Iamque Giganteis iniectam faucibus Aetnen

Aruaque Cyclopum, quid rastra, quid usus aratri

Nescia nec quicquam iunctis debentia bubus

Liquerat Euboicus tumidarum cultor aquarum

5

Liquerat et Zanclen aduersaque moenia Rhegi

Nauifragumque fretum, gemino quod litore pressum

Ausoniae Siculaeque tenet confinia terrae.

Inde manu magna. Tyrrhena per aequora uectus

Herbiferos adiit colles atque atria Glaucus

10

Sole satae Circes, uariarum plena ferarum.

Quam simul adspexit, dicta acceptaque salute

"Diua, dei miserere, precor; nam sola leuare

Tu potes hunc" dixit "uidear modo dignior esse.

Quanta sit herbarum, Titani, potentia, nulli

15

Quam mihi cognitius, qui sum mutatus ab illis;

Neue mei non nota tibi sit causa furoris,

Litore in Italico, Messenia moenia contra,

Scylla mihi uisa est; pudor est promissa precesque

Blanditiasque meas contemptaque uerba referre.

20

At tu, siue aliquod regnum est in carmine, carmen

Ore moue sacro; siue expugnacior herba est,

Vtere temptatis operosae uiribus herbae.

Nec medeare mihi sanesque haec uulnera mando

Fineque nil opus est; partem ferat illa caloris.

25

At Circe (neque enim flammis habet aptius ulla

Talibus ingenium seu causa est huius in ipsa,

Seu Venus indicio facit hoc offensa paterno)

Talia uerba refert: "melius sequerere uolentem

Optantemque eadem parilique cupidine captam.

30

Dignus eras ultro, poteras certeque, rogari;

Et, si spem dederis, mihi crede, rogaberis ultro.

Neu dubites absitque tuae fiducia formae;

En ego, cum dea sim, nitidi cum filia Solis,

Gramine cum tantum, tantum quoque carmine possim,

35

Vt tua sim, uoueo. spernentem sperne, sequenti

Redde uices unoque duas ulciscere facto."

Talia temptanti: "prius" inquit "in aequore frondes"

Glaucus, et in summis nascentur montibus algae,

Sospite quam Scylla nostri mutentur amores."

40

Indignata dea est; et laedere quatenus ipsum

Non poterat nec uellet amans, irascitur illi

Quae sibi praelata est; Venerisque offensa repulsa

Protinus horrendis infamia pabula sucis

Conterit et tritis Hecateia carmina miscet

45

Caerulaque induitur uelamina perque ferarum

Agmen adulantum media procedit ab aula

Oppositumque petens contra Zancleia saxa

Rhegion ingreditur feruentes aestibus undas,

In quibus ut solida ponit uestigia terra

50

Summaque decurrit pedibus super aequora siccis.

Paruus erat gurges, curuos sinuatus in arcus,

Grata quies Scyllae, quo se referebat ab aestu

Et maris et caeli, medio cum plurimus orbe

Sol erat et minimas a uertice fecerat umbras.

55

Hunc dea praeuitiat portentificisque uenenis

Inquinat; hic pressos latices radice nocenti

Spargit et obscurum uerborum ambage nouorum

Ter nouiens carmen magico demurmurat ore.

Scylla uenit mediaque tenus descenderat aluo,

60

Cum sua foedari latrantibus inguina monstris

Adspicit; ac primo credens non corporis illas

Esse sui partes refugitque abigitque timetque

Ora proterua canum; sed, quos fugit, attrahit una

Et corpus quaerens femorum crurumque pedumque

65

Cerbereos rictus pro partibus inuenit illis;

Statque canum rabie subiectaque terga ferarum

Inguinibus truncis uteroque extante coercet.

Fleuit amans Glaucus nimiumque hostiliter usae

Viribus herbarum fugit conubia Circes.

70

Scylla loco mansit, cumque est data copia primum,

In Circes odium sociis spoliauit Vlixen;

Mox eadem Teucras fuerat mersura carinas,

Ni prius in scopulum, qui nunc quoque saxeus extat,

Transformata foret; scopulum quoque nauita uitat.

75

Hunc ubi Troianae remis auidamque Charybdim

Euicere rates, cum iam prope litus adessent

Ausonium, Libycas uento referuntur ad oras.

Excipit Aenean illic animoque domoque,

Non bene discidium Phrygii latura mariti,

80

Sidonis inque pyra sacri sub imagine facta

Incubuit ferro deceptaque decipit omnes.

Rursus harenosae fugiens noua moenia terrae

Ad sedemque Erycis fidumque relatus Acesten,

Sacrificat tumulumque sui genitoris honorat,

85

Quasque rates Iris Iunonia paene cremarat,

Soluit et Hippotadae regnum terrasque calenti

Sulphure fumantis Acheloiadumque relinquit

Sirenum scopulos orbataque praeside pinus

Inarimen Prochytenque legit sterilique locatas

90

Colle Pithecusas, habitantum nomine dictas.

Quippe deum genitor, fraudem et periuria quondam

Cercopum exosus gentisque admissa dolosae,

In deforme uiros animal mutauit, ut idem

Dissimiles homini possent similesque uideri;

95

Membraque contraxit naresque a fronte resimas

Contudit et rugis perarauit anilibus ora

Totaque uelatos flauenti corpora uillo

Misit in has sedes; nec non prius abstulit usum

Verborum et natae dira in periuria linguae;

100

Posse queri tantum rauco stridore reliquit.

Has ubi praeteriit et Parthenopeia dextra

Moenia deseruit laeua de parte canori

Aeolidae tumulum et loca feta palustribus undis,

Litora Cumarum uiuacisque antra Sibyllae

105

Intrat et ad manes ueniat per Auerna paternos

Orat; at illa diu uultum tellure moratum

Erexit tandemque deo furibunda recepto

"Magna petis", dixit "uir factis maxime, cuius

Dextera per ferrum est, pietas spectata per ignes.

110

Pone tamen, Troiane, metum; potiere petitis

Elysiasque domos et regna nouissima mundi

Me duce cognosces simulacraque cara parentis

Inuia uirtuti nulla est uia" dixit et auro

Fulgentem ramum in silua Iunonis Auernae

115

Monstrauit iussitque suo diuellere trunco.

Paruit Aeneas, et formidabilis Orci

Vidit opes atauosque suos umbramque senilem

Magnanimi Anchisae; didicit quoque iura locorum,

Quaeque nouis essent adeunda pericula bellis.

120

Inde ferens lassos aduerso tramite passus,

Cum duce Cumaea mollit sermone laborem.

Dumque iter horrendum per opaca crepuscula carpit

"Seu dea tu praesens, seu dis gratissima", dixit

"Numinis instar eris semper mihi meque fatebor

125

Muneris esse tui, quae me loca mortis adire,

Quae loca me uisae uoluisti euadere mortis;

Pro quibus aerias meritis euectus ad auras

Templa tibi statuam, tribuam tibi turis honores.

Respicit hunc uates et suspiratibus haustis:

130

"Nec dea sum", dixit "nec sacri turis honore

Humanum dignare caput; neu nescius erres,

Lux aeterna mihi carituraque fine dabatur,

Si mea uirginitas Phoebo patuisset amanti."

Dum tamen hanc sperat, dum praecorrumpere donis

135

Me cupit, "elige, " ait "uirgo Cumaea, quid optes

Optatis potiere tuis." ego pulueris hausti

Ostendi cumulum; quot haberet corpora puluis,

Tot mihi natales contingere uana rogaui;

Excidit, ut peterem iuuenes quoque protinus annos.

140

Hos tamen ille mihi dabat aeternamque iuuentam,

Si Venerem paterer; contempto munere Phoebi

Innuba permaneo; sed iam felicior aetas

Terga dedit tremuloque gradu uenit aegra senectus,

Quae patienda diu est; nam iam mihi saecula septem

145

Acta uides; superest, numeros ut pulueris aequem,

Ter centum messes, ter centum musta uidere.

Tempus erit, cum de tanto me corpore paruam

Longa dies faciet consumptaque membra senecta

Ad minimum redigentur onus; nec amata uidebor

150

Nec placuisse deo; Phoebus quoque forsitan ipse

Vel non cognoscet, uel dilexisse negabit;

Vsque adeo mutata ferar; nullique uidenda,

Voce tamen noscar; uocem mihi fata relinquent.

Talia conuexum per iter memorante Sibylla,

155

Sedibus Euboicam Stygiis emergit in urbem

Troius Aeneas; sacrisque ex more litatis,

Litora adit nondum nutricis habentia nomen.

Hic quoque substiterat post taedia longa laborum

Neritius Macareus, comes experientis Vlixei;

160

Desertum quondam mediis sub rupibus Aetnae

Noscit Achaemeniden improuisoque repertum

Viuere miratus: "qui te casusue deusue

Seruat, Achaemenide? cur" inquit "barbara Graium

Prora uehit? petitur uestra quae terra carina"?

165

Talia quaerenti iam non hirsutus amictu,

Iam suus et spinis conserto tegmine nullis,

Fatur Achaemenides: "iterum Polyphemon et illos

Adspiciam fluidos humano sanguine rictus,

Hac mihi si potior domus est Ithacique carina,

170

Si minus Aenean ueneror genitore; nec umquam

Esse satis potero, praestem licet omnia, gratus.

Quod loquor et spiro caelumque et sidera solis

Respicio, possimne ingratus et impius esse?

Ille dedit, quod non anima haec Cyclopis in ora

175

Venit; et, ut iam nunc lumen uitale relinquam,

Aut tumulo aut certe non illa condar in aluo.

Quid mihi tunc animi, nisi si timor abstulit omnem

Sensum animumque, fuit, cum uos petere alta relictus

Aequora conspexi? Volui inclamare, sed hosti

180

Prodere me timui; uestrae quoque clamor Vlixis

Paene rati nocuit. uidi, cum monte reuolsum

Immanem scopulum medias permisit in undas;

Vidi iterum ueluti tormenti uiribus acta

Vasta Giganteo iaculantem saxa lacerto

185

Et, ne deprimeret fluctus uentusue carinam,

Pertimui iam me non esse oblitus in illa.

Vt uero fuga uos ab acerba morte reduxit,

Ille quidem totam gemebundus obambulat Aetnam

Praetemptatque manu siluas et luminis orbus

190

Rupibus incursat foedataque bracchia tabo

In mare protendens gentem exsecratur Achiuam

Atque ait: "o si quis referat mihi casus Vlixen,

Aut aliquem e sociis, in quem mea saeuiat ira,

Viscera cuius edam, cuius uiuentia dextra

195

Membra mea laniem, cuius mihi sanguis inundet

Guttur et elisi trepident sub dentibus artus,

Quam nullum aut leue sit damnum mihi lucis ademptae"!

Haec et plura ferox; me luridus occupat horror

Spectantem uultus etiamnum caede madentes

200

Crudelesque manus et inanem luminis orbem

Membraque, et humano concretam sanguine barbam.

Mors erat ante oculos, minimum tamen illa malorum;

Et iam prensurum, iam nunc mea uiscera rebar

In sua mersurum; mentique haerebat imago

205

Temporis illius, quo uidi bina meorum

Ter quater affligi sociorum corpora terrae,

Cum super ipse iacens hirsuti more leonis

Visceraque et carnes cumque albis ossa medullis

Semianimesque artus auidam condebat in aluum.

210

Me tremor inuasit; stabam sine sanguine maestus

Mandentemque uidens eiectantemque cruentas

Ore dapes et frusta mero glomerata uomentem,

Talia fingebam misero mihi fata parari;

Perque dies multos latitans omnemque tremiscens

215

Ad strepitum mortemque timens cupidusque moriri,

Glande famem pellens et mixta frondibus herba,

Solus, inops, exspes, leto poenaeque relictus,

Hanc procul adspexi longo post tempore nauem

Orauique fugam gestu ad litusque cucurri

220

Et moui; Graiumque ratis Troiana recepit.

Tu quoque pande tuos, comitum gratissime, casus

Et ducis et turbae quae tecum est credita ponto.

Aeolon ille refert Tusco regnare profundo,

Aeolon Hippotaden, cohibentem carcere uentos

225

Quos bouis inclusos tergo, memorabile munus,

Dulichium sumpsisse ducem flatuque secundo

Lucibus isse nouem et terram adspexisse petitam

Proxima post nonam cum sese aurora moueret,

Inuidia socios praedaeque cupidine uictos

230

Esse ratos aurum, dempsisse ligamina uentis;

Cum quibus isse retro, per quas modo uenerat undas,

Aeoliique ratem portus repetisse tyranni.

"Inde Lami ueterem Laestrygonis" inquit "in urbem

Venimus; Antiphates terra regnabat in illa.

235

Missus ad hunc ego sum, numero comitante duorum;

Vixque fuga quaesita salus comitique mihique;

Tertius e nobis Laestrygonis impia tinxit

Ora cruore suo. fugientibus instat et agmen

Concitat Antiphates; coeunt et saxa trabesque

240

Coniciunt merguntque uiros merguntque carinas.

Vna tamen, quae nos ipsumque uehebat Vlixen,

Effugit; amissa sociorum parte dolentes

Multaque conquesti terris allabimur illis

Quas procul hinc cernis; procul hinc, mihi crede, uidenda est

245

Insula, uisa mihi; tuque, o iustissime Troum,

Nate dea (neque enim finito Marte uocandus

Hostis es, Aenea) moneo, fuge litora Circes.

Nos quoque Circaeo religata in litore pinu,

Antiphatae memores immansuetique Cyclopis,

250

Ire negabamus tecta ignota subire

Sorte sumus lecti; sors me fidumque Politen

Eurylochumque simul nimiique Elpenora uini

Bisque nouem socios Circaea ad moenia misit.

Quae simul attigimus stetimusque in limine tecti,

255

Mille lupi mixtique lupis ursique leaeque

Occursu fecere metum; sed nulla timenda,

Nullaque erat nostro factura in corpore uulnus:

Quin etiam blandas mouere per aera caudas

Nostraque adulantes comitant uestigia, donec

260

Excipiunt famulae perque atria marmore tecta

Ad dominam ducunt. pulchro sedet illa recessu

Sollemni solio pallamque induta nitentem

Insuper aurato circumuelatur amictu.

Nereides nymphaeque simul, quae uellera motis

265

Nulla trahunt digitis nec fila sequentia ducunt,

Gramina disponunt sparsosque sine ordine flores

Secernunt calathis uariasque coloribus herbas.

Ipsa, quod hae faciunt, opus exigit; ipsa, quis usus

Quoque sit in folio, quae sit concordia mixtis,

270

Nouit et aduertens pensas examinat herbas.

Haec ubi nos uidit, dicta acceptaque salute,

Diffudit uultus et reddidit omina uoce;

Nec mora, misceri tosti iubet hordea grani

Mellaque uimque meri cum lacte coagula passo,

275

Quique sub hac lateant furtim dulcedine, sucos

Adicit. accipimus sacra data pocula dextra.

Quae simul arenti sitientes hausimus ore

Et tetigit summos uirga dea dira capillos,

(Et pudet et referam) saetis horrescere coepi,

280

Nec iam posse loqui pro uerbis edere raucum

Murmur et in terram toto procumbere uultu;

Osque meum sensi pando occallescere rostro,

Colla tumere toris et, qua modo pocula parte

Sumpta mihi fuerant, illa uestigia feci;

285

Cumque eadem passis (tantum medicamina possunt!)

Claudor hara; solumque suis caruisse figura

Vidimus Eurylochum; solus data pocula fugit.

Quae nisi uitasset, pecoris pars una manerem

Nunc quoque saetigeri, nec tantae cladis ab illo

290

Certior ad Circen ultor uenisset Vlixes.

Pacifer huic dederat florem Cyllenius album

Moly uocant superi; nigra radice tenetur.

Tutus eo monitisque simul caelestibus intrat

Ille domum Circes et ad insidiosa uocatus

295

Pocula, conantem uirga mulcere capillos

Reppulit et stricto pauidam deterruit ense.

Inde fides dextraeque datae; thalamoque receptus

Coniugii dotem sociorum corpora poscit.

Spargimur ignotae sucis melioribus herbae

300

Percutimurque caput conuersae uerbere uirgae

Verbaque dicuntur dictis contraria uerbis;

Quo magis illa canit, magis hoc tellure leuati

Erigimur saetaeque cadunt bifidosque relinquit

Rima pedes redeunt umeri et subiecta lacertis

305

Bracchia sunt; flentem flentes amplectimur ipsi

Haeremusque ducis collo; nec uerba locuti

Vlla priora sumus quam nos testantia gratos.

Annua nos illic tenuit mora multaque praesens

Tempore tam longo uidi, multa auribus hausi,

310

Hoc quoque cum multis, quod clam mihi rettulit una

Quattuor e famulis ad talia sacra paratis.

Cum duce namque meo Circe dum sola moratur,

Illa mihi niueo factum de marmore signum

Ostendit iuuenale, gerens in uertice picum,

315

Aede sacra positum multisque insigne coronis.

Quis foret et quare sacra coleretur in aede,

Cur hanc ferret auem, quaerenti et scire uolenti

"Accipe", ait "Macareu, dominaeque potentia quae sit,

Hinc quoque disce meae; tu dictis adice mentem.

320

Picus in Ausoniis, proles Saturnia, terris

Rex fuit, utilium bello studiosus equorum.

Forma uiro, quam cernis, erat; licet ipse decorem

Adspicias fictaque probes ab imagine ueram.

Par animus formae; nec adhuc spectasse per annos

325

Quinquennem poterat Graia quater Elide pugnam.

Ille suos dryadas Latiis in montibus ortas

Verterat in uultus, illum fontana petebant

Numina, naiades, quas Albula quasque Numici,

Quas Anienis aquae cursuque breuissimus Almo

330

Narue tulit praeceps et opacae Farfarus umbrae,

Quaeque colunt Scythicae stagnum nemorale Dianae

Finitimosque lacus; spretis tamen omnibus, unam

Ille colit nymphen, quam quondam in colle Palati

Dicitur ancipiti peperisse Venilia Iano.

335

Haec ubi nubilibus primum maturuit annis,

Praeposito cunctis Laurenti tradita Pico est,

Rara quidem facie, sed rarior arte canendi,

Vnde Canens dicta est; siluas et saxa mouere

Et mulcere feras et flumina longa morari

340

Ore suo uolucresque uagas retinere solebat.

Quae dum feminea modulatur carmina uoce,

Exierat tecto Laurentis Picus in agros,

Indigenas fixurus apros, tergumque premebat

Acris equi laeuaque hastilia bina ferebat,

345

Poeniceam fuluo chlamydem contractus ab auro.

Venerat in siluas et filia Solis easdem,

Vtque nouas legeret fecundis collibus herbas,

Nomine dicta suo Circaea reliquerat arua.

Quae simul ac iuuenem, uirgultis abdita, uidit,

350

Obstipuit; cecidere manu, quas legerat, herbae

Flammaque per totas uisa est errare medullas.

Vt primum ualido mentem collegit ab aestu,

Quid cuperet, fassura fuit; ne posset adire,

Cursus equi fecit circumfususque satelles.

355

"Non" ait "effugies, uento rapiare licebit,

Si modo me noui, si non euanuit omnis

Herbarum uirtus et non mea carmina fallunt."

Dicit et effigiem nullo cum corpore falsi

Finxit apri praeterque oculos transcurrere regis

360

Iussit et in densum trabibus nemus ire uideri,

Plurima qua silua est et equo loca peruia non sunt.

Haud mora, continuo praedae petit inscius umbram

Picus equique celer spumantia terga relinquit

Spemque sequens uanam silua pedes errat in alta.

365

Concipit illa preces et uerba precantia dicit.

Ignotosque deos ignoto carmine adorat,

Quo solet et niueae uultum confundere Lunae

Et patrio capiti bibulas subtexere nubes.

Tum quoque cantato densetur carmine caelum

370

Et nebulas exhalat humus caecisque uagantur

Limitibus comites et abest custodia regis.

Nacta locum tempusque: "per, o, tua lumina", dixit

"Quae mea ceperunt, perque hanc, pulcherrime, formam,

Quae facit, ut supplex tibi sim dea, consule nostris

375

Ignibus et socerum, qui peruidet omnia, Solem

Accipe, nec durus Titanida despice Circen."

Dixerat; ille ferox ipsamque precesque relinquit

Et: "quaecumque es." ait "non sum tuus; altera captum

Me tenet et teneat par longum, comprecor, aeuum.

380

Nec Venere externa socialia foedera laedam,

Dum mihi Ianigenam seruabunt fata Canentem."

Saepe retemptatis precibus Titania frustra

"Non impune feres, neque" ait "reddere Canenti;

Laesaque quid faciat, quid amans, quid femina, disces

385

Rebus", ait "sed amans et laesa et femina Circe.

Tum bis ad occasus, bis se conuertit ad ortus,

Ter iuuenem baculo tetigit, tria carmina dixit.

Ille fugit, sed se solito uelocius ipse

Currere miratur; pennas in corpore uidit,

390

Seque nouam subito Latiis accedere siluis

Indignatus auem, duro fera robora rostro

Figit et iratus longis dat uulnera ramis.

Purpureum chlamydis pennae traxere colorem,

Fibula quod fuerat uestemque momorderat aurum,

395

Pluma fit et fuluo ceruix praecingitur auro,

Nec quicquam antiquum Pico nisi nomina restant.

Interea comites, clamato saepe per agros

Nequiquam Pico nullaque in parte reperto,

Inueniunt Circen (nam iam tenuauerat auras

400

Passaque erat nebulas uentis ac sole recludi)

Criminibusque premunt ueris regemque reposcunt

Vimque ferunt saeuisque parant incessere telis.

Illa nocens spargit uirus sucosque ueneni

Et Noctem Noctisque deos Erebumque Chaosque

405

Conuocat et longis Hecaten ululatibus orat.

Exsiluere loco (dictu mirabile) siluae,

Ingemuitque solum uicinaque palluit arbor

Sparsaque sanguineis maduerunt pabula guttis

Et lapides uisi mugitus edere raucos

410

Et latrare canes et humus serpentibus atris

Squalere et tenues animae uolitare uidentur.

Attonitum monstris uulgus pauet; illa pauentis

Ora uenenata tetigit mirantia uirga,

Cuius ab attactu uariarum monstra ferarum

415

In iuuenes ueniunt; nulli sua mansit imago.

Sparserat occiduus Tartessia litora Phoebus

Et frustra coniunx oculis animoque Canentis

Expectatus erat; famuli populusque per omnes

Discurrunt siluas atque obuia lumina portant.

420

Nec satis est nymphae flere et lacerare capillos

Et dare plangorem; facit haec tamen omnia seque

Proripit ac Latios errat uesana per agros.

Sex illam noctes, totidem redeuntia solis

Lumina uiderunt inopem somnique cibique

425

Per iuga, per ualles, qua fors ducebat, euntem.

Vltimus adspexit Thybris luctuque uiaque

Fessam et iam longa ponentem corpora ripa.

Illic cum lacrimis ipso modulata dolore

Verba sono tenui maerens fundebat, ut olim

430

Carmina iam moriens canit exequialia cygnus.

Luctibus extremis tenues liquefacta medullas

Tabuit inque leues paulatim euanuit auras.

Fama tamen signata loco est, quem rite Canentem

Nomine de nymphae ueteres dixere Camenae."

435

Talia multa mihi longum narrata per annum

Visaque sunt; resides et desuetudine tardi

Rursus inire fretum, rursus dare uela iubemur;

Ancipitesque uias et iter Titania uastum

Dixerat et saeui restare pericula ponti.

440

Pertimui, fateor, nactusque hoc litus adhaesi.

Finierat Macareus; urnaque Aeneia nutrix

Condita marmoreo tumulo breue carmen habebat;

"Hic me Caietam notae pietatis alumnus

Ereptam Argolico, quo debuit, igne cremauit.

445

Soluitur herboso religatus ab aggere funis

Et procul insidias infamataeque relinquunt

Tecta deae lucosque petunt, ubi nubilus umbra

In mare cum flaua prorumpit Thybris harena

Faunigenaeque domo potitur nataque Latini,

450

Non sine Marte tamen; bellum cum gente feroci

Suscipitur, pactaque furit pro coniuge Turnus.

Concurrit Latio Tyrrhenia tota diuque

Ardua sollicitis uictoria quaeritur armis.

Auget uterque suas externo robore uires

455

Et multi Rutulos, multi Troiana tuentur

Castra; neque Aeneas Euandri ad limina frustra,

At Venulus frustra profugi Diomedis ad urbem

Venerat; ille quidem sub Iapyge maxima Dauno

Moenia condiderat dotaliaque arua tenebat;

460

Sed Venulus Turni postquam mandata peregit,

Auxilium petiit, uires Aetolius heros

Excusat; nec se aut soceri committere pugnae

Velle sui populos, aut quos e gente suorum

Armet, habere ullos: "neue haec commenta putetis,

465

Admonitu quamquam luctus renouentur amari,

Perpetiar memorare tamen. postquam alta cremata est

Ilion et Danaas pauerunt Pergama dextras

Naryciusque heros, a uirgine uirgine rapta,

Quam meruit poenam solus, digessit in omnes,

470

Spargimur et uentis inimica per aequora rapti

Fulmina, noctem, imbres, iram caelique marisque

Perpetimur Danai cumulumque Capherea cladis.

Neue morer referens tristes ex ordine casus,

Graecia tum potuit Priamo quoque flenda uideri

475

Me tamen armiferae seruatum cura Mineruae

Fluctibus eripuit; patriis sed rursus ab agris

Pellor et antiquo memores de uulnere poenas

Exigit alma Venus; tantosque per alta labores

Aequora sustinui, tantos terrestribus armis,

480

Vt mihi felices sint illi saepe uocati

Quos communis hiems importunusque Caphereus

Mersit aquis uellemque horum pars una fuissem.

Vltima iam passi comites belloque fretoque

Deficiunt finemque rogant erroris; at Acmon

485

Feruidus ingenio, tum uero et cladibus asper;

"Quid superest, quod iam patientia uestra recuset

Ferre, uiri"? dixit "quid habet Cytherea, quod ultra,

Velle puta, faciat? nam dum peiora timentur,

Est locus in uulnus; sors autem ubi pessima rerum,

490

Sub pedibus timor est securaque summa malorum.

Audiat ipsa licet et, quod facit, oderit omnes

Sub Diomede uiros: odium tamen illius omnes

Spernimus et magno stat magna potentia nobis."

Talibus iratam Venerem Pleuronius Acmon

495

Instimulat uerbis stimulisque resuscitat iram.

Dicta placent paucis; numeri maioris amici

Acmona corripimus; cui respondere uolenti

Vox pariter uocisque uia est tenuata comaeque

In plumas abeunt, plumis noua colla teguntur

500

Pectoraque et tergum; maiores bracchia pennas

Accipiunt cubitusque leuis sinuatur in alas;

Magna pedis digitos pars occupat oraque cornu

Indurata rigent finemque in acumine ponunt.

Hunc Lycus, hunc Idas et cum Rhexenore Nycteus,

505

Hunc miratur Abas; et dum mirantur, eandem

Accipiunt faciem numerusque ex agmine maior

Subuolat et remos plausis circumuolat alis;

Si uolucrum quae sit dubiarum forma requiris,

Vt non cygnorum, sic albis proxima cygnis.

510

Vix equidem has sedes et Iapygis arida Dauni

Arua gener teneo minima cum parte meorum

Hactenus Oenides; Venulus Calydonia regna

Peucetiosque sinus Messapiaque arua relinquit.

In quibus antra uidet, quae multa nubila silua

515

Et leuibus guttis manantia semicaper Pan

Nunc tenet, at quodam tenuerunt tempore nymphae.

Apulus has illa pastor regione fugatas

Terruit et primo subita formidine mouit;

Mox, ubi mens rediit et contempsere sequentem,

520

Ad numerum motis pedibus duxere choreas.

Improbat has pastor saltuque imitatus agresti

Addidit obscenis conuicia rustica dictis;

Nec prius os tacuit, quam guttura condidit arbor

Arbor enim est sucoque licet cognoscere mores

525

Quippe notam linguae bacis oleaster amaris

Exhibet; asperitas uerborum cessit in illas.

Hinc ubi legati rediere, negata ferentes

Arma Aetola sibi, Rutuli sine uiribus illis

Bella instructa gerunt; multumque ab utraque cruoris

530

Parte datur; fert ecce auidas in pinea Turnus

Texta faces ignesque timent quibus unda pepercit.

Iamque picem et ceras alimentaque cetera flammae

Mulciber urebat perque altum ad carbasa malum

Ibat et incuruae fumabant transtra carinae,

535

Cum, memor has pinus Idaeo uertice caesas,

Sancta deum genetrix tinnitibus aera pulsi

Aeris et inflati compleuit murmure buxi

Perque leues domitis inuecta leonibus auras:

"Irrita sacrilega iactas incendia dextra,

540

Turne"; ait "eripiam, nec me patiente cremabit

Ignis edax nemorum partes et membra meorum.

Intonuit dicente dea tonitrumque secuti

Cum saliente graues ceciderunt grandine, nimbi

Aeraque et tumidum subitis concursibus aequor

545

Astraei turbant et eunt in proelia fratres.

E quibus alma parens unius uiribus usa,

Stuppea praerupit Phrygiae retinacula puppis

Fertque rates pronas medioque sub aequore mergit.

Robore mollito lignoque in corpora uerso,

550

In capitum facies puppes mutantur aduncae,

In digitos abeunt et crura natantia remi,

Quodque prius fuerat, latus est mediisque carina

Subdita nauigiis spinae mutatur in usum,

Lina comae molles, antemnae bracchia fiunt;

555

Caerulus, ut fuerat, color est; quasque ante timebant,

Illas uirgineis exercent lusibus undas

Naides aequoreae; durisque in montibus ortae

Molle fretum celebrant, nec eas sua tangit origo

Non tamen oblitae, quam multa pericula saeuo

560

Pertulerint pelago, iactatis saepe carinis

Supposuere manus, nisi siqua uehebat Achiuos.

Cladis adhuc Phrygiae memores, odere Pelasgos

Neritiaeque ratis uiderunt fragmina laetis

Vultibus et laetis uidere rigescere puppem

565

Vultibus Alcinoi saxumque increscere ligno.

Spes erat, in nymphas animata classe marinas,

Posse metu monstri Rutulum desistere bello;

Perstat habetque deos pars utraque, quodque deorum est

Instar, habent animos; nec iam dotalia regna

570

Nec sceptrum soceri, nec te, Lauinia uirgo,

Sed uicisse petunt deponendique pudore

Bella gerunt; tandemque Venus uictricia nati

Arma uidet; Turnusque cadit, cadit Ardea, Turno

Sospite dicta potens; quem postquam barbarus ensis

575

Abstulit et tepida patuerunt tecta fauilla,

Congerie e media tum primum cognita praepes

Subuolat et cineres plausis euerberat alis;

Et sonus et macies et pallor et omnia, captam

Quae deceant urbem, nomen quoque mansit in illa

580

Vrbis et ipsa suis deplangitur Ardea pennis.

Iamque deos omnes ipsamque Aeneia uirtus

Iunonem ueteres finire coegerat iras,

Cum, bene fundatis opibus crescentis Iuli,

Tempestiuus erat caelo Cythereius heros.

585

Ambieratque Venus superos colloque parentis

Circumfusa sui: "numquam mihi" dixerat "ullo

Tempore dure pater, nunc sis mitissimus, opto,

Aeneaeque meo, qui te de sanguine nostro

Fecit auum, quamuis paruum des, optime, numen,

590

Dummodo des aliquod; satis est inamabile regnum

Adspexisse semel, Stygios semel isse per amnes."

Assensere dei; nec coniunx regia uultus

Immotos tenuit placatoque annuit ore.

Tum pater: "estis" ait "caelesti numine digni.

595

Quaeque petis, pro quoque petis; cape, nata, quod optas."

Fatus erat; gaudet gratesque agit illa parenti;

Perque leues auras iunctis inuecta columbis

Litus adit Laurens, ubi tectus harundine serpit

In freta flumineis uicina Numicius undis.

600

Hunc iubet Aeneae quaecumque obnoxia morti

Abluere et tacito deferre sub aequora cursu;

Corniger exsequitur Veneris mandata, suisque,

Quicquid in Aenea fuerat mortale, repurgat

Et respergit aquis; pars optima restitit illi.

605

Lustratum genetrix diuino corpus odore

Vnxit et ambrosia cum dulci nectare mixta

Contigit os fecitque deum; quem turba Quirini

Nuncupat Indigetem temploque arisque recepit.

Inde sub Ascanii dicione binominis Alba

610

Resque Latina fuit. succedit Siluius illi,

Quo satus antiquo tenuit repetita Latinus

Nomina cum sceptro; clarus subit Alba Latinum;

Epytus ex illo est; post hunc Capetusque Capysque,

Sed Capys ante fuit. regnum Tiberinus ab illis

615

Cepit et in Tusci demersus fluminis undis

Nomina fecit aquae; de quo Remulusque feroxque

Acrota sunt geniti. Remulus maturior annis

Fulmineo periit, imitator fulminis, ictu;

Fratre suo sceptrum moderatior Acrota forti

620

Tradit Auentino, qui, quo regnarat, eodem

Monte iacet positus tribuitque uocabula monti.

Iamque Palatinae summam Proca gentis habebat;

Rege sub hoc Pomona fuit, qua nulla Latinas

Inter hamadryadas coluit sollertius hortos

625

Nec fuit arborei studiosior altera fetus,

Vnde tenet nomen; non siluas illa nec amnes,

Rus amat et ramos felicia poma ferentes.

Nec iaculo grauis est, sed adunca dextera falce,

Qua modo luxuriem premit et spatiantia passim

630

Bracchia compescit, fisso modo cortice lignum

Inserit et sucos alieno praestat alumno;

Nec sentire sitim patitur bibulaeque recuruas

Radicis fibras labentibus irrigat undis;

Hic amor, hoc studium; Veneris quoque nulla cupido est.

635

Vim tamen agrestum metuens pomaria claudit

Intus et accessus prohibet refugitque uiriles.

Quid non et Satyri, saltatibus apta iuuentus.

Fecere et pinu praecincti cornua Panes,

Silenusque, suis semper iuuenilior annis,

640

Quique deus fures uel falce uel inguine terret,

Vt poterentur ea? sed enim superabat amando

Hos quoque Vertumnus, neque erat felicior illis.

O quotiens habitu duri messoris aristas

Corbe tulit uerique fuit messoris imago!

645

Tempora saepe gerens faeno religata recenti

Desectum poterat gramen uersasse uideri;

Saepe manu stimulos rigida portabat, ut illum

Iurasses fessos modo disiunxisse iuuencos.

Falce data frondator erat uitisque putator;

650

Induerat scalas, lecturum poma putares;

Miles erat gladio, piscator harundine sumpta

Denique per multas aditum sibi saepe figuras

Repperit, ut caperet spectatae gaudia formae.

Ille etiam picta redimitus tempora mitra,

655

Innitens baculo, positis per tempora canis,

Adsimulauit anum cultosque intrauit in hortos

Pomaque mirata est: "tanto"que "potentior"! inquit,

Paucaque laudatae dedit oscula, qualia numquam

Vera dedisset anus; glebaque incurua resedit,

660

Suspiciens pandos autumni pondere ramos

Vlmus erat contra speciosa nitentibus uuis;

Quam socia postquam pariter cum uite probauit:

"At si staret" ait "caelebs sine palmite truncus,

Nil praeter frondes, quare peteretur, haberet

665

Haec quoque, quae iuncta uitis requiescit in ulmo,

Si non nupta foret, terrae acclinata iaceret.

Tu tamen exemplo non tangeris arboris huius

Concubitusque fugis, nec te coniungere curas.

Atque utinam uelles! Helene non pluribus esset

670

Sollicitata procis, nec quae Lapitheia mouit

Proelia, nec coniunx timidis audacis Vlixei.

Nunc quoque, cum fugias auerserisque petentes,

Mille uiri cupiunt et semideique deique

Et quaecumque tenent Albanos numina montes.

675

Sed tu si sapies, si te bene iungere anumque

Hanc audire uoles, quae te plus omnibus illis,

Plus quam credis, amo, uulgares reice taedas

Vertumnumque tori socium tibi selige. pro quo

Me quoque pignus habes; neque enim sibi notior ille est,

680

Quam mihi; nec passim toto uagus errat in orbe;

Haec loca magna colit; nec, uti pars magna procorum,

Quam modo uidit, amat; tu primus et ultimus illi

Ardor eris solique suos tibi deuouet annos.

Adde quod est iuuenis, quod naturale decoris

685

Munus habet formasque apte fingetur in omnes

Et quod erit iussus, iubeas licet omnia, fiet.

Quid quod amatis idem? quod, quae tibi poma coluntur,

Primus habet laetaque tenet tua munera dextra?

Sed neque iam fetus desiderat arbore demptos,

690

Nec, quas hortus alit, cum sucis mitibus herbas,

Nec quicquam, nisi te. miserere ardentis et ipsum

Quod petit ore meo praesentem crede precari

Vltoresque deos et pectora dura perosam

Idalien memoremque time Rhamnusidis iram.

695

Quoque magis timeas (etenim mihi multa uetustas

Scire dedit), referam tota notissima Cypro

Facta, quibus flecti facile et mitescere possis.

Viderat a ueteris generosam sanguine Teucri

Iphis Anaxareten, humili de stirpe creatus;

700

Viderat et totis perceperat ossibus aestum.

Luctatusque diu, postquam ratione furorem

Vincere non potuit, supplex ad limina uenit;

Et modo nutrici miserum confessus amorem,

Ne sibi dura foret, per spes orauit alumnae;

705

Et modo de multis blanditus cuique ministris

Sollicita petiit propensum uoce fauorem;

Saepe ferenda dedit blandis sua uerba tabellis

Interdum madidas lacrimarum rore coronas

Postibus intendit posuitque in limine duro

710

Molle latus tristisque serae conuicia fecit.

Saeuior illa freto surgente cadentibus Haedis,

Durior et ferro, quod Noricus excoquit ignis,

Et saxo, quod adhuc uiuum radice tenetur,

Spernit et irridet; factisque immitibus addit

715

Verba superba ferox et spe quoque fraudat amantem.

Non tulit impatiens longi tormenta doloris

Iphis et ante fores haec uerba nouissima dixit:

"Vincis, Anaxarete, neque erunt tibi taedia tandem

Vlla ferenda mei; laetos molire triumphos

720

Et Paeana uoca nitidaque incingere lauru.

Vincis enim moriorque libens; age, ferrea, gaude.

Certe aliquid laudare mei cogeris amoris,

Quo tibi sim gratus meritumque fatebere nostrum.

Non tamen ante tui curam excessisse memento,

725

Quam uitam geminaque simul mihi luce carendum.

Nec tibi fama mei uentura est nuntia leti;

Ipse ego, ne dubites, adero praesensque uidebor,

Corpore ut exanimi crudelia lumina pascas.

Si tamen, o superi, mortalia facta uidetis,

730

Este mei memores (nihil ultra lingua precari

Sustinet) et longo facite ut narremur in aeuo,

Et quae dempsistis uitae, date tempora famae.

Dixit et ad postis ornatos saepe coronis

Vmentis oculos et pallida brachia tollens,

735

Cum foribus laquei religaret uincula summis,

"Haec tibi serta placent, crudelis et impia"? dixit

Inseruitque caput, sed tum quoque uersus ad illam,

Atque onus infelix elisa fauce pependit.

Icta pedum motu trepidantem et multa gementem

740

Visa dedisse sonum est adapertaque ianua factum

Prodidit; exclamant famuli frustraque leuatum

(Nam pater occiderat) referunt ad limina matris.

Accipit illa sinu complexaque frigida nati

Membra sui postquam miserorum uerba parentum

745

Edidit et matrum miserarum facta peregit,

Funera ducebat mediam lacrimosa per urbem

Luridaque arsuro portabat membra feretro.

Forte uiae uicina domus, qua flebilis ibat

Pompa, fuit duraeque sonus plangoris ad aures

750

Venit Anaxaretes, quam iam deus ultor agebat.

Mota tamen: "uideamus" ait "miserabile funus;

Et patulis iniit tectum sublime fenestris.

Vixque bene impositum lecto prospexerat Iphin,

Deriguere oculi calidusque e corpore sanguis,

755

Inducto pallore, fugit; conataque retro

Ferre pedes, haesit; conata auertere uultus,

Hoc quoque non potuit paulatimque occupat artus

Quod fuit in duro iam pridem pectore saxum.

Neue ea ficta putes, dominae sub imagine signum

760

Seruat adhuc Salamis; Veneris quoque nomine templum

Prospicientis habet. quorum memor, o mea, lentos

Pone, precor, fastus et amanti iungere, nymphe.

Sic tibi nec uernum nascentia frigus adurat

Poma, nec excutiant rapidi florentia uenti."

765

Haec ubi nequiquam forma deus aptus anili

Edidit, in iuuenem rediit et anilia demit

Instrumenta sibi talisque apparuit illi,

Qualis ubi oppositas nitidissima solis imago

Euicit nubes nullaque obstante reluxit.

770

Vimque parat; sed ui non est opus inque figura

Capta dei nymphe est et mutua uulnera sensit.

Proximus Ausonias iniusti miles Amuli

Rexit opes; Numitorque senex amissa nepotis

Munere regna capit festisque Palilibus urbis

775

Moenia conduntur; Tatiusque patresque Sabini

Bella gerunt arcisque uia Tarpeia reclusa

Dignam animam poena congestis exuit armis.

Inde sati Curibus tacitorum more luporum

Ore premunt uoces et corpora uicta sopore

780

Inuadunt portasque petunt, quas obice firmo

Clauserat Iliades; unam tamen ipsa reclusit,

Nec strepitum uerso Saturnia cardine fecit;

Sola Venus portae cecidisse repagula sensit

Et clausura fuit, nisi quod rescindere numquam

785

Dis licet acta deum. Iano loca iuncta tenebant

Naides Ausoniae gelido rorantia fonte;

Has rogat auxilium; nec nymphae iusta petentem

Sustinuere deam uenasque et flumina fontis

Elicuere sui; nondum tamen inuia Iani

790

Ora patentis erant, neque iter praecluserat unda

Lurida supponunt fecundo sulphura fonti

Incenduntque cauas fumante bitumine uenas.

Viribus his aliisque uapor penetrauit ad ima

Fontis et Alpino modo quae certare rigori

795

Audebatis, aquae, non ceditis ignibus ipsis.

Flammifera gemini fumant adspergine postes;

Portaque, nequiquam rigidis promissa Sabinis,

Fonte fuit praestructa nouo, dum Martius arma

Indueret miles; quae postquam Romulus ultro

800

Obtulit et strata est tellus Romana Sabinis

Corporibus strata estque suis generique cruorem

Sanguine cum soceri permiscuit impius ensis,

Pace tamen sisti bellum nec in ultima ferro

Decertare placet Tatiumque accedere regno.

805

Occiderat Tatius, populisque aequata duobus,

Romule, iura dabas, posita cum casside Mauors

Talibus affatur diuumque hominumque parentem:

"Tempus adest, genitor, quoniam fundamine magno

Res Romana ualet nec praeside pendet ab uno,

810

Praemia (sunt promissa mihi dignoque nepoti)

Soluere et ablatum terris imponere caelo.

Tu mihi, concilio quondam praesente deorum,

(Nam memoro memorique animo pia uerba notaui)

"Vnus erit, quem tu tolles in caerula caeli

815

Dixisti; rata sit uerborum summa tuorum.

Annuit omnipotens et nubibus aera caecis

Occuluit tonitruque et fulgure terruit orbem.

Quae sibi promissae sensit rata signa rapinae

Innixusque hastae pressos temone cruento

820

Impauidus conscendit equos Gradiuus et ictu

Verberis increpuit pronusque per aera lapsus

Constitit in summo nemorosi colle Palati;

Reddentemque suo non regia iura Quiriti

Abstulit Iliaden; corpus mortale per auras

825

Dilapsum est tenues, ut lata plumbea funda

Missa solet medio glans intabescere caelo;

Pulchra subit facies et puluinaribus altis

Dignior et qualis trabeati forma Quirini.

Flebat ut amissum coniunx, cum regia Iuno

830

Irin ad Hersiliam descendere limite curuo

Imperat et uiduae sua sic mandata referre:

"O et de Latia o et de gente Sabina

Praecipuum, matrona, decus, dignissima tanti

Ante fuisse uiri, coniunx nunc esse Quirini,

835

Siste tuos fletus, et, si tibi cura uidendi

Coniugis est, duce me lucum pete, colle Quirini

Qui uiret et templum Romani regis obumbrat."

Paret et in terram pictos delapsa per arcus,

Hersiliam iussis compellat uocibus Iris.

840

Illa uerecundo uix tollens lumina uultu:

"O dea, namque mihi nec, quae sis, dicere promptum est,

Et liquet esse deam, duc, o duc" inquit "et offer

Coniugis ora mihi. quem si modo posse uidere

Fata semel dederint, caelum accepisse fatebor.

845

Nec mora, Romuleos cum uirgine Thaumantea

Ingreditur colles ibi sidus ab aethere lapsum

Decidit in terras a cuius lumine flagrans

Hersiliae crinis cum sidere cessit in auras.

Hanc manibus notis Romanae conditor urbis

850

Excipit et priscum pariter cum corpore nomen

Mutat Horamque uocat, quae nunc dea iuncta Quirino est.