Ouidius metamorphoses 9

Testo base di riferimento: W. S. Anderson, 2001

Cura dell'edizione digitale: T. Ragno, 2010

Inserimento e controllo dei dati: P. Marzano, 2010

Altre sezioni


Quae gemitus truncaeque deo Neptunius heros

Causa rogat frontis, cum sic Calydonius amnis

Coepit inornatos redimitus harundine crines:

"Triste petis munus. quis enim sua proelia uictus

5

Commemorare uelit? referam tamen ordine, nec tam

Turpe fuit uinci, quam contendisse decorum est,

Magnaque dat nobis tantus solacia uictor.

Nomine siqua suo tandem peruenit ad aures

Deianira tuas, quondam pulcherrima uirgo

10

Multorumque fuit spes inuidiosa procorum;

Cum quibus ut soceri domus est intrata petiti,

"Accipe me generum" dixi, "Parthaone nate".

Dixit et Alcides; alii cessere duobus.

Ille Iouem socerum dare se famamque laborum,

15

Et superata suae referebat iussa nouercae;

Contra ego "turpe deum mortali cedere" dixi

(Nondum erat ille deus): "dominum me cernis aquarum

Cursibus obliquis inter tua regna fluentem;

Nec gener externis hospes tibi missus ab oris,

20

Sed popularis ero et rerum pars una tuarum.

Tantum ne noceat, quod me nec regia Iuno

Odit et omnis abest iussorum poena laborum!

Nam, quo te iactas, Alcmena nate, creatum,

Iuppiter aut falsus pater est aut crimine uerus;

25

Matris adulterio patrem petis: elige, fictum

Esse Iouem malis, an te per dedecus ortum."

Talia dicentem iamdudum lumine toruo

Spectat et accensae non fortiter imperat irae

Verbaque tot reddit: "melior mihi dextera lingua!

30

Dummodo pugnando superem, tu uince loquendo",

Congrediturque ferox. puduit modo magna locutum

Cedere: reieci uiridem de corpore uestem

Bracchiaque opposui tenuique a pectore uaras

In statione manus et pugnae membra paraui.

35

Ille cauis hausto spargit me puluere palmis

Inque uicem fuluae tactu flauescit harenae

Et modo ceruicem, modo crura micantia captat,

Aut captare putes, omnique a parte lacessit.

Me mea defendit grauitas frustraque petebar,

40

Haud secus ac moles, quam magno murmure fluctus

Oppugnant: manet illa suoque est pondere tuta.

Digredimur paulum rursusque ad bella coimus

Inque gradu stetimus certi non cedere, eratque

Cum pede pes iunctus, totoque ego pectore pronus

45

Et digitos digitis et frontem fronte premebam.

Non aliter uidi fortes concurrere tauros,

Cum pretium pugnae toto nitidissima saltu

Expetitur coniunx: spectant armenta pauentque

Nescia, quem maneat tanti uictoria regni.

50

Ter sine profectu uoluit nitentia contra

Reicere Alcides a se mea pectora, quarto

Excutit amplexus adductaque bracchia soluit

Inpulsumque manu (certum est mihi uera fateri)

Protinus auertit tergoque onerosus inhaesit.

55

Siqua fides neque ficta mihi nunc gloria uoce

Quaeritur, inposito pressus mihi monte uidebar.

Vix tamen inserui sudore fluentia multo

Bracchia, uix solui duros a corpore nexus;

Instat anhelanti prohibetque resumere uires

60

Et ceruice mea potitur. tum denique tellus

Pressa genu nostro est, et harenas ore momordi.

Inferior uirtute meas deuertor ad artes

Elaborque uiro longum formatus in anguem.

Qui postquam flexos sinuaui corpus in orbes

65

Cumque fero moui linguam stridore bisulcam,

Risit et inludens nostras Tirynthius artes

"Cunarum labor est angues superare mearum"

Dixit, "et ut uincas alios, Acheloe, dracones,

Pars quota Lernaeae serpens eris unus echidnae?

70

Vulneribus fecunda suis erat illa, nec ullum

De comitum numero caput est inpune recisum,

Quin gemino ceruix herede ualentior esset.

Hanc ego ramosam natis e caede colubris

Crescentemque malo domui domitamque reclusi.

75

Quid fore te credis, falsum qui uersus in anguem

Arma aliena moues, quem forma precaria celat?"

Dixerat et summo digitorum uincula collo

Inicit: angebar ceu guttura forcipe pressus

Pollicibusque meas pugnabam euellere fauces.

80

Sic quoque deuicto restabat tertia tauri

Forma trucis: tauro mutatus membra rebello.

Induit ille toris a laeua parte lacertos

Admissumque trahens sequitur depressaque dura

Cornua figit humo meque alta sternit harena.

85

Nec satis hoc fuerat: rigidum fera dextera cornu

Dum tenet, infregit truncaque a fronte reuellit.

Naides hoc pomis et odoro flore repletum

Sacrarunt, diuesque meo Bona Copia cornu est."

Dixerat, et nymphe ritu succincta Dianae,

90

Vna ministrarum, fusis utrimque capillis,

Incessit totumque tulit praediuite cornu

Autumnum et mensas, felicia poma, secundas.

Lux subit, et primo feriente cacumina sole

Discedunt iuuenes; neque enim, dum flumina pacem

95

Et placidos habeant lapsus totaeque residant

Opperiuntur, aquae. uultus Achelous agrestes

Et lacerum cornu mediis caput abdidit undis.

Hunc tamen ablati domuit iactura decoris,

Cetera sospes habet; capitis quoque fronde saligna

100

Aut superinposita celatur harundine damnum;

At te, Nesse ferox, eiusdem uirginis ardor

Perdiderat uolucri traiectum terga sagitta.

Namque noua repetens patrios cum coniuge muros

Venerat Eueni rapidas Ioue natus ad undas.

105

Vberior solito nimbis hiemalibus auctus

Verticibusque frequens erat atque inperuius amnis.

Intrepidum pro se, curam de coniuge agentem

Nessus adit membrisque ualens scitusque uadorum,

"Officio"que "meo ripa sistetur in illa

110

Haec" ait, "Alcide. tu uiribus utere nando."

Pallentemque metu fluuiumque ipsumque timentem

Tradidit Aonius pauidam Calydonida Nesso.

Mox, ut erat, pharetraque grauis spolioque leonis

(Nam clauam et curuos trans ripam miserat arcus)

115

"Quandoquidem coepi, superentur flumina" dixit

Nec dubitat nec, qua sit clementissimus amnis,

Quaerit et obsequio deferri spernit aquarum.

Iamque tenens ripam, missos cum tolleret arcus,

Coniugis agnouit uocem, Nessoque paranti

120

Fallere depositum "quo te fiducia" clamat

"Vana pedum, uiolente, rapit? tibi, Nesse biformis,

Dicimus. exaudi, nec res intercipe nostras.

Si te nulla mei reuerentia mouit, at orbes

Concubitus uetitos poterant inhibere paterni.

125

Haud tamen effugies, quamuis ope fidis equina;

Vulnere, non pedibus te consequar." ultima dicta

Re probat, et missa fugientia terga sagitta

Traicit: exstabat ferrum de pectore aduncum.

Quod simul euulsum est, sanguis per utrumque foramen

130

Emicuit mixtus Lernaei tabe ueneni.

Excipit hunc Nessus; "neque enim moriemur inulti"

Secum ait et calido uelamina tincta cruore

Dat munus raptae uelut inritamen amoris.

Longa fuit medii mora temporis, actaque magni

135

Herculis inplerant terras odiumque nouercae.

Victor ab Oechalia Cenaeo sacra parabat

Vota Ioui, cum fama loquax praecessit ad aures,

Deianira, tuas, quae ueris addere falsa

Gaudet et e minimo sua per mendacia crescit,

140

Amphitryoniaden Ioles ardore teneri.

Credit amans Venerisque nouae perterrita fama

Indulsit primo lacrimis flendoque dolorem

Diffudit miseranda suum, mox deinde "quid autem

Flemus?" ait "paelex lacrimis laetabitur istis.

145

Quae quoniam adueniet, properandum aliquidque nouandum est,

Dum licet et nondum thalamos tenet altera nostros.

Conquerar an sileam? repetam Calydona morerne?

Excedam tectis an, si nihil amplius, obstem?

Quid, si me, Meleagre, tuam memor esse sororem

150

Forte paro facinus, quantumque iniuria possit

Femineusque dolor, iugulata paelice testor?"

In cursus animus uarios abit: omnibus illis

Praetulit inbutam Nesseo sanguine uestem

Mittere, quae uires defecto reddat amori,

155

Ignaroque Lichae, quid tradat, nescia luctus

Ipsa suos tradit blandisque miserrima uerbis,

Dona det illa uiro, mandat. capit inscius heros

Induiturque umeris Lernaeae uirus echidnae.

Tura dabat primis et uerba precantia flammis

160

Vinaque marmoreas patera fundebat in aras:

Incaluit uis illa mali resolutaque flammis

Herculeos abiit late dilapsa per artus.

Dum potuit, solita gemitum uirtute repressit;

Victa malis postquam est patientia, reppulit aras

165

Inpleuitque suis nemorosam uocibus Oeten.

Nec mora, letiferam conatur scindere uestem;

Qua trahitur, trahit ille cutem, foedumque relatu,

Aut haeret membris frustra temptata reuelli

Aut laceros artus et grandia detegit ossa.

170

Ipse cruor, gelido ceu quondam lammina candens

Tincta lacu, stridit coquiturque ardente ueneno.

Nec modus est, sorbent auidae praecordia flammae,

Caeruleusque fluit toto de corpore sudor,

Ambustique sonant nerui, caecaque medullis

175

Tabe liquefactis tollens ad sidera palmas

"Cladibus" exclamat "Saturnia, pascere nostris!

Pascere et hanc pestem specta, crudelis, ab alto

Corque ferum satia. uel si miserandus et hosti,

Hoc est, si tibi sum, diris cruciatibus aegram

180

Inuisamque animam natamque laboribus aufer.

Mors mihi munus erit: decet haec dare dona nouercam.

Ergo ego foedantem peregrino templa cruore

Busirin domui saeuoque alimenta parentis

Antaeo eripui nec me pastoris Hiberi

185

Forma triplex nec forma triplex tua, Cerbere, mouit.

Vosne, manus, ualidi pressistis cornua tauri?

Vestrum opus Elis habet, uestrum Stymphalides undae

Partheniumque nemus, uestra uirtute relatus

Thermodontiaco caelatus balteus auro

190

Pomaque ab insomni concustodita dracone!

Nec mihi Centauri potuere resistere nec mi

Arcadiae uastator aper, nec profuit hydrae

Crescere per damnum geminasque resumere uires.

Quid, cum Thracis equos humano sanguine pingues

195

Plenaque corporibus laceris praesepia uidi

Visaque deieci dominumque ipsosque peremi?

His elisa iacet moles Nemeaea lacertis,

197a

[His Cacus horrendum Tiberino litore monstrum]

Hac caelum ceruice tuli. defessa iubendo est

Saeua Iouis coniunx, ego sum indefessus agendo.

200

Sed noua pestis adest, cui nec uirtute resisti

Nec telis armisque potest; pulmonibus errat

Ignis edax imis perque omnes pascitur artus.

At ualet Eurystheus! et sunt, qui credere possint

Esse deos?" dixit perque altam saucius Oeten

205

Haud aliter graditur, quam si uenabula taurus

Corpore fixa gerat factique refugerit auctor.

Saepe illum gemitus edentem, saepe frementem,

Saepe retemptantem totas infringere uestes

Sternentemque trabes irascentemque uideres

210

Montibus aut patrio tendentem bracchia caelo.

Ecce Lichan trepidum latitantem rupe cauata

Adspicit, utque dolor rabiem conlegerat omnem,

"Tune, Licha", dixit "feralia dona dedisti?

Tune meae necis auctor eris?" tremit ille pauetque

215

Pallidus et timide uerba excusantia dicit;

Dicentem genibusque manus adhibere parantem

Corripit Alcides et terque quaterque rotatum

Mittit in Euboicas tormento fortius undas.

Ille per aerias pendens induruit auras,

220

Vtque ferunt imbres gelidis concrescere uentis,

Inde niues fieri, niuibus quoque molle rotatis

Adstringi et spissa glomerari grandine corpus,

Sic illum ualidis iactum per inane lacertis

Exsanguemque metu nec quicquam umoris habentem

225

In rigidos uersum silices prior edidit aetas.

Nunc quoque in Euboico scopulus breuis eminet alto

Gurgite et humanae seruat uestigia formae,

Quem, quasi sensurum, nautae calcare uerentur

Appellantque Lichan. - at tu, Iouis inclita proles,

230

Arboribus caesis, quas ardua gesserat Oete,

Inque pyram structis arcum pharetramque capacem

Regnaque uisuras iterum Troiana sagittas

Ferre iubes Poeante satum, quo flamma ministro

Subdita, dumque auidis comprenditur ignibus agger,

235

Congeriem siluae Nemeaeo uellere summam

Sternis et inposita clauae ceruice recumbis,

Haud alio uultu, quam si conuiua iaceres

Inter plena meri redimitus pocula sertis.

Iamque ualens et in omne latus diffusa sonabat,

240

Securosque artus contemptoremque petebat

Flamma suum: timuere dei pro uindice terrae,

Quos ita (sensit enim) laeto Saturnius ore

Iuppiter adloquitur: "nostra est timor iste uoluptas,

O superi, totoque libens mihi pectore grator,

245

Quod memoris populi dicor rectorque paterque

Et mea progenies uestro quoque tuta fauore est.

Nam quamquam ipsius datur hoc immanibus actis

Obligor ipse tamen. sed enim ne pectora uano

Fida metu paueant, Oetaeas spernite flammas!

250

Omnia qui uicit, uincet, quos cernitis, ignes,

Nec nisi materna Vulcanum parte potentem

Sentiet: aeternum est, a me quod traxit, et expers

Atque inmune necis nullaque domabile flamma,

Idque ego defunctum terra caelestibus oris

255

Accipiam cunctisque meum laetabile factum

Dis fore confido; siquis tamen Hercule, siquis

Forte deo doliturus erit, data praemia nolet,

Sed meruisse dari sciet inuitusque probabit."

Adsensere dei; coniunx quoque regia uisa est

260

Cetera non duro, duro tamen ultima uultu

Dicta tulisse Iouis seque indoluisse notatam.

Interea, quodcumque fuit populabile flammae,

Mulciber abstulerat, nec cognoscenda remansit

Herculis effigies, nec quicquam ab imagine ductum

265

Matris habet, tantumque Iouis uestigia seruat;

Vtque nouus serpens posita cum pelle senecta

Luxuriare solet squamaque nitere recenti,

Sic, ubi mortales Tirynthidus exuit artus,

Parte sui meliore uiget maiorque uideri

270

Coepit et augusta fieri grauitate uerendus.

Quem pater omnipotens inter caua nubila raptum

Quadriiugo curru radiantibus intulit astris.

Sensit Atlas pondus, neque adhuc Stheneleius iras

Soluerat Eurystheus odiumque in prole paternum

275

Exercebat atrox; at longis anxia curis

Argolis Alcmene, questus ubi ponat aniles,

Cui referat nati testatos orbe labores

Cuiue suos casus, Iolen habet; Herculis illam

Imperiis thalamoque animoque receperat Hyllus

280

Inpleratque uterum generoso semine, cum sic

Incipit Alcmene: "faueant tibi numina saltem

Corripiantque moras tum, cum matura uocabis

Praepositam timidis parientibus Ilithyiam,

Quam mihi difficilem Iunonis gratia fecit.

285

Namque laboriferi cum iam natalis adesset

Herculis et decimum premeretur sidere signum,

Tendebat grauitas uterum mihi, quodque ferebam,

Tantum erat, ut possis auctorem dicere tecti

Ponderis esse Iouem, nec iam tolerare labores

290

Vlterius poteram: quin nunc quoque frigidus artus,

Dum loquor, horror habet, parsque est meminisse doloris.

Septem ego per noctes, totidem cruciata diebus,

Fessa malis tendensque ad caelum bracchia magno

Lucinam Nixosque pares clamore uocabam.

295

Illa quidem uenit, sed praecorrupta meumque

Quae donare caput Iunoni uellet iniquae.

Vtque meos audit gemitus, subsedit in illa

Ante fores ara dextroque a poplite laeuum

Pressa genu digitis inter se pectine iunctis

300

Sustinuit partus; tacita quoque carmina uoce

Dixit et inceptos tenuerunt carmina partus.

Nitor et ingrato facio conuicia demens

Vana Ioui cupioque mori moturaque duros

Verba queror silices; matres Cadmeides adsunt,

305

Votaque suscipiunt exhortanturque dolentem.

Vna ministrarum, media de plebe, Galanthis

Flaua comas aderat faciendis strenua iussis,

Officiis dilecta suis. ea sensit iniqua

Nescio quid Iunone geri, dumque exit et intrat

310

Saepe fores, diuam residentem uidit in ara

Bracchiaque in genibus digitis conexa tenentem

Et "quaecumque es" ait "dominae gratare! leuata est

Argolis Alcmene potiturque puerpera uoto."

Exsiluit iunctasque manus pauefacta remisit

315

Diua potens uteri, uinclis leuor ipsa remissis.

Numine decepto risisse Galanthida fama est;

Ridentem prensamque ipsis dea saeua capillis

Traxit et e terra corpus releuare uolentem

Arcuit inque pedes mutauit bracchia primos.

320

Strenuitas antiqua manet, nec terga colorem

Amisere suum: forma est diuersa priori.

Quae quia mendaci parientem iuuerat ore,

Ore parit nostrasque domos, ut et ante, frequentat."

Dixit et admonitu ueteris commota ministrae

325

Ingemuit; quam sic nurus est adfata dolentem:

"Te tamen, o genetrix, alienae sanguine uestro

Rapta mouet facies. quid, si tibi mira sororis

Fata meae referam? quamquam lacrimaeque dolorque

Inpediunt prohibentque loqui. fuit unica matri

330

(Me pater ex alia genuit) notissima forma

Oechalidum Dryope. quam uirginitate carentem

Vimque dei passam Delphos Delonque tenentis

Excipit Andraemon et habetur coniuge felix.

Est lacus adcliuis deuexo margine formam

335

Litoris efficiens, summum myrteta coronant.

Venerat huc Dryope fatorum nescia, quoque

Indignere magis, nymphis latura coronas;

Inque sinu puerum, qui nondum inpleuerat annum,

Dulce ferebat onus tepidique ope lactis alebat.

340

Haud procul a stagno Tyrios imitata colores

In spem bacarum florebat aquatica lotos.

Carpserat hinc Dryope, quos oblectamina nato

Porrigeret, flores, et idem factura uidebar

(Namque aderam); uidi guttas e flore cruentas

345

Decidere et tremulo ramos horrore moueri.

Scilicet, ut referunt tardi nunc denique agrestes,

Lotis in hanc nymphe fugiens obscena Priapi

Contulerat uersos, seruato nomine, uultus.

Nescierat soror hoc; quae cum perterrita retro

350

Ire et adoratis uellet discedere nymphis,

Haeserunt radice pedes; conuellere pugnat

Nec quicquam nisi summa mouet. subcrescit ab imo,

Totaque paulatim lentus premit inguina cortex.

Vt uidit, conata manu laniare capillos

355

Fronde manum inpleuit: frondes caput omne tenebant.

At puer Amphissos (namque hoc auus Eurytus illi

Addiderat nomen) materna rigescere sentit

Vbera, nec sequitur ducentem lacteus umor.

Spectatrix aderam fati crudelis opemque

360

Non poteram tibi ferre, soror, quantumque ualebam,

Crescentem truncum ramosque amplexa morabar

Et, fateor, uolui sub eodem cortice condi.

Ecce uir Andraemon genitorque miserrimus adsunt

Et quaerunt Dryopen: Dryopen quaerentibus illis

365

Ostendi loton. tepido dant oscula ligno

Adfusique suae radicibus arboris haerent.

Nil nisi iam faciem, quod non foret arbor, habebat

Cara soror: lacrimae misero de corpore factis

Inrorant foliis, ac, dum licet oraque praestant

370

Vocis iter, tales effundit in aera questus:

"Siqua fides miseris, hoc me per numina iuro

Non meruisse nefas; patior sine crimine poenam.

Viximus innocuae; si mentior, arida perdam,

Quas habeo, frondes, et caesa securibus urar.

375

Hunc tamen infantem maternis demite ramis

Et date nutrici nostraque sub arbore saepe

Lac facitote bibat nostraque sub arbore ludat.

Cumque loqui poterit, matrem facitote salutet,

Et tristis dicat: "latet hoc in stipite mater."

380

Stagna tamen timeat nec carpat ab arbore flores

Et frutices omnes corpus putet esse deorum.

Care uale coniunx et tu, germana, paterque,

Qui, siqua est pietas, ab acutae uulnere falcis,

A pecoris morsu frondes defendite nostras.

385

Et quoniam mihi fas ad uos incumbere non est,

Erigite huc artus et ad oscula nostra uenite,

Dum tangi possunt, paruumque attollite natum.

Plura loqui nequeo. nam iam per candida mollis

Colla liber serpit, summoque cacumine condor.

390

Ex oculis remouete manus! sine munere uestro

Contegat inductus morientia lumina cortex."

Desierant simul ora loqui, simul esse. diuque

Corpore mutato rami caluere recentes."

Dumque refert Iole factum mirabile, dumque

395

Eurytidos lacrimas admoto pollice siccat

Alcmene (flet et ipsa tamen), conpescuit omnem

Res noua tristitiam. nam limine constitit alto

Paene puer dubiaque tegens lanugine malas

Ora reformatus primos Iolaus in annos.

400

Hoc illi dederat Iunonia muneris Hebe

Victa uiri precibus; quae cum iurare pararet,

Dona tributuram post hunc se talia nulli,

Non est passa Themis. "nam iam discordia Thebae

Bella mouent" dixit, "Capaneusque nisi ab Ioue uinci

405

Haud poterit, fientque pares in uulnere fratres,

Subductaque suos manes tellure uidebit

Viuus adhuc uates, ultusque parente parentem

Natus erit facto pius et sceleratus eodem

Attonitusque malis, exul mentisque domusque,

410

Vultibus Eumenidum matrisque agitabitur umbris,

Donec eum coniunx fatale poposcerit aurum

Cognatumque latus Phegeius hauserit ensis.

Tum demum magno petet hos Acheloia supplex

Ab Ioue Callirhoe natis infantibus annos;

415

Neue necem sinat esse diu uictoris inultam,

Iuppiter his motus priuignae dona nurusque

Praecipiet facietque uiros inpubibus annis."

Haec ubi faticano uenturi praescia dixit

Ore Themis, uario superi sermone fremebant,

420

Et, cur non aliis eadem dare dona liceret,

Murmur erat: queritur ueteres Pallantias annos

Coniugis esse sui, queritur canescere mitis

Iasiona Ceres, repetitum Mulciber aeuum

Poscit Erichthonio, Venerem quoque cura futuri

425

Tangit et Anchisae renouare paciscitur annos.

Cui studeat, deus omnis habet; crescitque fauore

Turbida seditio, donec sua Iuppiter ora

Soluit et "o nostri siqua est reuerentia" dixit,

"Quo ruitis? tantumne aliquis sibi posse uidetur,

430

Fata quoque ut superet? fatis Iolaus in annos,

Quos egit, rediit, fatis iuuenescere debent

Callirhoe geniti, non ambitione nec armis.

Vos etiam, quoque hoc animo meliore feratis,

Me quoque fata regunt, quae si mutare ualerem,

435

Nec nostrum seri curuarent Aeacon anni,

Perpetuumque aeui florem Rhadamanthus haberet

Cum Minoe meo, qui propter amara senectae

Pondera despicitur nec, quo prius, ordine regnat."

Dicta Iouis mouere deos; nec sustinet ullus,

440

Cum uideat fessos Rhadamanthon et Aeacon annis

Et Minoa, queri; qui, dum fuit integer aeui,

Terruerat magnas ipso quoque nomine gentes;

Tunc erat inualidus Deionidenque iuuentae

Robore Miletum Phoeboque parente superbum

445

Pertimuit credensque suis insurgere regnis

Haud tamen est patriis arcere penatibus ausus.

Sponte fugis, Milete, tua celerique carina

Aegaeas metiris aquas et in Aside terra

Moenia constituis positoris habentia nomen.

450

Hic tibi, dum sequitur patriae curuamina ripae,

Filia Maeandri totiens redeuntis eodem

Cognita Cyanee, praestantia corpora forma,

Byblida cum Cauno, prolem est enixa gemellam.

Byblis in exemplo est, ut ament concessa puellae,

455

Byblis Apollinei correpta cupidine fratris:

Non soror ut fratrem, nec qua debebat, amabat.

Illa quidem primo nullos intellegit ignes

Nec peccare putat, quod saepius oscula iungat,

Quod sua fraterno circumdet bracchia collo,

460

Mendacique diu pietatis fallitur umbra.

Paulatim declinat amor, uisuraque fratrem

Culta uenit nimiumque cupit formosa uideri,

Et siqua est illic formosior, inuidet illi.

Sed nondum manifesta sibi est nullumque sub illo

465

Igne facit uotum; uerumtamen aestuat intus.

Iam dominum appellat, iam nomina sanguinis odit:

Byblida iam mauult quam se uocet ille sororem.

Spes tamen obscenas animo demittere non est

Ausa suo uigilans; placida resoluta quiete

470

Saepe uidet, quod amat; uisa est quoque iungere fratri

Corpus et erubuit, quamuis sopita iacebat.

Somnus abit: silet illa diu repetitque quietis

Ipsa suae speciem, dubiaque ita mente profatur:

"Me miseram! tacitae quid uult sibi noctis imago?

475

Quam nolim rata sit! cur haec ego somnia uidi?

Ille quidem est oculis quamuis formosus iniquis

Et placet, et possim, si non sit frater, amare,

Et me dignus erat; uerum nocet esse sororem.

Dummodo tale nihil uigilans committere temptem,

480

Saepe licet simili redeat sub imagine somnus:

Testis abest somno, nec abest imitata uoluptas.

Pro Venus et tenera uolucer cum matre Cupido,

Gaudia quanta tuli! quam me manifesta libido

Contigit! ut iacui totis resoluta medullis!

485

Vt meminisse iuuat! quamuis breuis illa uoluptas

Noxque fuit praeceps et coeptis inuida nostris.

O ego, si liceat mutato nomine iungi,

Quam bene, Caune, tuo poteram nurus esse parenti!

Quam bene, Caune, meo poteras gener esse parenti!

490

Omnia, di facerent, essent communia nobis,

Praeter auos; tu me uellem generosior esses!

Nescio quam facies igitur, pulcherrime, matrem;

At mihi, quae male sum, quos tu, sortita parentes,

Nil nisi frater eris. quod obest, id habebimus unum.

495

Quid mihi significant ergo mea uisa? quod autem

Somnia pondus habent? an habent et somnia pondus?

Di melius! - di nempe suas habuere sorores.

Sic Saturnus Opem iunctam sibi sanguine duxit,

Oceanus Tethyn, Iunonem rector Olympi.

500

Sunt superis sua iura! quid ad caelestia ritus

Exigere humanos diuersaque foedera tempto?

Aut nostro uetitus de corde fugabitur ardor

Aut, hoc si nequeo, peream, precor, ante toroque

Mortua conponar, positaeque det oscula frater!

505

Et tamen arbitrium quaerit res ista duorum.

Finge placere mihi: scelus esse uidebitur illi.

At non Aeolidae thalamos timuere sororum.

Vnde sed hos noui? Cur haec exempla paraui?

Quo feror? obscenae procul hinc discedite flammae,

510

Nec nisi qua fas est germanae frater ametur.

Si tamen ipse mei captus prior esset amore,

Forsitan illius possem indulgere furori.

Ergo ego, quae fueram non reiectura petentem,

Ipsa petam? poterisne loqui? poterisne fateri?

515

Coget amor, potero; uel, si pudor ora tenebit,

Littera celatos arcana fatebitur ignes."

Hoc placet, haec dubiam uicit sententia mentem;

In latus erigitur cubitoque innixa sinistro

"Viderit: insanos" inquit "fateamur amores.

520

Ei mihi! quo labor? quem mens mea concipit ignem?"

Et meditata manu conponit uerba trementi:

Dextra tenet ferrum, uacuam tenet altera ceram.

Incipit et dubitat; scribit damnatque tabellas;

Et notat et delet; mutat culpatque probatque

525

Inque uicem sumptas ponit positasque resumit.

Quid uelit, ignorat; quidquid factura uidetur,

Displicet; in uultu est audacia mixta pudori.

Scripta "soror" fuerat: uisum est delere sororem

Verbaque correptis incidere talia ceris:

530

"Quam, nisi tu dederis, non est habitura salutem,

Hanc tibi mittit amans; pudet, a, pudet edere nomen

Et si, quid cupiam, quaeris, sine nomine uellem

Posset agi mea causa meo nec cognita Byblis

Ante forem, quam spes uotorum certa fuisset.

535

Esse quidem laesi poterat tibi pectoris index

Et color et macies et uultus et umida saepe

Lumina nec causa suspiria mota patenti

Et crebri amplexus et quae, si forte notasti,

Oscula sentiri non esse sororia possent:

540

Ipsa tamen, quamuis animi graue uulnus habebam,

Quamuis intus erat furor igneus, omnia feci

(Sunt mihi di testes), ut tandem sanior essem,

Pugnauique diu uiolenta Cupidinis arma

Effugere infelix et plus, quam ferre puellam

545

Posse putes, ego dura tuli. superata fateri

Cogor opemque tuam timidis exposcere uotis:

Tu seruare potes, tu perdere solus amantem.

Elige, utrum facias. non hoc inimica precatur,

Sed quae, cum tibi sit iunctissima, iunctior esse

550

Expetit et uinclo tecum propiore ligari.

Iura senes norint et, quid liceatque nefasque

Fasque sit, inquirant legumque examina seruent:

Conueniens Venus est annis temeraria nostris!

Quid liceat, nescimus adhuc et cuncta licere

555

Credimus et sequimur magnorum exempla deorum.

Nec nos aut durus pater aut reuerentia famae

Aut timor inpediet: tantum sit causa timendi!

Dulcia fraterno sub nomine furta tegemus:

Est mihi libertas tecum secreta loquendi,

560

Et damus amplexus et iungimus oscula coram.

Quantum est, quod desit? miserere fatentis amorem

Et non fassurae, nisi cogeret ultimus ardor,

Neue merere meo subscribi causa sepulcro."

Talia nequiquam perarantem plena reliquit

565

Cera manum summusque in margine uersus adhaesit.

Protinus inpressa signat sua crimina gemma,

Quam tinxit lacrimis (linguam defecerat umor),

Deque suis unum famulis pudibunda uocauit

Et pauidum blandita "fer has, fidissime, nostro"

570

Dixit et adiecit longo post tempore "fratri."

Cum daret, elapsae manibus cecidere tabellae;

Omine turbata est, misit tamen. apta minister

Tempora nactus adit traditque latentia uerba.

Attonitus subita iuuenis Maeandrius ira

575

Proicit acceptas lecta sibi parte tabellas

Vixque manus retinens trepidantis ab ore ministri,

"Dum licet, o uetitae scelerate libidinis auctor,

Effuge" ait, "qui, si nostrum tua fata pudorem

Non traherent tecum, poenas mihi morte dedisses."

580

Ille fugit pauidus dominaeque ferocia Cauni

Dicta refert. palles audita, Bybli, repulsa,

Et pauet obsessum glaciali frigore corpus;

Mens tamen ut rediit, pariter rediere furores,

Linguaque uix tales icto dedit aere uoces:

585

"Et merito! quid enim temeraria uulneris huius

Indicium feci? quid, quae celanda fuerunt,

Tam cito commisi properatis uerba tabellis?

Ante erat ambiguis animi sententia dictis

Praetemptanda mihi. ne non sequeretur euntem,

590

Parte aliqua ueli, qualis foret aura, notare

Debueram tutoque mari decurrere, quae nunc

Non exploratis inpleui lintea uentis.

Auferor in scopulos igitur subuersaque toto

Obruor oceano, neque habent mea uela recursus.

595

Quid, quod et ominibus certis prohibebar amori

Indulgere meo, tum cum mihi ferre iubenti

Excidit et fecit spes nostras cera caducas?

Nonne uel illa dies fuerat uel tota uoluntas,

Sed potius mutanda dies? deus ipse monebat

600

Signaque certa dabat, si non male sana fuissem.

Et tamen ipsa loqui nec me committere cerae

Debueram praesensque meos aperire furores!

Vidisset lacrimas, uultum uidisset amantis;

Plura loqui poteram, quam quae cepere tabellae.

605

Inuito potui circumdare bracchia collo

Et, si reicerer, potui moritura uideri

Amplectique pedes adfusaque poscere uitam.

Omnia fecissem, quorum si singula duram

Flectere non poterant, potuissent omnia, mentem.

610

Forsitan et missi sit quaedam culpa ministri:

Non adiit apte nec legit idonea, credo,

Tempora nec petiit horamque animumque uacantem.

Haec nocuere mihi; neque enim est de tigride natus

Nec rigidas silices solidumue in pectore ferrum

615

Aut adamanta gerit nec lac bibit ille leaenae.

Vincetur! repetendus erit, nec taedia coepti

Vlla mei capiam, dum spiritus iste manebit.

Nam primum, si facta mihi reuocare liceret,

Non coepisse fuit, coepta expugnare secundum est.

620

Quippe nec ille potest, ut iam mea uota relinquam,

Non tamen ausorum semper memor esse meorum.

Et, quia desierim, leuiter uoluisse uidebor

Aut etiam temptasse illum insidiisque petisse:

Vel certe non hoc, qui plurimus urget et urit

625

Pectora nostra, deo, sed uicta libidine credar!

Denique iam nequeo nil commisisse nefandum;

Et scripsi et petii: temerata est nostra uoluntas;

Vt nihil adiciam, non possum innoxia dici.

Quod superest, multum est in uota, in crimina paruum."

630

Dixit, et (incertae tanta est discordia mentis)

Cum pigeat temptasse, libet temptare, modumque

Exit et infelix committit saepe repelli.

Mox ubi finis abest, patriam fugit ille nefasque

Inque peregrina ponit noua moenia terra.

635

Tum uero maestam tota Miletida mente

Defecisse ferunt, tum uero a pectore uestem

Diripuit planxitque suos furibunda lacertos,

Iamque palam est demens inconcessamque fatetur

Spem ueneris, sine qua patriam inuisosque penates

640

Deserit et profugi sequitur uestigia fratris,

Vtque tuo motae, proles Semeleia, thyrso

Ismariae celebrant repetita triennia bacchae,

Byblida non aliter latos ululasse per agros

Bubasides uidere nurus; quibus illa relictis

645

Caras et armiferos Lelegas Lyciamque pererrat.

Iam Cragon et Limyren Xanthique reliquerat undas,

Quoque Chimaera iugo mediis in partibus ignem,

Pectus et ora leae, caudam serpentis habebat:

Deficiunt siluae, cum tu lassata sequendo

650

Concidis et dura positis tellure capillis,

Bybli, iaces frondesque tuo premis ore caducas.

Saepe etiam nymphae teneris Lelegeides ulnis

Tollere conantur; saepe, ut medeantur amori,

Praecipiunt surdaeque adhibent solacia menti.

655

Muta iacet uiridesque suis tenet unguibus herbas

Byblis, et umectat lacrimarum gramina riuo.

Naidas his uenam, quae numquam arescere posset,

Supposuisse ferunt: quid enim dare maius habebant?

Protinus, ut secto piceae de cortice guttae

660

Vtue tenax grauida manat tellure bitumen,

Vtque sub aduentu spirantis lene fauoni

Sole remollescit, quae frigore constitit, unda,

Sic lacrimis consumpta suis Phoebeia Byblis

Vertitur in fontem, qui nunc quoque uallibus illis

665

Nomen habet dominae nigraque sub ilice manat.

Fama noui centum Cretaeas forsitan urbes

Inplesset monstri, si non miracula nuper

Iphide mutata Crete propiora tulisset.

Proxima Gnosiaco nam quondam Phaestia regno

670

Progenuit tellus ignotum nomine Ligdum,

Ingenua de plebe uirum; nec census in illo

Nobilitate sua maior, sed uita fidesque

Inculpata fuit. grauidae qui coniugis aures

Vocibus his monuit, cum iam prope partus adesset:

675

"Quae uoueam, duo sunt: minimo ut releuere dolore,

Vtque marem parias. onerosior altera sors est,

Et uires fortuna negat: quod abominor, ergo,

Edita forte tuo fuerit si femina partu,

(Inuitus mando: pietas, ignosce) necetur."

680

Dixerat, et lacrimis uultum lauere profusis

Tam qui mandabat, quam cui mandata dabantur;

Sed tamen usque suum uanis Telethusa maritum

Sollicitat precibus, ne spem sibi ponat in arto;

Certa sua est Ligdo sententia. iamque ferendo

685

Vix erat illa grauem maturo pondere uentrem,

Cum medio noctis spatio sub imagine somni

Inachis ante torum pompa comitata sacrorum

Aut stetit aut uisa est: inerant lunaria fronti

Cornua cum spicis nitido flauentibus auro

690

Et regale decus; cum qua latrator Anubis

Sanctaque Bubastis uariusque coloribus Apis,

Quique premit uocem digitoque silentia suadet;

Sistraque erant, numquamque satis quaesitus Osiris

Plenaque somniferis serpens peregrina uenenis.

695

Tum uelut excussam somno et manifesta uidentem

Sic adfata dea est: "pars o Telethusa mearum,

Pone graues curas mandataque falle mariti;

Nec dubita, cum te partu Lucina leuarit,

Tollere, quidquid erit. dea sum auxiliaris opemque

700

Exorata fero, nec te coluisse quereris

Ingratum numen." monuit thalamoque recessit.

Laeta toro surgit purasque ad sidera supplex

Cressa manus tollens, rata sint sua uisa, precatur.

Vt dolor increuit seque ipsum pondus in auras

705

Expulit et nata est ignaro femina patre,

Iussit ali mater puerum mentita; fidemque

Res habuit, neque erat ficti nisi conscia nutrix.

Vota pater soluit nomenque inponit auitum:

Iphis auus fuerat, gauisa est nomine mater,

710

Quod commune foret nec quemquam falleret illo.

Inde incepta pia mendacia fraude latebant:

Cultus erat pueri, facies, quam siue puellae

Siue dares puero, fieret formosus uterque.

Tertius interea decimo successerat annus,

715

Cum pater, Iphi, tibi flauam despondit Ianthen,

Inter Phaestiadas quae laudatissima formae

Dote fuit uirgo, Dictaeo nata Teleste.

Par aetas, par forma fuit, primasque magistris

Accepere artes, elementa aetatis, ab isdem;

720

Hinc amor ambarum tetigit rude pectus et aequum

Vulnus utrique dedit, sed erat fiducia dispar:

Coniugium pactaeque exspectat tempora taedae,

Quamque uirum putat esse, uirum fore credit Ianthe;

Iphis amat, qua posse frui desperat, et auget

725

Hoc ipsum flammas ardetque in uirgine uirgo,

Vixque tenens lacrimas "quis me manet exitus" inquit,

"Cognita quam nulli, quam prodigiosa nouaeque

Cura tenet Veneris? si di mihi parcere uellent,

Parcere debuerant; si non, et perdere uellent,

730

Naturale malum saltem et de more dedissent!

Nec uaccam uaccae, nec equas amor urit equarum;

Vrit oues aries, sequitur sua femina ceruum;

Sic et aues coeunt, interque animalia cuncta

Femina femineo correpta cupidine nulla est.

735

Vellem nulla forem! ne non tamen omnia Crete

Monstra ferat, taurum dilexit filia Solis,

Femina nempe marem: meus est furiosior illo,

Si uerum profitemur, amor; tamen illa secuta est

Spem Veneris, tamen illa dolis et imagine uaccae

740

Passa bouem est, et erat, qui deciperetur, adulter.

Huc licet e toto sollertia confluat orbe,

Ipse licet reuolet ceratis Daedalus alis,

Quid faciet? num me puerum de uirgine doctis

Artibus efficiet? num te mutabit, Ianthe?

745

Quin animum firmas teque ipsa reconligis, Iphi,

Consiliique inopes et stultos excutis ignes?

Quid sis nata, uide, nisi te quoque decipis ipsam,

Et pete, quod fas est, et ama, quod femina debes.

Spes est, quae capiat, spes est, quae pascit amorem;

750

Hanc tibi res adimit: non te custodia caro

Arcet ab amplexu nec cauti cura mariti,

Non patris asperitas, non se negat ipsa roganti;

Nec tamen est potiunda tibi, nec, ut omnia fiant,

Esse potes felix, ut dique hominesque laborent.

755

Nunc quoque uotorum nulla est pars uana meorum,

Dique mihi faciles, quidquid ualuere, dederunt,

Quodque ego, uult genitor, uult ipsa socerque futurus;

At non uult natura, potentior omnibus istis,

Quae mihi sola nocet. uenit ecce optabile tempus,

760

Luxque iugalis adest, et iam mea fiet Ianthe -

Nec mihi continget: mediis sitiemus in undis.

Pronuba quid Iuno, quid ad haec, Hymenaee, uenitis

Sacra, quibus qui ducat abest, ubi nubimus ambae?"

Pressit ab his uocem, nec lenius altera uirgo

765

Aestuat, utque celer uenias, Hymenaee, precatur.

Quod petit haec, Telethusa timens modo tempora differt,

Nunc ficto languore moram trahit, omina saepe

Visaque causatur; sed iam consumpserat omnem

Materiam ficti, dilataque tempora taedae

770

Institerant, unusque dies restabat: at illa

Crinalem capiti uittam nataeque sibique

Detrahit et passis aram complexa capillis

"Isi, Paraetonium Mareoticaque arua Pharonque

Quae colis et septem digestum in cornua Nilum,

775

Fer, precor", inquit "opem nostroque medere timori!

Te, dea, te quondam tuaque haec insignia uidi

Cunctaque cognoui, sonitum comitesque facesque...

Sistrorum memorique animo tua iussa notaui.

Quod uidet haec lucem, quod non ego punior, ecce

780

Consilium munusque tuum est: miserere duarum

Auxilioque iuua." lacrimae sunt uerba secutae.

Visa dea est mouisse suas (et mouerat) aras,

Et templi tremuere fores imitataque lunam

Cornua fulserunt crepuitque sonabile sistrum.

785

Non secura quidem, fausto tamen omine laeta

Mater abit templo, sequitur comes Iphis euntem,

Quam solita est, maiore gradu; nec candor in ore

Permanet, et uires augentur, et acrior ipse est

Vultus et incomptis breuior mensura capillis,

790

Plusque uigoris adest, habuit quam femina. nam quae

Femina nuper eras, puer es. date munera templis,

Nec timida gaudete fide! dant munera templis,

Addunt et titulum, titulus breue carmen habebat:

"DONA PVER SOLVIT QVAE FEMINA VOVERAT IPHIS."

795

Postera lux radiis latum patefecerat orbem,

Cum Venus et Iuno sociusque Hymenaeus ad ignes

Conueniunt, potiturque sua puer Iphis Ianthe.

Cliccare sulle parole in blu per vedere l'apparato