam.
Hunc inter mediumque orbem, quo sidera septem
Per bis sena uolant contra nitentia signa,
310
Mixta ex diuersis consurgunt uiribus astra,
Hinc uicina polo, caelique hinc proxima flammis;
Quae quia dissimilis, qua pugnat, temperat aer,
Frugiferum sub se reddunt mortalibus orbem.
Proxima frigentis Arctos boreanque rigentem
315
Nixa uenit species genibus, sibi conscia causae.
A tergo nitet Arctophylax idemque Bootes,
Quod simili iunctis instat de more iuuencis,
Arcturumque rapit medio sub pectore secum.
At parte ex alia claro uolat orbe Corona
320
Luce micans uaria; nam stella uincitur una
Circulus, in media radiat quae maxima fronte
Candidaque ardenti distinguit lumina flamma.
Gnosia desertae fulgent monumenta puellae,
Et Lyra diductis per caelum cornibus inter
325
Sidera conspicitur, qua quondam ceperat Orpheus
Omne quod attigerat cantu, manesque per ipsos
Fecit iter domuitque infernas carmine leges.
Hinc caelestis honos similisque potentia causae:
Tunc siluas et saxa trahens nunc sidera ducit
330
Et rapit immensum mundi reuolubilis orbem.
Serpentem magnis Ophiuchus nomine spiris
Diuidit et toto cingentem corpore corpus,
Explicet ut nodos sinuataque terga per orbes.
Respicit ille tamen molli ceruice reflexus
335
Et redit effusis per laxa uolumina palmis.
Semper erit paribus bellum quia uiribus aequant.
Proxima sors Cycni, quem caelo Iuppiter ipse
Imposuit, formae pretium, qua cepit amantem,
Cum deus in niueum descendit uersus olorem.
340
[Tergaque fidenti subiecit plurima Ledae]
Nunc quoque diductas uolitat stellatus in alas.
Hinc imitata nitent cursumque habitumque sagittae
Sidera. tum magni Iouis ales fertur in altum,
Adsueta euolitans gestet ceu fulmina mundi,
345
Digna Ioue et caelo, quod sacris instruit armis.
Tum quoque de ponto surgit Delphinus ad astra,
Oceani caelique decus, per utrumque sacratus.
Quem rapido conatus Equus comprendere cursu
Festinat pectus fulgenti sidere clarus
350
Et finitur in Andromeda, quam Perseus armis
Eripit et sociat sibi. cui succedit iniquo
Innisum spatio, quod terna lampade densum
Conspicitur paribus, Deltoton nomine sidus
Ex simili Delta, Cepheusque et Cassiepia
355
In poenas signata suas iuxtaque relictam
Andromedan, uastos metuentem Pristis hiatus,
[Expositam ponto deflet scopulisque reuinctam]
Ni ueterem Perseus caelo quoque seruet amorem
Auxilioque iuuet fugiendaque Gorgonis ora
360
Sustineat spoliumque sibi pestemque uidenti.
Tum uicina ferens nixo uestigia Tauro
Heniochus, studio mundumque et nomen adeptus,
Quem primum curru uolitantem Iuppiter alto
Quadriiugis conspexit equis caeloque sacrauit.
365
Hunc subeunt Haedi claudentes sidere pontum,
Nobilis et mundi nutrito rege Capella,
Cuius ab uberibus magnum ille ascendit Olympum
Lacte fero crescens ad fulmina uimque tonandi.
Hanc ergo aeternis merito sacrauit in astris
370
Iuppiter et caeli caelum mercede rependit.
[Pleiadesque Hyadesque, feri pars utraque Tauri,
In borean scandunt. haec sunt aquilonia signa]
Aspice nunc infra solis surgentia cursus
Quae super exustas labuntur sidera terras;
375
Quaeque inter gelidum Capricorni sidus et axe
Imo subnixum uertuntur lumina mundum,
Altera pars orbis sub quis iacet inuia nobis
Ignotaeque hominum gentes nec transita regna
Commune ex uno lumen ducentia sole
380
Diuersasque umbras laeuaque cadentia signa
Et dextros ortus caelo spectantia uerso.
Nec minor est illis mundus nec lumine peior,
Nec numerosa minus nascuntur sidera in orbem.
Cetera non cedunt: uno uincuntur in astro,
385
Augusto, sidus nostro qui contigit orbi,
Caesar nunc terris, post caelo maximus auctor.
Cernere uicinum Geminis licet Oriona
In magnam caeli tendentem bracchia partem
Nec minus extento surgentem ad sidera passu,
390
Singula fulgentis umeros cui lumina signant
Et tribus obliquis demissus ducitur ensis,
At caput Orion excelso immersus Olympo
Per tria subducto signatur lumina uultu,
Non quod clara minus sed quod magis alta recedunt.
395
Hoc duce per totum decurrunt sidera mundum.
Subsequitur rapido contenta Canicula cursu,
Qua nullum terris uiolentius aduenit astrum
Nec grauius cedit. nunc horrida frigore surgit,
Nunc uacuum soli fulgentem deserit orbem:
400
Sic in utrumque mouet mundum et contraria reddit.
Hanc qui surgentem, primo cum redditur ortu,
Montis ab excelso speculantur uertice Tauri,
Euentus frugum uarios et tempora dicunt,
Quaeque ualetudo ueniat, concordia quanta.
405
Bella facit pacemque refert, uarieque reuertens
Sic mouet, ut uidit, mundum uultuque gubernat.
Magna fides hoc posse color cursusque micantis
In radios. uix sole minor, nisi quod procul haerens
Frigida caeruleo contorquet lumina uultu.
410
Cetera uincuntur specie, nec clarius astrum
Tinguitur oceano caelumque reuisit ab undis.
Tum Procyon ueloxque Lepus; tum nobilis Argo
In caelum subducta mari, quod prima cucurrit,
Emeritum magnis mundum tenet acta periclis,
415
Seruando dea facta deos. cui proximus Anguis
Squamea dispositis imitatur tegmina flammis;
Et Phoebo sacer ales et una gratus Iaccho
Crater et duplici Centaurus imagine fulget,
Pars hominis, tergo pectus commissus equino.
420
Ipsius hinc mundo templum est, uictrixque solutis
Ara nitet sacris, uastos cum Terra Gigantas
In caelum furibunda tulit. tum di quoque magnos
Quaesiuere deos; dubitauit Iuppiter ipse,
Quod poterat non posse timens, cum surgere terram
425
Cerneret, ut uerti naturam crederet omnem,
Montibus atque aliis aggestos crescere montes,
Et iam uicinos fugientia sidera colles
Arma importantis et rupta matre creatos,
Discordis uultum permixtaque corpora partus.
430
Necdum pestiferum sibi quemquam <aut> numina norat
Siqua forent maiora suis. tunc Iuppiter Arae
Sidera constituit, quae nunc quoque maxima fulget.
Quam propter Cetos conuoluens squamea terga
Orbibus insurgit tortis et fluctuat aluo,
435
Intentans similem morsum iam iamque tenenti
Qualis ad expositae fatum Cepheidos undis
Expulit adueniens ultra sua litora pontum.
Tum Notius Piscis uenti de nomine dictus
Exsurgit de parte Noti. cui iuncta feruntur
440
Flexa per ingentis stellarum Flumina gyros:
Vlterius capiti coniungit Aquarius Vndas
Amnis, et in medium coeunt et sidera miscent.
His inter solisque uias Arctosque latentis,
Axem quae mundi stridentem pondere torquent,
445
Orbe peregrino caelum depingitur astris,
Quae notia antiqui dixerunt sidera uates.
Vltima, quae mundo semper uoluuntur in imo,
Quis innixa manent caeli fulgentia templa,
Nusquam in conspectum redeuntia cardine uerso,
450
Sublimis speciem mundi similisque figuras
Astrorum referunt. et uersas frontibus Arctos
Vno distingui medias claudique Dracone
Credimus exemplo, quia mens fugientia uisus
Hunc orbem caeli uertentis sidera cursu
455
Cardine tam simili fultum quam uertice fingit.
Haec igitur magno diuisas aethere sedes
Signa tenent mundi totum deducta per orbem.
Tu modo corporeis similis ne quaere figuras,
Omnia ut aequali fulgentia membra colore
460
Deficiat nihil nec uacuum quid lumine cesset.
Non poterit mundus sufferre incendia tanta,
Omnia si plenis ardebunt sidera membris.
Quidquid subduxit flammis, natura pepercit
Succubitura oneri, formas disiungere tantum
465
Contenta et stellis ostendere sidera certis.
Linea designat species, atque ignibus ignes
Respondent; media extremis atque ultima summis
Creduntur: satis est si se non omnia celant.
Praecipue, medio cum luna implebitur orbe,
470
Certa nitent mundo tum lumina: conditur omne
Stellarum uulgus, fugiunt sine nomine signa.
Pura licet uacuo tum cernere sidera caelo,
Nec fallunt numero, paruis nec mixta feruntur.
Et, quo clara magis possis cognoscere signa,
475
Non uarios obitus norunt uariosque recursus;
Certa sed in proprias oriuntur sidera luces
Natalesque suos occasumque ordine seruant.
Nec quicquam in tanta magis est mirabile mole
Quam ratio et certis quod legibus omnia parent.
480
Nusquam turba nocet, nihil ullis partibus errans
Laxius aut breuius mutatoue ordine fertur.
Quid tam confusum specie, quid tam uice certum est?
Ac mihi tam praesens ratio non ulla uidetur,
Qua pateat mundum diuino numine uerti
485
Atque ipsum esse deum, nec forte coisse magistra,
Vt uoluit credi, qui primus moenia mundi
Seminibus struxit minimis inque illa resoluit;
E quis et maria et terras et sidera caeli
Aetheraque immensis fabricantem finibus orbes
490
Soluentemque alios constare, et cuncta reuerti
In sua principia et rerum mutare figuras.
Quis credat tantas operum sine numine moles
Ex minimis caecoque creatum foedere mundum?
Si fors ista dedit nobis, fors ipsa gubernet.
495
At cur dispositis uicibus consurgere signa
Et uelut imperio praescriptos reddere cursus
Cernimus ac nullis properantibus ulla relinqui?
Cur eadem aestiuas exornant sidera noctes
Semper et hibernas eadem, certamque figuram
500
Quisque dies reddit mundo certamque relinquit?
Iam tum, cum Graiae uerterunt Pergama gentes,
Arctos et Orion aduersis frontibus ibant,
Haec contenta suos in uertice flectere gyros,
Ille ex diuerso uertentem surgere contra
505
Obuius et toto semper decurrere mundo.
Temporaque obscurae noctis deprendere signis
Iam poterant, caelumque suas distinxerat horas.
Quot post excidium Troiae sunt eruta regna!
Quot capti populi! quotiens fortuna per orbem
510
Seruitium imperiumque tulit uarieque reuertit!
Troianos cineres in quantum oblita refouit
Imperium! fatis Asiae iam Graecia pressa est.
Saecula dinumerare piget, quotiensque recurrens
Lustrarit mundum uario sol igneus orbe.
515
Omnia mortali mutantur lege creata,
Nec se cognoscunt terrae uertentibus annis
Exutas, uariant faciem <et> per saecula gentes.
At manet incolumis mundus suaque omnia seruat,
Quae nec longa dies auget minuitque senectus
520
Nec motus puncto curuat cursusque fatigat;
Idem semper erit quoniam semper fuit idem.
Non alium uidere patres aliumue nepotes
Aspicient. deus est, qui non mutatur in aeuo.
Numquam transuersas solem decurrere ad Arctos
525
Nec mutare uias et in ortum uertere cursus
Auroramque nouis nascentem ostendere terris,
Nec lunam certos excedere luminis orbes
Sed seruare modum, quo crescat quoue recedat,
Nec cadere in terram pendentia sidera caelo
530
Sed dimensa suis consumere tempora signis,
Non casus opus est, magni sed numinis ordo.
Haec igitur texunt aequali sidera tractu
Ignibus in uarias caelum laqueantia formas.
Altius his nihil est; haec sunt fastigia mundi;
535
Publica naturae domus his contecta tenetur
Finibus, amplectens pontum terrasque iacentis.
Omnia concordi tractu ueniuntque caduntque,
Qua semel incubuit caelum uersumque resurgit.
Ipse autem quantum conuexo mundus Olympo
540
Obtineat spatium et quantis bis sena ferantur
Finibus astra, docet ratio, cui nulla resistunt
Claustra nec immensae moles, ceduntque recessus,
Omnia succumbunt, ipsum est penetrabile caelum.
Nam quantum terris atque aequore signa recedunt,
545
Tantum bina patent. quacumque inciditur orbis
Per medium, pars efficitur tum tertia gyri
Exiguo dirimens solidam discrimine summam.
Summum igitur caelum bis bina refugit ab imo
Astra, e bis senis ut sit pars tertia signis.
550
Sed quia per medium est tellus suspensa profundum,
Binis a summo signis discedit et imo.
Hac igitur quodcumque supra te suspicis ipse,
Qua per inane meant oculi quaque ire recusant,
Binis aequandum est signis; sex tanta rotundae
555
Efficiunt orbem zonae, qua signa feruntur
Bis sex aequali spatio texentia caelum.
Ne mirere uagos partus eadem esse per astra
Et mixtum ingenti generis discrimine fatum,
Singula cum tantum teneant, tantoque ferantur
560
Tempore sex tota surgentia sidera luce.
Restat ut aetherios fines tibi reddere coner
Filaque dispositis uicibus comitantia caelum,
Per quae derigitur signorum flammeus ordo.
..........
566
Circulus ad borean fulgentem sustinet Arcton
Sexque fugit solidas a caeli uertice partes.
Alter ad extremi decurrens sidera Cancri,
In quo consummat Phoebus lucemque moramque
570
Tardaque per longos circumfert lumina flexus,
Aestiuum medio nomen sibi sumit ab aestu,
Temporis et titulo potitur, metamque uolantis
Solis et extremos designat feruidus actus,
Et quinque in partes aquilonis distat ab orbe.
575
Tertius in media mundi regione locatus
Ingenti spira totum praecingit Olympum
Parte ab utraque uidens axem, qua lumine Phoebus
Componit paribus numeris noctemque diemque
Veris et autumni currens per tempora mixta,
580
Cum medium aequali distinguit limite caelum;
Quattuor et gradibus sua fila reducit ab aestu.
Proximus hunc ultra brumalis nomine limes
Vltima designat fugientis limina solis,
Inuida cum obliqua radiorum munera flamma
585
Dat per iter minimum nobis, sed finibus illis,
Quos super incubuit, longa stant tempora luce
Vixque dies transit candentem extenta per aestum;
Bisque iacet binis summotus partibus orbis.
Vnus ab his superest extremo proximus axi
590
Circulus, austrinas qui stringit et obsidet Arctos.
Hic quoque brumalem per partes quinque relinquit,
Et, quantum a nostro sublimis cardine gyrus,
Distat ab aduerso tantundem proximus illi.
[Sic tibi per binas uertex a uertice partes
595
Diuisus duplici summa circumdat Olympum
Et per quinque notat signantis tempora fines]
His eadem est uia quae mundo, pariterque rotantur
Inclines, sociosque ortus occasibus aequant,
Quandoquidem flexi, quo totus uoluitur orbis,
600
Fila trahunt alti cursum comitantia caeli,
Interualla pari seruantes limite semper
Diuisosque semel fines sortemque dicatam.
Sunt duo, quos recipit ductos a uertice uertex,
Inter se aduersi, qui cunctos ante relatos
605
Seque secant gemino coeuntes cardine mundi
Transuersoque polo rectum ducuntur in axem,
Tempora signantes anni caelumque per astra
Quattuor in partes diuisum mensibus aequis.
Alter ab excelso decurrens limes Olympo
610
Serpentis caudam siccas et diuidit Arctos
Et iuga Chelarum medio uolitantia gyro,
564
[Circulus a summo nascentem uertice mundum
565
Permeat Arctophylaca petens per terga Draconis,
565a
Tangit et Erigonen, Chelarum summa recidit]
612
Extremamque secans Hydram mediumque sub austris
Centaurum aduerso concurrit rursus in axe,
Et redit in caelum, squamosaque tergora Ceti
615
Lanigerique notat fines clarumque Trigonum
Andromedaeque sinus imos, uestigia matris,
Principiumque suum repetito cardine claudit.
Alter in hunc medium summumque incumbit in axem
Perque pedes primos ceruicem transit et Vrsae,
620
Quam septem stellae primam iam sole remoto
Producunt nigrae praebentem lumina nocti,
Et Geminis Cancrum dirimit stringitque flagrantem
Ore Canem clauumque Ratis, quae uicerat aequor,
Inde axem occultum per gyri signa prioris
625
Transuersa atque illo rursus de limite tangit
Te, Capricorne, tuisque Aquilam designat ab astris,
Perque Lyram inuersam currens spirasque Draconis
Posteriora pedum Cynosurae praeterit astra
Transuersamque secat uicino cardine caudam:
630
Hic iterum coit ipse sibi, memor unde profectus.
Atque hos aeterna fixerunt tempora sede,
Immotis per signa modis, statione perenni:
Hos uolucris fecere duos. namque alter ab ipsa
Consurgens Helice medium praecidit Olympum
635
Discernitque diem sextamque examinat horam
Et paribus spatiis occasus cernit et ortus.
Hic mutat per signa uices; et seu quis eoos
Seu petit hesperios, supra se circinat orbem
Verticibus super astantem mediumque secantem
640
Caelum et diuiso signantem culmine mundum,
642
Cumque loco terrae caelumque et tempora mutat,
641
Quando aliis aliud medium est. uolat hora per orbem,
643
Atque, ubi se primis extollit Phoebus ab undis,
Illis sexta manet, quos tum premit aureus orbis,
645
Rursus ad hesperios sexta est, ubi cedit in umbras:
Nos primam ac summam sextam numeramus utramque
Et gelidum extremo lumen sentimus ab igni.
Alterius fines si uis cognoscere gyri,
Circumfer facilis oculos uultumque per orbem.
650
Quidquid erit caelique imum terraeque supremum,
Qua coit ipse sibi nullo discrimine mundus
Redditque aut recipit fulgentia sidera ponto,
Praecingit tenui transuersum limite mundum.
Haec quoque per totum uolitabit linea caelum,
655
Non tantum ad medium uergens mediumque repente
Orbem, nunc septem ad stellas nec mota sub astra;
Sed quacumque uagae tulerint uestigia plantae
Has modo terrarum nunc has gradientis in oras,
Semper erit nouus et terris mutabitur arcus.
660
Quippe aliud caelum ostendens aliudque relinquens
Dimidium teget et referet, uarioque notabit
Fine et cum uisu pariter sua fila mouente.
Hic terrestris erit, qui a terram amplectitur, orbis;
Et mundum pleno praecingit limite gyrus
665
Atque a fine trahens titulum memoratur horizon.
His adice obliquos aduersaque fila trahentis
Inter se gyros, quorum fulgentia signa
Alter habet, per quae Phoebus moderatur habenas
Subsequiturque suo solem uaga Delia curru
670
Et quinque aduerso luctantia sidera mundo
Exercent uarias naturae lege choreas.
Hunc tenet a summo Cancer, Capricornus ab imo,
Bis recipit, lucem qui circulus aequat et umbras,
Lanigeri et Librae signo sua fila secantem.
675
Sic per tris gyros inflexus ducitur orbis
Rectaque deuexo fallit uestigia cliuo.
Nec uisus aciemque fugit tantumque notari
Mente potest, sicut cernuntur mente priores,
Sed nitet ingenti stellatus balteus orbe
680
Insignemque facit caelato culmine mundum.
Et ter uicenas partes patet atque trecentas
In longum, bis sex latescit fascia partes
Quae cohibet uario labentia sidera cursu.
Alter in aduersum positus succedit ad Arctos
685
Et paulum a boreae gyro sua fila reducit
Transitque inuersae per sidera Cassiepiae,
Inde per obliquum descendens tangit Olorem
Aestiuosque secat fines Aquilamque supinam
Temporaque aequantem gyrum zonamque ferentem
690
Solis equos inter caudam, qua Scorpios ardet,
Extremamque Sagittari laeuam atque sagittam,
Inde suos sinuat flexus per crura pedesque
Centauri alterius rursusque ascendere caelum
Incipit Argiuumque rarem per aplustria summa
695
Et medium mundi gyrum Geminosque per ima
Signa secat, subit Heniochum, teque, unde profectus,
Cassiepia, petens super ipsum Persea transit
Orbemque ex illa coeptum concludit in ipsa;
Trisque secat medios gyros et signa ferentem
700
Partibus e binis, quotiens praeciditur ipse.
Nec quaerendus erit: uisus incurrit in ipsos
Sponte sua seque ipse docet cogitque notari.
Namque in caeruleo candens nitet orbita mundo
Ceu missura diem subito caelumque recludens,
705
Ac ueluti uiridis discernit semita campos
Quam terit assiduo renouans iter orbita tractu.
[Inter diuisas aequabilis est uia partes]
Vt freta canescunt sulcum ducente carina,
Accipiuntque uiam fluctus spumantibus undis
710
Quam tortus uerso mouit de gurgite uertex,
Candidus in nigro lucet sic limes Olympo
Caeruleum findens ingenti lumine mundum.
Vtque suos arcus per nubila circinat Iris,
Sic super incumbit signato culmine limes
715
Candidus et resupina facit mortalibus ora,
Dum noua per caecam mirantur lumina noctem
Inquiruntque sacras humano pectore causas:
Num se diductis conetur soluere moles
Seminibus, raraque labent compagine rimae
720
Admittantque nouum laxato tegmine lumen;
Quid sibi non timeant, magni cum uulnera caeli
Conspiciant feriatque oculos iniuria mundi?
An coeat mundus, duplicisque extrema cauernae
Conueniant caelique oras et sidera iungant,
725
Perque ipsos fiat nexus manifesta cicatrix
Suturam faciens mundi, stipatus et orbis
Aeriam in nebulam clara compagine uersus
In cuneos alti cogat fundamina caeli.
An melius manet illa fides, per saecula prisca
730
Illac solis equos diuersis cursibus isse
Atque aliam triuisse uiam, longumque per aeuum
Exustas sedes incoctaque sidera flammis
Caeruleam uerso speciem mutasse colore,
Infusumque loco cinerem mundumque sepultum?
735
Fama etiam antiquis ad nos descendit ab annis
Phaethontem patrio curru per signa uolantem,
Dum noua miratur propius spectacula mundi
Et puer in caelo ludit curruque superbus
Luxuriat nitido, cupit et maiora parente,
743
Deflexum solito cursu, curuisque quadrigis
740
Monstratas liquisse uias orbemque recentem
Imposuisse polo, nec signa insueta tulisse
Errantis nutu flammas currumque solutum.
744
Quid querimur flammas totum saeuisse per orbem
745
Terrarumque rogum cunctas arsisse per urbes?
Cum uaga dispersi fluitarunt lumina currus,
Et caelum exustum est: luit ipse incendia mundus,
Et uicina nouis flagrarunt sidera flammis
Nunc quoque praeteriti faciem referentia casus.
750
Nec mihi celanda est famae uulgata uetustas
Mollis, de niueo lactis fluxisse liquorem
Pectore reginae diuum caelumque colore
Infecisse suo; quapropter lacteus orbis
Dicitur, et nomen causa descendit ab ipsa.
755
An maior densa stellarum turba corona
Contexit flammas et crasso lumine candet,
Et fulgore nitet collato clarior orbis?
An fortes animae dignataque nomina caelo
Corporibus resoluta suis terraeque remissa
760
Huc migrant ex orbe suumque habitantia caelum
Aetherios uiuunt annos mundoque fruuntur?
Atque hic Aeacidas, hic et ueneramur Atridas,
Tydidenque ferum, terraeque marisque triumphis
Naturae uictorem Ithacum, Pyliumque senecta
765
Insignem triplici, Danaumque ad Pergama reges,
[Castra ducum et caeli uictamque sub Hectore Troiam]
0-1
..........
Auroraeque nigrum partum, stirpemque Tonantis
Rectorem Lyciae. nec te, Mauortia uirgo,
Praeteream, regesque alios, quos Thraecia misit .
770
Atque Asiae gentes et Magno maxima Pella;
Quique animi uires et strictae pondera mentis
Prudentes habuere uiri, quibus omnis in ipsis
Census erat, iustusque Solon fortisque Lycurgus,
Aetheriusque Platon, et qui fabricauerat illum
775
Damnatusque suas melius damnauit Athenas,
Persidos et uictor, strarat quae classibus aequor;
Romanique uiri, quorum iam maxima turba est,
Tarquinioque minus reges et Horatia proles,
Tota acies partus, nec non et Scaeuola trunco
780
Nobilior, maiorque uiris et Cloelia uirgo,
Et Romana ferens, quae texit, moenia Cocles,
Et commilitio uolucris Coruinus adeptus
Et spolia et nomen, qui gestat in alite Phoebum,
Et Ioue qui meruit caelum Romamque Camillus
785
Seruando posuit, Brutusque a rege receptae
Conditor, et Pyrrhi per bella Papirius ultor,
Fabricius Curiusque pares, et tertia palma
Marcellus Cossusque prior de rege necato,
Certantesque Deci uotis similesque triumphis,
790
Inuictusque mora Fabius, uictorque necantis
Liuius Hasdrubalis socio per bella Nerone,
Scipiadaeque duces, fatum Carthaginis unum,
Pompeiusque orbis domitor per trisque triumphos
Ante diu princeps, et censu Tullius oris
795
Emeritus caelum, tum Claudi magna propago,
Aemiliaeque domus proceres, clarique Metelli,
Et Cato fortunae uictor, Martisque sub armis
Miles Agrippa sui. Venerisque ab origine proles
Iulia descendit caelo caelumque replebit,
800
Quod reget Augustus, socio per signa Tonante,
Cernet et in coetu diuum magnumque Quirinum
Altius aetherii quam candet circulus orbis.
Illa deis sedes: haec illis proxima, diuum
Qui uirtute sua similes uestigia tangunt.
809
Ac prius incipiam stellis quam reddere uires
810
Signorumque canam fatalia carmine iura,
Implenda est mundi facies, corpusque per omne
Quidquid ubique nitet, uigeat quandoque, notandum est.
805
Sunt alia aduerso pugnantia sidera mundo,
Quae terram caelumque inter uolitantia pendent,
Saturni, Iouis et Martis Solisque, sub illis
Mercurius Venerem tangit Lunamque locatus.
813
Sunt etiam raris orti natalibus ignes,
Protinus et rapti. subitas candescere flammas
815
Aera per liquidum tractosque perire cometas
Rara per ingentis uiderunt saecula motus.
Siue, quod ingenitum terra spirante uaporem
Vmidior sicca superatur spiritus aura,
Nubila cum longo cessant dispulsa sereno
820
Et solis radiis arescit torridus aer,
Apta alimenta sibi demissus corripit ignis
Materiamque sui deprendit flamma capacem,
Et, quia non solidum est corpus, sed rara uagantur
Principia aurarum uolucrique simillima fumo,
825
In breue uiuit opus coeptusque incendia fine
Subsistunt pariterque cadunt fulgentque cometae.
Quod nisi uicinos agerent occasibus ortus
Et tam parua forent accensis tempora flammis,
Alter nocte dies esset, caelumque rediret
830
Immersum, et somno totum deprenderet orbem.
Tum, quia non una specie dispergitur omnis
Aridior terrae uapor et comprenditur igni,
Diuersas quoque per facies accensa feruntur
Lumina, quae subita his exsistunt nata tenebris.
835
Nam modo, ceu longi fluitent de uertice crines,
Flamma comas imitata uolat, tenuisque capillos
Diffusos radiis ardentibus explicat ignis;
Nunc prior haec facies dispersis crinibus exit,
Et glomus ardentis sequitur sub imagine barbae;
840
Interdum aequali laterum compagine ductus
Quadratamue trabem fingit teretemue columnam;
Quin etiam tumidis exaequat dolia flammis
Procere distenta uteros, partasue capellas
Mentitur paruos ignis glomeratus in orbes
845
Hirta figurantis tremulo sub lumine menta,
Lampadas et fissas ramosos fundit in ignes.
Praecipitant stellae passimque uolare uidentur,
Cum uaga per nitidum scintillant lumina mundum
Et tenuem longis iaculantur crinibus ignem
850
Exuruntue uiam uolucris imitata sagittas,
Arida cum gracili tenuatur semita filo.
Sunt autem cunctis permixti partibus ignes,
Qui grauidas habitant fabricantes fulmina nubes
Et penetrant terras Aetnamque minantur Olympo
855
Et calidas reddunt ipsis in fontibus undas
Ac silice in dura uiridique in cortice sedem
Inueniunt, cum silua sibi collisa crematur;
Ignibus usque adeo natura est omnis abundans:
Ne mirere faces subitas erumpere caelo
860
Aeraque accensum flammis lucere coruscis
Arida complexum spirantis semina terrae,
Quae uolucer pascens ignis sequiturque fugitque,
Fulgura cum uideas tremulum uibrantia lumen
Imbribus e mediis et caelum fulmine ruptum.
865
Siue igitur ratio praebentis semina terrae
In uolucris ignes potuit generare cometas;
Siue illas natura faces ubi cuncta creauit
Sidera, per tenuis caelo lucentia flammas,
Sed trahit ad semet rapido Titanius aestu
870
Inuoluitque suo flammantis igne cometas
Ac modo dimittit, sicut Cyllenius orbis
Et Venus, accenso cum ducit uespere noctem
Serpentem, falluntque oculos rursusque reuisunt;
Seu deus instantis fati miseratus in orbem
875
Signa per affectus cadique incendia mittit;
Numquam futtilibus excanduit ignibus aether,
Squalidaque effusi deplorant arua coloni,
Et sterilis inter sulcos defessus arator
Ad iuga maerentis cogit frustrata iuuencos,
880
Aut grauibus morbis et lenta corpora tabe
Corripit exustis letalis flamma medullis
Labentisque rapit populos, totasque per urbes
Publica succensis peraguntur fata sepulchris,
Qualis Erectheos pestis populata colonos
885
Extulit antiquas per funera pacis Athenas,
Alter in alterius labens cum fata ruebant,
Nec locus artis erat medicae nec uota ualebant;
Cesserat officium morbis, et funera derant
Mortibus et lacrimae; lassus defecerat ignis
890
Et coaceruatis ardebant corpora membris,
Ac tanto quondam populo uix contigit heres.
Talia significant lucentes saepe cometae:
Funera cum facibus ueniunt, terrisque minantur
Ardentis sine fine rogos, cum mundus et ipsa
895
Aegrotet natura nouum sortita sepulcrum.
Quin et bella canunt ignes subitosque tumultus
Et clandestinis surgentia fraudibus arma,
Externas modo per gentes ut, foedere rupto
Cum fera ductorem rapuit Germania Varum
900
Infecitque trium legionum sanguine campos,
Arserunt toto passim minitantia mundo
Lumina, et ipsa tulit bellum natura per ignes
Opposuitque suas uires finemque minata est.
Ne mirere grauis rerumque hominumque ruinas,
905
Saepe domi cuipa est: nescimus credere caelo.
Ciuilis etiam motus cognataque bella
Significant. nec plura alias incendia mundus
Sustinuit, quam cum ducibus iurata cruentis
Arma Philippeos implerunt agmine campos,
910
Vixque etiam sicca miles Romanus harena
Ossa uirum lacerosque prius super astitit artus,
Imperiumque suis conflixit uiribus ipsum,
Perque patris pater Augustus uestigia uicit.
Necdum finis erat: restabant Actia bella
915
Dotali commissa acie, repetitaque rerum
Alea et in ponto quaesitus rector Olympi,
Femineum sortita iugum cum Roma pependit
Atque ipsa Isiaco certarunt fulmina sistro;
Restabant profugo seruilia milite bella,
920
Cum patrios armis imitatus filius hostes
Aequora Pompeius cepit defensa parenti.
Sed satis hoc fatis fuerit: iam bella quiescant
Atque adamanteis discordia uincta catenis
Aeternos habeat frenos in carcere clausa;
925
Sit pater inuictus patriae, sit Roma sub illo,
Cumque deum caelo dederit non quaerat in orbe.