Quaeritur interea, quis tantae pondera molis
Sustineat tantoque queat succedere regi;
Destinat imperio clarum praenuntia ueri
Fama Numam. non ille satis cognosse Sabinae
5
Gentis habet ritus: animo maiora capaci
Concipit et, quae sit rerum natura, requirit.
Huius amor curae patria Curibusque relictis
Fecit, ut Herculei penetraret ad hospitis urbem;
Graia quis Italicis auctor posuisset in oris
10
Moenia, quaerenti sic e senioribus unus
Rettulit indigenis ueteris non inscius aeui:
"Diues ab Oceano bubus Ioue natus Hiberis
Litora felici tenuisse Lacinia cursu
Fertur et armento teneras errante per herbas
15
Ipse domum magni nec inhospita tecta Crotonis
Intrasse et requie longum releuasse laborem
Atque ita discedens, "aeuo" dixisse "nepotum
Hic locus urbis erit", promissaque uera fuerunt.
Nam fuit Argolico generatus Alemone quidam
20
Myscelos, illius dis acceptissimus aeui.
Hunc super incumbens pressum grauitate soporis
Clauiger adloquitur: "lapidosas Aesaris undas,
I, pete diuersi; patrias, age, desere sedes!"
Et, nisi paruerit, multa ac metuenda minatur.
25
Post ea discedunt pariter somnusque deusque;
Surgit Alemonides tacitaque recentia mente
Visa refert, pugnatque diu sententia secum:
Numen abire iubet, prohibent discedere leges
Poenaque mors posita est patriam mutare uolenti.
30
Candidus Oceano nitidum caput abdiderat Sol,
Et caput extulerat densissima sidereum Nox:
Visus adesse idem deus est eademque monere
Et, nisi paruerit, plura et grauiora minari.
Pertimuit patriumque simul transferre parabat
35
In sedes penetrale nouas: fit murmur in urbe,
Spretarumque agitur legum reus; utque peracta est
Causa prior crimenque patet sine teste probatum,
Squalidus ad superos tollens reus ora manusque
"O cuius caelum bis sex fecere labores,
40
Fer, precor" inquit "opem! nam tu mihi criminis auctor."
Mos erat antiquus niueis atrisque lapillis,
His damnare reos, illis absoluere culpam;
Tunc quoque sic lata est sententia tristis, et omnis
Calculus inmitem demittitur ater in urnam.
45
Quae simul effudit numerandos uersa lapillos,
Omnibus e nigro color est mutatus in album,
Candidaque Herculeo sententia numine facta
Soluit Alemoniden; grates agit ille parenti
Amphitryoniadae uentisque fauentibus aequor
50
Nauigat Ionium, Lacedaemoniumque Tarentum
Praeterit et Sybarin Sallentinumque Neretum
Thurinosque sinus Nemesenque et Iapygis arua;
Vixque pererratis, quae spectant litora, terris
Inuenit Aesarei fatalia fluminis ora
55
Nec procul hinc tumulum, sub quo sacrata Crotonis
Ossa tegebat humus, iussaque ibi moenia terra
Condidit et nomen tumulati traxit in urbem".
Talia constabat certa primordia fama
Esse loci positaeque Italis in finibus urbis.
60
Vir fuit hic ortu Samius; sed fugerat una
Et Samon et dominos odioque tyrannidis exul
Sponte erat; isque licet caeli regione remotus
Mente deos adiit et, quae natura negabat
Visibus humanis, oculis ea pectoris hausit.
65
Cumque animo et uigili perspexerat omnia cura,
In medium discenda dabat coetusque silentum
Dictaque mirantum magni primordia mundi
Et rerum causas et, quid natura, docebat,
Quid deus, unde niues, quae fulminis esset origo,
70
Iuppiter an uenti discussa nube tonarent,
Quid quateret terras, qua sidera lege mearent,
Et quodcumque latet; primusque animalia mensis
Arguit inponi, primus quoque talibus ora
Docta quidem soluit, sed non et credita, uerbis:
75
"Parcite, mortales, dapibus temerare nefandis
Corpora! sunt fruges, sunt deducentia ramos
Pondere poma suo tumidaeque in uitibus uuae;
Sunt herbae dulces, sunt, quae mitescere flamma
Mollirique queant, nec uobis lacteus umor
80
Eripitur nec mella thymi redolentia flore;
Prodiga diuitias alimentaque mitia tellus
Suggerit atque epulas sine caede et sanguine praebet.
Carne ferae sedant ieiunia, nec tamen omnes:
Quippe equus et pecudes armentaque gramine uiuunt;
85
At quibus ingenium est inmansuetumque ferumque,
Armeniae tigres iracundique leones
Cumque lupis ursi dapibus cum sanguine gaudent.
Heu quantum scelus est in uiscera uiscera condi
Congestoque auidum pinguescere corpore corpus
90
Alteriusque animantem animantis uiuere leto!
Scilicet in tantis opibus, quas optima matrum
Terra parit, nil te nisi tristia mandere saeuo
Vulnera dente iuuat ritusque referre Cyclopum?
Nec, nisi perdideris alium, placare uoracis
95
Et male morati poteris ieiunia uentris?
At uetus illa aetas, cui fecimus aurea nomen,
Fetibus arboreis et, quas humus educat, herbis
Fortunata fuit nec polluit ora cruore.
Tunc et aues tutae mouere per aera pennas,
100
Et lepus inpauidus mediis errauit in aruis,
Nec sua credulitas piscem suspenderat hamo;
Cuncta sine insidiis nullamque timentia fraudem
Plenaque pacis erant. postquam non utilis auctor
Victibus inuidit, quisquis fuit ille, deorum,
105
Corporeasque dapes auidam demersit in aluum,
Fecit iter sceleri, primoque e caede ferarum
Incaluisse potest maculatum sanguine ferrum
(Idque satis fuerat) nostrumque petentia letum
Corpora missa neci salua pietate fatemur.
110
Sed quam danda neci, tam non epulanda fuerunt.
Longius inde nefas abiit, et prima putatur
Hostia sus meruisse mori, quia semina pando
Eruerit rostro spemque interceperit anni.
Vite caper morsa Bacchi mactatus ad aras
115
Dicitur ultoris: nocuit sua culpa duobus;
Quid meruistis oues, placidum pecus inque tuendos
Natum homines, pleno quae fertis in ubere nectar,
Mollia quae nobis uestras uelamina lanas
Praebetis uitaque magis quam morte iuuatis?
120
Quid meruere boues, animal sine fraude dolisque,
Innocuum, simplex, natum tolerare labores?
Inmemor est demum nec frugum munere dignus,
Qui potuit curui dempto modo pondere aratri
Ruricolam mactare suum, qui trita labore
125
Illa, quibus totiens durum renouauerat aruum,
Tot dederat messes, percussit colla securi.
Nec satis est, quod tale nefas committitur: ipsos
Inscripsere deos sceleri numenque supernum
Caede laboriferi credunt gaudere iuuenci.
130
Victima labe carens et praestantissima forma
(Nam placuisse nocet) uittis insignis et auro
Sistitur ante aras auditque ignara precantem
Inponique suae uidet inter cornua fronti,
Quas coluit, fruges percussaque sanguine cultros
135
Inficit in liquida praeuisos forsitan unda.
Protinus ereptas uiuenti pectore fibras
Inspiciunt mentesque deum scrutantur in illis.
Vnde (fames homini uetitorum tanta ciborum est?)
Audetis uesci, genus o mortale? quod, oro,
140
Ne facite et monitis animos aduertite nostris,
Cumque boum dabitis caesorum membra palato,
Mandere uos uestros scite et sentite colonos.
Et quoniam deus ora mouet, sequar ora mouentem
Rite deum Delphosque meos ipsumque recludam
145
Aethera et augustae reserabo oracula mentis.
Magna nec ingeniis inuestigata priorum,
Quaeque diu latuere, canam: iuuat ire per alta
Astra, iuuat terris et inerti sede relicta
Nube uehi ualidique umeris insistere Atlantis,
150
Palantesque homines passim et rationis egentes
Despectare procul trepidosque obitumque timentes
Sic exhortari seriemque euoluere fati.
O genus attonitum gelidae formidine mortis!
Quid Styga, quid tenebras et nomina uana timetis,
155
Materiem uatum, falsique pericula mundi?
Corpora, siue rogus flamma seu tabe uetustas
Abstulerit, mala posse pati non ulla putetis:
Morte carent animae semperque priore relicta
Sede nouis domibus uiuunt habitantque receptae.
160
Ipse ego (nam memini) Troiani tempore belli
Panthoides Euphorbus eram, cui pectore quondam
Haesit in aduerso grauis hasta minoris Atridae.
Cognoui clipeum, laeuae gestamina nostrae,
Nuper Abanteis templo Iunonis in Argis.
165
Omnia mutantur, nihil interit: errat et illinc
Huc uenit, hinc illuc et quoslibet occupat artus
Spiritus eque feris humana in corpora transit
Inque feras noster, nec tempore deperit ullo,
Vtque nouis facilis signatur cera figuris
170
Nec manet, ut fuerat, nec formas seruat easdem,
Sed tamen ipsa eadem est, animam sic semper eandem
Esse sed in uarias doceo migrare figuras.
Ergo, ne pietas sit uicta cupidine uentris,
Parcite, uaticinor, cognatas caede nefanda
175
Exturbare animas, nec sanguine sanguis alatur.
Et quoniam magno feror aequore plenaque uentis
Vela dedi: nihil est toto, quod perstet, in orbe.
Cuncta fluunt, omnisque uagans formatur imago.
Ipsa quoque adsiduo labuntur tempora motu,
180
Non secus ac flumen. neque enim consistere flumen
Nec leuis hora potest, sed ut unda inpellitur unda
Vrgeturque eadem ueniens urgetque priorem,
Tempora sic fugiunt pariter pariterque sequuntur
Et noua sunt semper; nam quod fuit ante, relictum est,
185
Fitque, quod haud fuerat, momentaque cuncta nouantur.
Cernis et emensas in lucem tendere noctes,
Et iubar hoc nitidum nigrae succedere nocti;
Nec color est idem caelo, cum lassa quiete
Cuncta iacent media cumque albo Lucifer exit
190
Clarus equo, rursusque alius, cum praeuia lucis
Tradendum Phoebo Pallantias inficit orbem.
Ipse dei clipeus, terra cum tollitur ima,
Mane rubet, terraque rubet cum conditur ima;
Candidus in summo est, melior natura quod illic
195
Aetheris est terraeque procul contagia fugit.
Nec par aut eadem nocturnae forma Dianae
Esse potest umquam semperque hodierna sequente,
Si crescit, minor est, maior, si contrahit orbem.
Quid? non in species succedere quattuor annum
200
Adspicis, aetatis peragentem imitamina nostrae?
Nam tener et lactens puerique simillimus aeuo
Vere nouo est: tunc herba recens et roboris expers
Turget et insolida est et spe delectat agrestes.
Omnia tunc florent, florumque coloribus almus
205
Ludit ager, neque adhuc uirtus in frondibus ulla est.
Transit in aestatem post uer robustior annus
Fitque ualens iuuenis: neque enim robustior aetas
Vlla nec uberior nec, quae magis ardeat, ulla est.
Excipit autumnus posito feruore iuuentae
210
Maturus mitisque inter iuuenemque senemque
Temperie medius, sparsus quoque tempora canis.
Inde senilis hiems tremulo uenit horrida passu
Aut spoliata suos, aut, quos habet, alba capillos.
Nostra quoque ipsorum semper requieque sine ulla
215
Corpora uertuntur, nec, quod fuimusue sumusue,
Cras erimus. fuit illa dies, qua, semina tantum
Spesque hominum primae, matris habitauimus aluo.
Artifices natura manus admouit et angi
Corpora uisceribus distentae condita matris
220
Noluit eque domo uacuas emisit in auras.
Editus in lucem iacuit sine uiribus infans;
Mox quadripes rituque tulit sua membra ferarum,
Paulatimque tremens et nondum poplite firmo
Constitit adiutis aliquo conamine neruis;
225
Inde ualens ueloxque fuit spatiumque iuuentae
Transit, et emeritis medii quoque temporis annis
Labitur occiduae per iter decliue senectae.
Subruit haec aeui demoliturque prioris
Robora, fletque Milon senior, cum spectat inanes
230
Illos, qui fuerant solidorum mole tororum
Herculeis similes, fluidos pendere lacertos.
Flet quoque, ut in speculo rugas adspexit aniles,
Tyndaris et secum, cur sit bis rapta, requirit.
Tempus edax rerum, tuque, inuidiosa uetustas,
235
Omnia destruitis uitiataque dentibus aeui
Paulatim lenta consumitis omnia morte.
Haec quoque non perstant, quae nos elementa uocamus:
Quasque uices peragant, (animos adhibete) docebo.
Quattuor aeternus genitalia corpora mundus
240
Continet. ex illis duo sunt onerosa suoque
Pondere in inferius, tellus atque unda, feruntur,
Et totidem grauitate carent nulloque premente
Alta petunt, aer atque aere purior ignis.
Quae quamquam spatio distant, tamen omnia fiunt
245
Ex ipsis et in ipsa cadunt, resolutaque tellus
In liquidas rarescit aquas, tenuatus in auras
Aeraque umor abit, dempto quoque pondere rursus
In superos aer tenuissimus emicat ignes.
Inde retro redeunt, idemque retexitur ordo:
250
Ignis enim densum spissatus in aera transit,
Hic in aquas, tellus glomerata cogitur unda.
Nec species sua cuique manet, rerumque nouatrix
Ex aliis alias reparat natura figuras,
Nec perit in toto quicquam, mihi credite, mundo,
255
Sed uariat faciemque nouat, nascique uocatur
Incipere esse aliud, quam quod fuit ante, morique
Desinere illud idem. cum sint huc forsitan illa,
Haec translata illuc, summa tamen omnia constant.
Nil equidem durare diu sub imagine eadem
260
Crediderim: sic ad ferrum uenistis ab auro,
Saecula; sic totiens uersa est fortuna locorum.
Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,
Esse fretum, uidi factas ex aequore terras,
Et procul a pelago conchae iacuere marinae,
265
Et uetus inuenta est in montibus ancora summis;
Quodque fuit campus, uallem decursus aquarum
Fecit, et eluuie mons est deductus in aequor,
Eque paludosa siccis humus aret harenis,
Quaeque sitim tulerant, stagnata paludibus ument.
270
Hic fontes natura nouos emisit, at illic
Clausit, et antiquis tam multa tremoribus orbis
Flumina prosiliunt aut excaecata residunt.
Sic ubi terreno Lycus est epotus hiatu,
Exsistit procul hinc alioque renascitur ore;
275
Sic modo conbibitur, tecto modo gurgite lapsus
Redditur Argolicis ingens Erasinus in aruis,
Et Mysum capitisque sui ripaeque prioris
Paenituisse ferunt, alia nunc ire Caicum.
Nec non Sicanias uoluens Amenanus harenas
280
Nunc fluit, interdum suppressis fontibus aret.
Ante bibebatur, nunc, quas contingere nolis,
Fundit Anigros aquas, postquam (nisi uatibus omnis
Eripienda fides) illic lauere bimembres
Vulnera, clauigeri quae fecerat Herculis arcus.
285
Quid? non et Scythicis Hypanis de montibus ortus,
Qui fuerat dulcis, salibus uitiatur amaris?
Fluctibus ambitae fuerant Antissa Pharosque
Et Phoenissa Tyros, quarum nunc insula nulla est.
Leucada continuam ueteres habuere coloni:
290
Nunc freta circumeunt. Zancle quoque iuncta fuisse
Dicitur Italiae, donec confinia pontus
Abstulit et media tellurem reppulit unda.
Si quaeras Helicen et Burin, Achaidas urbes,
Inuenies sub aquis, et adhuc ostendere nautae
295
Inclinata solent cum moenibus oppida mersis.
Est prope Pittheam tumulus Troezena, sine ullis
Arduus arboribus, quondam planissima campi
Area, nunc tumulus: nam (res horrenda relatu)
Vis fera uentorum, caecis inclusa cauernis,
300
Exspirare aliqua cupiens luctataque frustra
Liberiore frui caelo, cum carcere rima
Nulla foret toto nec peruia flatibus esset,
Extentam tumefecit humum, ceu spiritus oris
Tendere uesicam solet aut derepta bicorni
305
Terga capro; tumor ille loci permansit et alti
Collis habet speciem longoque induruit aeuo.
Plurima cum subeant audita aut cognita nobis,
Pauca super referam. quid? non et lympha figuras
Datque capitque nouas? medio tua, corniger Ammon,
310
Vnda die gelida est, ortuque obituque calescit.
Admotis Athamanas aquis accendere lignum
Narratur, minimos cum luna recessit in orbes.
Flumen habent Cicones, quod potum saxea reddit
Viscera, quod tactis inducit marmora rebus.
315
Crathis et hinc Sybaris nostris conterminus oris
Electro similes faciunt auroque capillos.
Quodque magis mirum est, sunt, qui non corpora tantum,
Verum animos etiam ualeant mutare liquores.
Cui non audita est obscenae Salmacis undae
320
Aethiopesque lacus? quos siquis faucibus hausit,
Aut furit aut patitur mirum grauitate soporem.
Clitorio quicumque sitim de fonte leuauit,
Vina fugit gaudetque meris abstemius undis,
Seu uis est in aqua calido contraria uino,
325
Siue, quod indigenae memorant, Amythaone natus,
Proetidas attonitas postquam per carmen et herbas
Eripuit furiis, purgamina mentis in illas
Misit aquas odiumque meri permansit in undis.
Huic fluit effectu dispar Lyncestius amnis,
330
Quem quicumque parum moderato gutture traxit,
Haud aliter titubat, quam si mera uina bibisset.
Est locus Arcadiae (Pheneon dixere priores)
Ambiguis suspectus aquis, quas nocte timeto:
Nocte nocent potae, sine noxa luce bibuntur.
335
Sic alias aliasque lacus et flumina uires
Concipiunt. tempusque fuit quo nauit in undis,
Nunc sedet Ortygie. timuit concursibus Argo
Vndarum sparsas Symplegadas elisarum,
Quae nunc inmotae perstant uentisque resistunt.
340
Nec, quae sulphureis ardet fornacibus, Aetne
Ignea semper erit; neque enim fuit ignea semper.
Nam siue est animal tellus et uiuit habetque
Spiramenta locis flammam exhalantia multis,
Spirandi mutare uias, quotiensque mouetur,
345
Has finire potest, illas aperire cauernas;
Siue leues imis uenti cohibentur in antris
Saxaque cum saxis et habentem semina flammae
Materiam iactant, ea concipit ictibus ignem,
Antra relinquentur sedatis frigida uentis;
350
Siue bitumineae rapiunt incendia uires,
Luteaue exiguis ardescunt sulphura fumis:
Nempe, ubi terra cibos alimentaque pinguia flammae
Non dabit absumptis per longum uiribus aeuum
Naturaeque suum nutrimen deerit edaci,
355
Non feret illa famem, desertaque deseret ignis.
Esse uiros fama est in Hyperborea Pallene,
Qui soleant leuibus uelari corpora plumis,
Cum Tritoniacam nouiens subiere paludem;
Haud equidem credo: sparsae quoque membra uenenis
360
Exercere artes Scythides memorantur easdem.
Siqua fides rebus tamen est addenda probatis,
Nonne uides, quaecumque mora fluidoue calore
Corpora tabescunt, in parua animalia uerti?
I quoque, delectos mactatos obrue tauros
365
(Cognita res usu): de putri uiscere passim
Florilegae nascuntur apes, quae more parentum
Rura colunt operique fauent in spemque laborant;
Pressus humo bellator equus crabronis origo est;
Concaua litoreo si demas bracchia cancro,
370
Cetera supponas terrae, de parte sepulta
Scorpius exibit caudaque minabitur unca;
Quaeque solent canis frondes intexere filis
Agrestes tineae (res obseruata colonis),
Ferali mutant cum papilione figuram.
375
Semina limus habet uirides generantia ranas
Et generat truncas pedibus, mox apta natando
Crura dat, utque eadem sint longis saltibus apta,
Posterior superat partes mensura priores.
Nec catulus, partu quem reddidit ursa recenti,
380
Sed male uiua caro est: lambendo mater in artus
Fingit et in formam, quantam capit ipsa, reducit.
Nonne uides, quos cera tegit sexangula, fetus
Melliferarum apium sine membris corpora nasci
Et serosque pedes serasque adsumere pennas?
385
Iunonis uolucrem, quae cauda sidera portat,
Armigerumque Iouis Cythereiadasque columbas
Et genus omne auium mediis e partibus oui,
Ni sciret fieri, quis nasci posse putaret?
Sunt qui, cum clauso putrefacta est spina sepulcro,
390
Mutari credant humanas angue medullas.
Haec tamen ex aliis generis primordia ducunt,
Vna est, quae reparet seque ipsa reseminet, ales:
Assyrii phoenica uocant; non fruge neque herbis,
Sed turis lacrimis et suco uiuit amomi.
395
Haec ubi quinque suae conpleuit saecula uitae,
Ilicis in ramis tremulaeque cacumine palmae
Vnguibus et puro nidum sibi construit ore.
Quo simul ac casias et nardi lenis aristas
Quassaque cum fulua substrauit cinnama murra,
400
Se super inponit finitque in odoribus aeuum.
Inde ferunt, totidem qui uiuere debeat annos,
Corpore de patrio paruum phoenica renasci.
Cum dedit huic aetas uires onerique ferendo est,
Ponderibus nidi ramos leuat arboris altae
405
Fertque pius cunasque suas patriumque sepulcrum,
Perque leues auras Hyperionis urbe potitus
Ante fores sacras Hyperionis aede reponit.
Si tamen est aliquid mirae nouitatis in istis,
Alternare uices et, quae modo femina tergo
410
Passa marem est, nunc esse marem miremur hyaenam.
Id quoque, quod uentis animal nutritur et aura,
Protinus adsimulat, tetigit quoscumque, colores.
Victa racemifero lyncas dedit India Baccho;
E quibus, ut memorant, quidquid uesica remisit,
415
Vertitur in lapides et congelat aere tacto.
Sic et curalium, quo primum contigit auras
Tempore, durescit; mollis fuit herba sub undis.
Desinet ante dies, et in alto Phoebus anhelos
Aequore tinguet equos, quam consequar omnia uerbis
420
In species translata nouas. sic tempora uerti
Cernimus atque illas adsumere robora gentes,
Concidere has; sic magna fuit censuque uirisque,
Perque decem potuit tantum dare sanguinis annos,
Nunc humilis ueteres tantummodo Troia ruinas
425
Et pro diuitiis tumulos ostendit auorum.
Clara fuit Sparte, magnae uiguere Mycenae,
Nec non et Cecropis, nec non Amphionis arces:
Vile solum Sparte est, altae cecidere Mycenae;
Oedipodioniae quid sunt, nisi nomina, Thebae?
430
Quid Pandioniae restant, nisi nomen, Athenae?
Nunc quoque Dardaniam fama est consurgere Romam,
Appenninigenae quae proxima Thybridis undis
Mole sub ingenti rerum fundamina ponit.
Haec igitur formam crescendo mutat et olim
435
Inmensi caput orbis erit. sic dicere uates
Faticinasque ferunt sortes; quantumque recordor,
Dixerat Aeneae, cum res Troiana labaret,
Priamides Helenos flenti dubioque salutis:
"Nate dea, si nota satis praesagia nostrae
440
Mentis habes, non tota cadet te sospite Troia:
Flamma tibi ferrumque dabunt iter; ibis et una
Pergama rapta feres, donec Troiaeque tibique
Externum patrio contingat amicius aruum.
Vrbem etiam cerno Phrygios debere nepotes,
445
Quanta nec est nec erit nec uisa prioribus annis.
Hanc alii proceres per saecula longa potentem,
Sed dominam rerum de sanguine natus Iuli
Efficiet; quo cum tellus erit usa, fruentur
Aetheriae sedes, caelumque erit exitus illi".
450
Haec Helenum cecinisse penatigero Aeneae
Mente memor refero cognataque moenia laetor
Crescere et utiliter Phrygibus uicisse Pelasgos.
Ne tamen oblitis ad metam tendere longe
Exspatiemur equis, caelum et quodcumque sub illo est
455
Inmutat formas tellusque et quidquid in illa est;
Nos quoque, pars mundi, quoniam non corpora solum,
Verum etiam uolucres animae sumus inque ferinas
Possumus ire domos pecudumque in pectora condi,
Corpora, quae possunt animas habuisse parentum
460
Aut fratrum aut aliquo iunctorum foedere nobis
Aut hominum certe, tuta esse et honesta sinamus
Neue Thyesteis cumulemus uiscera mensis.
Quam male consuescit, quam se parat ille cruori
Inpius humano, uituli qui guttura ferro
465
Rumpit et inmotas praebet mugitibus aures,
Aut qui uagitus similes puerilibus haedum
Edentem iugulare potest aut alite uesci,
Cui dedit ipse cibos! quantum est, quod desit in istis
Ad plenum facinus? quo transitus inde paratur?
470
Bos aret aut mortem senioribus inputet annis,
Horriferum contra Borean ouis arma ministret,
Vbera dent saturae manibus pressanda capellae.
Retia cum pedicis laqueosque artesque dolosas
Tollite, nec uolucrem uiscata fallite uirga
475
Nec formidatis ceruos inludite pennis
Nec celate cibis uncos fallacibus hamos.
Perdite, siqua nocent, uerum haec quoque perdite tantum;
Ora uacent epulis alimentaque mitia carpant."
Talibus atque aliis instructo pectore dictis
480
In patriam remeasse ferunt ultroque petitum
Accepisse Numam populi Latialis habenas;
Coniuge qui felix nympha ducibusque Camenis
Sacrificos docuit ritus gentemque feroci
Adsuetam bello pacis traduxit ad artes.
485
Qui postquam senior regnumque aeuumque peregit,
Extinctum Latiaeque nurus populusque patresque
Defleuere Numam; nam coniunx urbe relicta
Vallis Aricinae densis latet abdita siluis
Sacraque Oresteae gemitu questuque Dianae
490
Inpedit. a, quotiens nymphae nemorisque lacusque,
Ne faceret, monuere et consolantia uerba
Dixerunt! quotiens flenti Theseius heros
"Siste modum" dixit, "neque enim fortuna querenda
Sola tua est; similes aliorum respice casus:
495
Mitius ista feres; utinamque exempla dolentem
Non mea te possent releuare, sed et mea possunt.
Fando aliquem Hippolytum uestras si contigit aures
Credulitate patris, sceleratae fraude nouercae
Occubuisse neci: mirabere, uixque probabo,
500
Sed tamen ille ego sum. me Pasiphaeia quondam
Temptatum frustra patrium temerare cubile,
Quod uoluit, uoluisse infelix crimine uerso
(Indiciine metu magis offensane repulsae?)
Damnauit, meritumque nihil pater eicit urbe
505
Hostilique caput prece detestatur euntis.
Pittheam profugo curru Troezena petebam
Iamque Corinthiaci carpebam litora ponti,
Cum mare surrexit cumulusque inmanis aquarum
In montis speciem curuari et crescere uisus
510
Et dare mugitus summoque cacumine findi.
Corniger hinc taurus ruptis expellitur undis
Pectoribusque tenus molles erectus in auras
Naribus et patulo partem maris euomit ore.
Corda pauent comitum, mihi mens interrita mansit
515
Exiliis contenta suis, cum colla feroces
Ad freta conuertunt adrectisque auribus horrent
Quadripedes monstrique metu turbantur et altis
Praecipitant currum scopulis, ego ducere uana
Frena manu spumis albentibus oblita luctor
520
Et retro lentas tendo resupinus habenas.
Nec uires tamen has rabies superasset equorum,
Ni rota, perpetuum quae circumuertitur axem,
Stipitis occursu fracta ac disiecta fuisset.
Excutior curru, lorisque tenentibus artus
525
Viscera uiua trahi, neruos in stipe teneri,
Membra rapi partim, partim reprensa relinqui,
Ossa grauem dare fracta sonum fessamque uideres
Exhalari animam nullasque in corpore partes,
Noscere quas posses, unumque erat omnia uulnus.
530
Num potes aut audes cladi conponere nostrae,
Nympha, tuam? uidi quoque luce carentia regna
Et lacerum foui Phlegethontide corpus in unda,
Nec nisi Apollineae ualido medicamine prolis
Reddita uita foret; quam postquam fortibus herbis
535
Atque ope Paeonia Dite indignante recepi,
Tum mihi, ne praesens augerem muneris huius
Inuidiam, densas obiecit Cynthia nubes,
Vtque forem tutus possemque inpune uideri,
Addidit aetatem nec cognoscenda reliquit
540
Ora mihi Cretenque diu dubitauit habendam
Traderet an Delon; Delo Creteque relictis
Hic posuit nomenque simul, quod possit equorum
Admonuisse, iubet deponere, "qui"que "fuisti
Hippolytus" dixit, "nunc idem Virbius esto!".
545
Hoc nemus inde colo de disque minoribus unus
Numine sub dominae lateo atque accenseor illi."
Non tamen Egeriae luctus aliena leuare
Damna ualent, montisque iacens radicibus imis
Liquitur in lacrimas, donec pietate dolentis
550
Mota soror Phoebi gelidum de corpore fontem
Fecit et aeternas artus tenuauit in undas.
Et nymphas tetigit noua res, et Amazone natus
Haud aliter stupuit, quam cum Tyrrhenus arator
Fatalem glaebam mediis adspexit in aruis
555
Sponte sua primum nulloque agitante moueri,
Sumere mox hominis terraeque amittere formam
Oraque uenturis aperire recentia fatis:
Indigenae dixere Tagen, qui primus Etruscam
Edocuit gentem casus aperire futuros;
560
Vtue Palatinis haerentem collibus olim
Cum subito uidit frondescere Romulus hastam,
Quae radice noua, non ferro stabat adacto
Et iam non telum, sed lenti uiminis arbor
Non exspectatas dabat admirantibus umbras;
565
Aut sua fluminea cum uidit Cipus in unda
Cornua (uidit enim) falsamque in imagine credens
Esse fidem digitis ad frontem saepe relatis,
Quae uidit, tetigit, nec iam sua lumina damnans
Restitit, ut uictor domito ueniebat ab hoste,
570
Ad caelumque oculos et eodem cornua tollens
"Quidquid" ait, "superi, monstro portenditur isto,
Seu laetum est, patriae laetum populoque Quirini,
Siue minax, mihi sit!" uiridique e caespite factas
Placat odoratis herbosas ignibus aras
575
Vinaque dat pateris mactatarumque bidentum,
Quid sibi significent, trepidantia consulit exta.
Quae simul adspexit Tyrrhenae gentis haruspex,
Magna quidem rerum molimina uidit in illis,
Non manifesta tamen. cum uero sustulit acre
580
A pecudis fibris ad Cipi cornua lumen,
"Rex" ait "o salue! tibi enim, tibi, Cipe, tuisque
Hic locus et Latiae parebunt cornibus arces.
Tu modo rumpe moras portasque intrare patentes
Adpropera: sic fata iubent. namque urbe receptus
585
Rex eris et sceptro tutus potiere perenni".
Rettulit ille pedem toruamque a moenibus urbis
Auertens faciem "procul, a, procul omina" dixit
"Talia di pellant, multoque ego iustius aeuum
Exsul agam, quam me uideant Capitolia regem."
590
Dixit et extemplo populumque grauemque senatum
Conuocat; ante tamen pacali cornua lauro
Velat et aggeribus factis a milite forti
Insistit priscoque deos e more precatus
"Est" ait "hic unus, quem uos nisi pellitis urbe,
595
Rex erit. is qui sit, signo, non nomine dicam:
Cornua fronte gerit; quem uobis indicat augur,
Si Romam intrarit, famularia iura daturum.
Ille quidem potuit portas inrumpere apertas,
Sed nos obstitimus, quamuis coniunctior illo
600
Nemo mihi est. uos urbe uirum prohibete, Quirites,
Vel, si dignus erit, grauibus uincite catenis
Aut finite metum fatalis morte tyranni."
Qualia succinctis, ubi trux insibilat eurus,
Murmura pinetis fiunt, aut qualia fluctus
605
Aequorei faciunt, siquis procul audiat illos,
Tale sonat populus; sed per confusa frementis
Verba tamen uulgi uox eminet una "quis ille est?",
Et spectant frontes praedictaque cornua quaerunt.
Rursus ad hos Cipus "quem poscitis" inquit "habetis"
610
Et dempta capiti populo prohibente corona
Exhibuit gemino praesignia tempora cornu.
Demisere oculos omnes gemitumque dedere,
Atque illud meritis clarum (quis credere possit?)
Inuiti uidere caput nec honore carere
615
Vlterius passi festam inposuere coronam;
At proceres, quoniam muros intrare uetaris,
Ruris honorati tantum tibi, Cipe, dedere,
Quantum depresso subiectis bubus aratro
Conplecti posses ad finem lucis ab ortu,
620
Cornuaque aeratis miram referentia formam
Postibus insculpunt longum mansura per aeuum.
Pandite nunc, Musae, praesentia numina uatum,
(Scitis enim, nec uos fallit spatiosa uetustas)
Vnde Coroniden circumflua Thybridis alti
625
Insula Romuleae sacris adiecerit urbis.
Dira lues quondam Latias uitiauerat auras,
Pallidaque exsangui squalebant corpora morbo.
Funeribus fessi postquam mortalia cernunt
Temptamenta nihil, nihil artes posse medentum,
630
Auxilium caeleste petunt mediamque tenentes
Orbis humum Delphos adeunt, oracula Phoebi,
Vtque salutifera miseris succurrere rebus
Sorte uelit tantaeque urbis mala finiat, orant.
Et locus et laurus et, quas habet ipse pharetras,
635
Intremuere simul, cortinaque reddidit imo
Hanc adyto uocem pauefactaque pectora mouit:
"Quod petis hinc, propiore loco, Romane, petisses
Et pete nunc propiore loco. nec Apolline uobis,
Qui minuat luctus, opus est, sed Apolline nato.
640
Ite bonis auibus prolemque accersite nostram".
Iussa dei prudens postquam accepere senatus,
Quam colat, explorant, iuuenis Phoebeius urbem,
Quique petant uentis Epidauria litora, mittunt.
Quae simul incurua missi tetigere carina,
645
Concilium Graiosque patres adiere, darentque
Orauere deum, qui praesens funera gentis
Finiat Ausoniae; certas ita dicere sortes.
Dissidet et uariat sententia, parsque negandum
Non putat auxilium, multi retinere suamque
650
Non emittere opem nec numina tradere suadent.
Dum dubitant, seram pepulere crepuscula lucem
Vmbraque telluris tenebras induxerat orbi,
Cum deus in somnis opifer consistere uisus
Ante tuum, Romane, torum, sed qualis in aede
655
Esse solet, baculumque tenens agreste sinistra
Caesariem longae dextra deducere barbae
Et placido tales emittere pectore uoces:
"Pone metus! ueniam simulacraque nostra relinquam;
Hunc modo serpentem, baculum qui nexibus ambit,
660
Perspice et usque nota, uisu ut cognoscere possis.
Vertar in hunc, sed maior ero tantusque uidebor,
In quantum uerti caelestia corpora debent."
Extemplo cum uoce deus, cum uoce deoque
Somnus abit, somnique fugam lux alma secuta est.
665
Postera sidereos Aurora fugauerat ignes:
Incerti, quid agant, proceres ad templa petiti
Conueniunt operosa dei, quaque ipse morari
Sede uelit, signis caelestibus indicet, orant.
Vix bene desierant, cum cristis aureus altis
670
In serpente deus praenuntia sibila misit
Aduentuque suo signumque arasque foresque
Marmoreumque solum fastigiaque aurea mouit
Pectoribusque tenus media sublimis in aede
Constitit atque oculos circumtulit igne micantes.
675
Territa turba pauet; cognouit numina castos
Euinctus uitta crines albente sacerdos:
"En, deus est, deus est! animis linguisque fauete,
Quisquis ades", dixit, "sis, o pulcherrime, uisus
Vtiliter populosque iuues tua sacra colentes."
680
Quisquis adest, uisum ueneratur numen, et omnes
Verba sacerdotis referunt geminata piumque
Aeneadae praestant et mente et uoce fauorem.
Adnuit his motisque deus rata pignora cristis
Et repetita dedit uibrata sibila lingua.
685
Tum gradibus nitidis delabitur oraque retro
Flectit et antiquas abiturus respicit aras
Adsuetasque domos habitataque templa salutat.
Inde per iniectis adopertam floribus ingens
Serpit humum flectitque sinus mediamque per urbem
690
Tendit ad incuruo munitos aggere portus.
Restitit hic agmenque suum turbaeque sequentis
Officium placido uisus dimittere uultu
Corpus in Ausonia posuit rate; numinis illa
Sensit onus pressa estque dei grauitate carina.
695
Aeneadae gaudent caesoque in litore tauro
Torta coronatae soluunt retinacula nauis.
Inpulerat leuis aura ratem: deus eminet alte
Inpositaque premens puppim ceruice recuruam
Caeruleas despectat aquas modicisque per aequor
700
Ionium zephyris sextae Pallantidos ortu
Italiam tenuit praeterque Lacinia templo
Nobilitata deae Scylaceaque litora fertur;
Linquit Iapygiam laeuisque Amphrisia remis
Saxa fugit, dextra praerupta Celennia parte
705
Romethiumque legit Caulonaque Naryciamque
Euincitque fretum Siculique angusta Pelori
Hippotadaeque domos regis Temesesque metalla
Leucosiamque petit tepidique rosaria Paesti.
Inde legit Capreas promunturiumque Mineruae
710
Et Surrentino generosos palmite colles
Herculeamque urbem Stabiasque et in otia natam
Parthenopen et ab hac Cumaeae templa Sibyllae.
Hinc calidi fontes lentisciferumque tenetur
Liternum multamque trahens sub gurgite harenam
715
Volturnus niueisque frequens Sinuessa colubris
Minturnaeque graues et quam tumulauit alumnus
Antiphataeque domus Trachasque obsessa palude
Et tellus Circaea et spissi litoris Antium.
Huc ubi ueliferam nautae aduertere carinam
720
(Asper enim iam pontus erat), deus explicat orbes
Perque sinus crebros et magna uolumina labens
Templa parentis init flauum tangentia litus.
Aequore placato patrias Epidaurius aras
Linquit et hospitio iuncti sibi numinis usus
725
Litoream tractu squamae crepitantis harenam
Sulcat et innixus moderamine nauis in alta
Puppe caput posuit, donec Castrumque sacrasque
Lauini sedes Tiberinaque ad ostia uenit.
Huc omnes populi passim matrumque patrumque
730
Obuia turba ruit, quaeque ignes, Troica, seruat,
Vesta, tuos, laetoque deum clamore salutant;
Quaque per aduersas nauis cita ducitur undas,
Tura super ripas aris ex ordine factis
Parte ab utraque sonant et odorant aera fumis,
735
Ictaque coniectos incalfacit hostia cultros.
Iamque, caput rerum, Romanam intrauerat urbem:
Erigitur serpens, summoque adclinia malo
Colla mouet sedesque sibi circumspicit aptas.
Scinditur in geminas partes circumfluus amnis
740
(Insula nomen habet) laterumque a parte duorum
Porrigit aequales media tellure lacertos.
Huc se de Latia pinu Phoebeius anguis
Contulit et finem specie caeleste resumpta
Luctibus inposuit uenitque salutifer urbi.
745
Hic tamen accessit delubris aduena nostris:
Caesar in urbe sua deus est; quem Marte togaque
Praecipuum non bella magis finita triumphis
Resque domi gestae properataque gloria rerum
In sidus uertere nouum stellamque comantem,
750
Quam sua progenies. neque enim de Caesaris actis
Vllum maius opus quam quod pater exstitit huius.
Scilicet aequoreos plus est domuisse Britannos
Perque papyriferi septemflua flumina Nili
Victrices egisse rates Numidasque rebelles
755
Cinyphiumque Iubam Mithridateisque tumentem
Nominibus Pontum populo adiecisse Quirini
Et multos meruisse, aliquos egisse triumphos,
Quam tantum genuisse uirum? quo praeside rerum
Humano generi, superi, fauistis abunde.
760
Ne foret hic igitur mortali semine cretus,
Ille deus faciendus erat; quod ut aurea uidit
Aeneae genetrix, uidit quoque triste parari
Pontifici letum et coniurata arma moueri,
Palluit et cunctis, ut cuique erat obuia, diuis
765
"Adspice" dicebat, "quanta mihi mole parentur
Insidiae quantaque caput cum fraude petatur,
Quod de Dardanio solum mihi restat Iulo.
Solane semper ero iustis exercita curis?
Quam modo Tydidae Calydonia uulneret hasta,
770
Nunc male defensae confundant moenia Troiae;
Quae uideam natum longis erroribus actum
Iactarique freto sedesque intrare silentum
Bellaque cum Turno gerere, aut, si uera fatemur,
Cum Iunone magis! quid nunc antiqua recordor
775
Damna mei generis? timor hic meminisse priorum
Non sinit: in me acui sceleratos cernitis enses?
Quos prohibete, precor, facinusque repellite neue
Caede sacerdotis flammas extinguite Vestae!"
Talia nequiquam toto Venus anxia caelo
780
Verba iacit superosque mouet; qui rumpere quamquam
Ferrea non possunt ueterum decreta sororum,
Signa tamen luctus dant haud incerta futuri.
Arma ferunt inter nigras crepitantia nubes
Terribilisque tubas auditaque cornua caelo
785
Praemonuisse nefas. solis quoque tristis imago
Lurida sollicitis praebebat lumina terris.
Saepe faces uisae mediis ardere sub astris,
Saepe inter nimbos guttae cecidere cruentae;
Caerulus et uultum ferrugine Lucifer atra
790
Sparsus erat, sparsi lunares sanguine currus;
Tristia mille locis Stygius dedit omina bubo,
Mille locis lacrimauit ebur, cantusque feruntur
Auditi sanctis et uerba minantia lucis.
Victima nulla litat, magnosque instare tumultus
795
Fibra monet, caesumque caput reperitur in extis;
Inque foro circumque domos et templa deorum
Nocturnos ululasse canes umbrasque silentum
Errauisse ferunt motamque tremoribus urbem.
Non tamen insidias uenturaque uincere fata
800
Praemonitus potuere deum, strictique feruntur
In templum gladii; neque enim locus ullus in urbe
Ad facinus diramque placet nisi curia caedem.
Tum uero Cytherea manu percussit utraque
Pectus et Aeneaden molitur condere nube,
805
Qua prius infesto Paris est ereptus Atridae
Et Diomedeos Aeneas fugerat enses.
Talibus hanc genitor: "sola insuperabile fatum,
Nata, mouere paras? intres licet ipsa sororum
Tecta trium: cernes illic molimine uasto
810
Ex aere et solido rerum tabularia ferro,
Quae neque concussum caeli neque fulminis iram
Nec metuunt ullas tuta atque aeterna ruinas:
Inuenies illic incisa adamante perenni
Fata tui generis. legi ipse animoque notaui
815
Et referam, ne sis etiamnum ignara futuri.
Hic sua conpleuit, pro quo, Cytherea, laboras,
Tempora, perfectis, quos terrae debuit, annis.
Vt deus accedat caelo templisque colatur,
Tu facies natusque suus, qui nominis heres
820
Inpositum feret unus onus caesique parentis
Nos in bella suos fortissimus ultor habebit.
Illius auspiciis obsessae moenia pacem
Victa petent Mutinae, Pharsalia sentiet illum,
Emathiaque iterum madefient caede Philippi,
825
Et magnum Siculis nomen superabitur undis,
Romanique ducis coniunx Aegyptia taedae
Non bene fisa cadet, frustraque erit illa minata,
Seruitura suo Capitolia nostra Canopo.
Quid tibi barbariem gentesque ab utroque iacentes
830
Oceano numerem? quodcumque habitabile tellus
Sustinet, huius erit; pontus quoque seruiet illi.
Pace data terris animum ad ciuilia uertet
Iura suum legesque feret iustissimus auctor
Exemploque suo mores reget inque futuri
835
Temporis aetatem uenturorumque nepotum
Prospiciens prolem sancta de coniuge natam
Ferre simul nomenque suum curasque iubebit
Nec, nisi cum †senior similes† aequauerit annos,
Aetherias sedes cognataque sidera tanget.
840
Hanc animam interea caeso de corpore raptam
Fac iubar, ut semper Capitolia nostra forumque
Diuus ab excelsa prospectet Iulius aede".
Vix ea fatus erat, media cum sede senatus
Constitit alma Venus nulli cernenda suique
845
Caesaris eripuit membris neque in aera solui
Passa recentem animam caelestibus intulit astris,
Dumque tulit, lumen capere atque ignescere sensit
Emisitque sinu: luna uolat altius illa
Flammiferumque trahens spatioso limite crinem
850
Stella micat natique uidens bene facta fatetur
Esse suis maiora et uinci gaudet ab illo.
Hic sua praeferri quamquam uetat acta paternis,
Libera fama tamen nullisque obnoxia iussis
Inuitum praefert unaque in parte repugnat.
855
Sic magni cedit titulis Agamemnonis Atreus,
Aegea sic Theseus, sic Pelea uicit Achilles,
Denique, ut exemplis ipsos aequantibus utar,
Sic et Saturnus minor est Ioue: Iuppiter arces
Temperat aetherias et mundi regna triformis,
860
Terra sub Augusto est; pater est et rector uterque.
Di, precor, Aeneae comites, quibus ensis et ignis
Cesserunt, dique Indigetes genitorque Quirine
Vrbis et inuicti genitor Gradiue Quirini
Vestaque Caesareos inter sacrata Penates
865
Et cum Caesarea tu, Phoebe domestice, Vesta,
Quique tenes altus Tarpeias Iuppiter arces,
Quosque alios uati fas appellare piumque est:
Tarda sit illa dies et nostro serior aeuo,
Qua caput Augustum, quem temperat, orbe relicto,
870
Accedat caelo faueatque precantibus absens!
Iamque opus exegi, quod nec Iouis ira nec ignes
Nec poterit ferrum nec edax abolere uetustas.
Cum uolet, illa dies, quae nil nisi corporis huius
Ius habet, incerti spatium mihi finiat aeui:
875
Parte tamen meliore mei super alta perennis
Astra ferar, nomenque erit indelebile nostrum,
Quaque patet domitis Romana potentia terris,
Ore legar populi, perque omnia saecula fama,
Siquid habent ueri uatum praesagia, uiuam.