Ouidius metamorphoses 1

Testo base di riferimento: W. S. Anderson, 1998²

Cura dell'edizione digitale: A. Borgo, 2009

Inserimento e controllo dei dati: P. Marzano

Altre sezioni


In noua fert animus mutatas dicere formas

Corpora: di, coeptis (nam uos mutastis et illa)

Adspirate meis primaque ab origine mundi

Ad mea perpetuum deducite tempora carmen.

5

Ante mare et terras et, quod tegit omnia, caelum

Vnus erat toto naturae uultus in orbe,

Quem dixere Chaos, rudis indigestaque moles

Nec quicquam nisi pondus iners congestaque eodem

Non bene iunctarum discordia semina rerum.

10

Nullus adhuc mundo praebebat lumina Titan,

Nec noua crescendo reparabat cornua Phoebe,

Nec circumfuso pendebat in aere tellus

Ponderibus librata suis, nec bracchia longo

Margine terrarum porrexerat Amphitrite,

15

Vtque erat et tellus illic et pontus et aer,

Sic erat instabilis tellus, innabilis unda,

Lucis egens aer: nulli sua forma manebat,

Obstabatque aliis aliud, quia corpore in uno

Frigida pugnabant calidis, umentia siccis,

20

Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus.

Hanc deus et melior litem natura diremit;

Nam caelo terras et terris abscidit undas

Et liquidum spisso secreuit ab aere caelum;

Quae postquam euoluit caecoque exemit aceruo,

25

Dissociata locis concordi pace ligauit.

Ignea conuexi uis et sine pondere caeli

Emicuit summaque locum sibi fecit in arce;

Proximus est aer illi leuitate locoque,

Densior his tellus elementaque grandia traxit

30

Et pressa est grauitate sua; circumfluus umor

Vltima possedit solidumque coercuit orbem.

Sic ubi dispositam, quisquis fuit ille deorum,

Congeriem secuit sectamque in membra redegit,

Principio terram, ne non aequalis ab omni

35

Parte foret, magni speciem glomerauit in orbis;

Tum freta diffudit rapidisque tumescere uentis

Iussit et ambitae circumdare litora terrae.

Addidit et fontes et stagna immensa lacusque

Fluminaque obliquis cinxit decliuia ripis,

40

Quae diuersa locis partim sorbentur ab ipsa,

In mare perueniunt partim campoque recepta

Liberioris aquae pro ripis litora pulsant.

Iussit et extendi campos, subsidere ualles,

Fronde tegi siluas, lapidosos surgere montes;

45

Vtque duae dextra caelum totidemque sinistra

Parte secant zonae, quinta est ardentior illis,

Sic onus inclusum numero distinxit eodem

Cura dei, totidemque plagae tellure premuntur.

Quarum quae media est, non est habitabilis aestu;

50

Nix tegit alta duas: totidem inter utrumque locauit

Temperiemque dedit mixta cum frigore flamma.

Inminet his aer; qui, quanto est pondere terrae,

Pondere aquae leuior, tanto est onerosior igni.

Illic et nebulas, illic consistere nubes

55

Iussit et humanas motura tonitrua mentes

Et cum fulminibus facientes fulgora uentos.

His quoque non passim mundi fabricator habendum

Aera permisit; uix nunc obsistitur illis,

Cum sua quisque regant diuerso flamina tractu,

60

Quin lanient mundum: tanta est discordia fratrum.

Eurus ad Auroram Nabataeaque regna recessit

Persidaque et radiis iuga subdita matutinis;

Vesper et occiduo quae litora sole tepescunt

Proxima sunt Zephyro; Scythiam Septemque triones

65

Horrifer inuasit Boreas; contraria tellus

Nubibus adsiduis pluuiaque madescit ab Austro.

Haec super inposuit liquidum et grauitate carentem

Aethera nec quicquam terrenae faecis habentem.

Vix ita limitibus dissaepserat omnia certis,

70

Cum, quae pressa diu fuerant caligine caeca,

Sidera coeperunt toto efferuescere caelo;

Neu regio foret ulla suis animalibus orba,

Astra tenent caeleste solum formaeque deorum,

Cesserunt nitidis habitandae piscibus undae,

75

Terra feras cepit, uolucres agitabilis aer.

Sanctius his animal mentisque capacius altae

Deerat adhuc et quod dominari in cetera posset:

Natus homo est, siue hunc diuino semine fecit

Ille opifex rerum, mundi melioris origo,

80

Siue recens tellus seductaque nuper ab alto

Aethere cognati retinebat semina caeli;

Quam satus Iapeto mixtam pluuialibus undis

Finxit in effigiem moderantum cuncta deorum,

Pronaque cum spectent animalia cetera terram,

85

Os homini sublime dedit caelumque uidere

Iussit et erectos ad sidera tollere uultus.

Sic, modo quae fuerat rudis et sine imagine, tellus

Induit ignotas hominum conuersa figuras.

Aurea prima sata est aetas, quae uindice nullo,

90

Sponte sua, sine lege fidem rectumque colebat.

Poena metusque aberant nec uerba minantia fixo

Aere legebantur nec supplex turba timebat

Iudicis ora sui, sed erant sine uindice tuti.

Nondum caesa suis, peregrinum ut uiseret orbem,

95

Montibus in liquidas pinus descenderat undas,

Nullaque mortales praeter sua litora norant.

Nondum praecipites cingebant oppida fossae,

Non tuba directi, non aeris cornua flexi,

Non galeae, non ensis erat: sine militis usu

100

Mollia securae peragebant otia gentes.

Ipsa quoque inmunis rastroque intacta nec ullis

Saucia uomeribus per se dabat omnia tellus,

Contentique cibis nullo cogente creatis

Arbuteos fetus montanaque fraga legebant

105

Cornaque et in duris haerentia mora rubetis

Et, quae deciderant patula Iouis arbore, glandes.

Ver erat aeternum, placidique tepentibus auris

Mulcebant Zephyri natos sine semine flores;

Mox etiam fruges tellus inarata ferebat,

110

Nec renouatus ager grauidis canebat aristis:

Flumina iam lactis, iam flumina nectaris ibant,

Flauaque de uiridi stillabant ilice mella.

Postquam Saturno tenebrosa in Tartara misso

Sub Ioue mundus erat, subiit argentea proles,

115

Auro deterior, fuluo pretiosior aere.

Iuppiter antiqui contraxit tempora ueris

Perque hiemes aestusque et inaequalis autumnos

Et breue uer spatiis exegit quattuor annum.

Tum primum siccis aer feruoribus ustus

120

Canduit, et uentis glacies adstricta pependit;

Tum primum subiere domos: domus antra fuerunt

Et densi frutices et uinctae cortice uirgae;

Semina tum primum longis Cerealia sulcis

Obruta sunt, pressique iugo gemuere iuuenci.

125

Tertia post illam successit aenea proles,

Saeuior ingeniis et ad horrida promptior arma,

Non scelerata tamen; de duro est ultima ferro.

Protinus inrupit uenae peioris in aeuum

Omne nefas, fugere pudor uerumque fidesque;

130

In quorum subiere locum fraudesque dolique

Insidiaeque et uis et amor sceleratus habendi.

Vela dabat uentis nec adhuc bene nouerat illos

Nauita, quaeque diu steterant in montibus altis,

Fluctibus ignotis insultauere carinae,

135

Communemque prius ceu lumina solis et auras

Cautus humum longo signauit limite mensor.

Nec tantum segetes alimentaque debita diues

Poscebatur humus, sed itum est in uiscera terrae

Quasque recondiderat Stygiisque admouerat umbris,

140

Effodiuntur opes, inritamenta malorum;

Iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum

Prodierat: prodit bellum, quod pugnat utroque,

Sanguineaque manu crepitantia concutit arma.

Viuitur ex rapto; non hospes ab hospite tutus,

145

Non socer a genero, fratrum quoque gratia rara est.

Inminet exitio uir coniugis, illa mariti;

Lurida terribiles miscent aconita nouercae;

Filius ante diem patrios inquirit in annos.

Victa iacet pietas, et Virgo caede madentes,

150

Vltima caelestum, terras Astraea reliquit.

Neue foret terris securior arduus aether,

Adfectasse ferunt regnum caeleste Gigantas

Altaque congestos struxisse ad sidera montes.

Tum pater omnipotens misso perfregit Olympum

155

Fulmine et excussit subiectae Pelion Ossae;

Obruta mole sua cum corpora dira iacerent,

Perfusam multo natorum sanguine Terram

Inmaduisse ferunt calidumque animasse cruorem

Et, ne nulla suae stirpis monimenta manerent,

160

In faciem uertisse hominum. sed et illa propago

Contemptrix superum saeuaeque auidissima caedis

Et uiolenta fuit: scires e sanguine natos.

Quae pater ut summa uidit Saturnius arce,

Ingemit et facto nondum uulgata recenti

165

Foeda Lycaoniae referens conuiuia mensae

Ingentes animo et dignas Ioue concipit iras

Conciliumque uocat; tenuit mora nulla uocatos.

Est uia sublimis caelo manifesta sereno:

Lactea nomen habet candore notabilis ipso;

170

Hac iter est superis ad magni tecta Tonantis

Regalemque domum: dextra laeuaque deorum

Atria nobilium ualuis celebrantur apertis,

Plebs habitat diuersa locis: hac parte potentes

Caelicolae clarique suos posuere penates;

175

Hic locus est, quem, si uerbis audacia detur,

Haud timeam magni dixisse Palatia caeli.

Ergo ubi marmoreo superi sedere recessu,

Celsior ipse loco sceptroque innixus eburno

Terrificam capitis concussit terque quaterque

180

Caesariem, cum qua terram, mare, sidera mouit;

Talibus inde modis ora indignantia soluit:

"Non ego pro mundi regno magis anxius illa

Tempestate fui, qua centum quisque parabat

Inicere anguipedum captiuo bracchia caelo.

185

Nam quamquam ferus hostis erat, tamen illud ab uno

Corpore et ex una pendebat origine bellum;

Nunc mihi, qua totum Nereus circumsonat orbem,

Perdendum est mortale genus: per flumina iuro

Infera sub terras Stygio labentia luco,

190

Cuncta prius temptata, sed inmedicabile corpus

Ense recidendum est, ne pars sincera trahatur.

Sunt mihi semidei, sunt, rustica numina, Nymphae

Faunique Satyrique et monticolae Siluani,

Quos, quoniam caeli nondum dignamur honore,

195

Quas dedimus certe terras habitare sinamus.

An satis, o superi, tutos fore creditis illos,

Cum mihi, qui fulmen, qui uos habeoque regoque,

Struxerit insidias notus feritate Lycaon?"

Confremuere omnes studiisque ardentibus ausum

200

Talia deposcunt: sic, cum manus inpia saeuit

Sanguine Caesareo Romanum extinguere nomen,

Attonitum tanto subitae terrore ruinae

Humanum genus est totusque perhorruit orbis,

Nec tibi grata minus pietas, Auguste, tuorum est,

205

Quam fuit illa Ioui. qui postquam uoce manuque

Murmura conpressit, tenuere silentia cuncti.

Substitit ut clamor pressus grauitate regentis,

Iuppiter hoc iterum sermone silentia rupit:

"Ille quidem poenas (curam hanc dimittite) soluit;

210

Quod tamen admissum, quae sit uindicta, docebo.

Contigerat nostras infamia temporis aures;

Quam cupiens falsam summo delabor Olympo

Et deus humana lustro sub imagine terras.

Longa mora est, quantum noxae sit ubique repertum,

215

Enumerare: minor fuit ipsa infamia uero.

Maenala transieram latebris horrenda ferarum

Et cum Cyllene gelidi pineta Lycaei:

Arcadis hinc sedes et inhospita tecta tyranni

Ingredior, traherent cum sera crepuscula noctem.

220

Signa dedi uenisse deum, uulgusque precari

Coeperat: inridet primo pia uota Lycaon,

Mox ait "experiar, deus hic, discrimine aperto,

An sit mortalis; nec erit dubitabile uerum."

Nocte grauem somno necopina perdere morte

225

Me parat: haec illi placet experientia ueri.

Nec contentus eo est: missi de gente Molossa

Obsidis unius iugulum mucrone resoluit

Atque ita semineces partim feruentibus artus

Mollit aquis, partim subiecto torruit igni.

230

Quod simul inposuit mensis, ego uindice flamma

In domino dignos euerti tecta penates;

Territus ipse fugit nactusque silentia ruris

Exululat frustraque loqui conatur; ab ipso

Colligit os rabiem solitaeque cupidine caedis

235

Vtitur in pecudes et nunc quoque sanguine gaudet.

In uillos abeunt uestes, in crura lacerti:

Fit lupus et ueteris seruat uestigia formae;

Canities eadem est, eadem uiolentia uultus,

Idem oculi lucent, eadem feritatis imago est.

240

Occidit una domus, sed non domus una perire

Digna fuit; qua terra patet, fera regnat Erinys.

In facinus iurasse putes; dent ocius omnes

Quas meruere pati, sic stat sententia, poenas."

Dicta Iouis pars uoce probant stimulosque frementi

245

Adiciunt, alii partes adsensibus inplent;

Est tamen humani generis iactura dolori

Omnibus, et, quae sit terrae mortalibus orbae

Forma futura, rogant, quis sit laturus in aras

Tura, ferisne paret populandas tradere terras.

250

Talia quaerentes (sibi enim fore cetera curae)

Rex superum trepidare uetat subolemque priori

Dissimilem populo promittit origine mira.

Iamque erat in totas sparsurus fulmina terras;

Sed timuit, ne forte sacer tot ab ignibus aether

255

Conciperet flammas longusque ardesceret axis.

Esse quoque in fatis reminiscitur adfore tempus,

Quo mare, quo tellus correptaque regia caeli

Ardeat et mundi moles operosa laboret.

Tela reponuntur manibus fabricata Cyclopum:

260

Poena placet diuersa, genus mortale sub undis

Perdere et ex omni nimbos demittere caelo.

Protinus Aeoliis Aquilonem claudit in antris

Et quaecumque fugant inductas flamina nubes,

Emittitque Notum: madidis Notus euolat alis

265

Terribilem picea tectus caligine uultum:

Barba grauis nimbis, canis fluit unda capillis,

Fronte sedent nebulae, rorant pennaeque sinusque;

Vtque manu late pendentia nubila pressit,

Fit fragor: hinc densi funduntur ab aethere nimbi.

270

Nuntia Iunonis uarios induta colores

Concipit Iris aquas alimentaque nubibus adfert:

Sternuntur segetes et deplorata colonis

Vota iacent longique perit labor inritus anni.

Nec caelo contenta suo est Iouis ira, sed illum

275

Caeruleus frater iuuat auxiliaribus undis.

Conuocat hic amnes. qui postquam tecta tyranni

Intrauere sui, "non est hortamine longo

Nunc" ait "utendum: uires effundite uestras;

Sic opus est. aperite domos ac mole remota

280

Fluminibus uestris totas inmittite habenas."

Iusserat; hi redeunt ac fontibus ora relaxant

Et defrenato uoluuntur in aequora cursu.

Ipse tridente suo terram percussit, at illa

Intremuit motuque uias patefecit aquarum.

285

Exspatiata ruunt per apertos flumina campos

Cumque satis arbusta simul pecudesque uirosque

Tectaque cumque suis rapiunt penetralia sacris.

Siqua domus mansit potuitque resistere tanto

Indeiecta malo, culmen tamen altior huius

290

Vnda tegit, pressaeque latent sub gurgite turres;

Iamque mare et tellus nullum discrimen habebant:

Omnia pontus erant, deerant quoque litora ponto.

Occupat hic collem, cumba sedet alter adunca

Et ducit remos illic, ubi nuper ararat;

295

Ille supra segetes aut mersae culmina uillae

Auigat, hic summa piscem deprendit in ulmo;

Figitur in uiridi, si fors tulit, ancora prato,

Aut subiecta terunt curuae uineta carinae,

Et, modo qua graciles gramen carpsere capellae,

300

Nunc ibi deformes ponunt sua corpora phocae.

Mirantur sub aqua lucos urbesque domosque

Nereides, siluasque tenent delphines et altis

Incursant ramis agitataque robora pulsant.

Nat lupus inter oues, fuluos uehit unda leones,

305

Vnda uehit tigres, nec uires fulminis apro,

Crura nec ablato prosunt uelocia ceruo,

Quaesitisque diu terris, ubi sistere possit,

In mare lassatis uolucris uaga decidit alis.

Obruerat tumulos inmensa licentia ponti,

310

Pulsabantque noui montana cacumina fluctus.

Maxima pars unda rapitur: quibus unda pepercit,

Illos longa domant inopi ieiunia uictu.

Separat Aonios Oetaeis Phocis ab aruis,

Terra ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo

315

Pars maris et latus subitarum campus aquarum;

Mons ibi uerticibus petit arduus astra duobus,

Nomine Parnasus, superantque cacumina nubes:

Hic ubi Deucalion (nam cetera texerat aequor)

Cum consorte tori parua rate uectus adhaesit,

320

Corycidas nymphas et numina montis adorant

Fatidicamque Themin, quae tunc oracla tenebat:

Non illo melior quisquam nec amantior aequi

Vir fuit aut illa metuentior ulla deorum.

Iuppiter ut liquidis stagnare paludibus orbem

325

Et superesse uirum de tot modo milibus unum

Et superesse uidet de tot modo milibus unam,

Innocuos ambo, cultores numinis ambo,

Nubila disiecit nimbisque aquilone remotis

Et caelo terras ostendit et aethera terris.

330

Nec maris ira manet, positoque tricuspide telo

Mulcet aquas rector pelagi supraque profundum

Exstantem atque umeros innato murice tectum

Caeruleum Tritona uocat conchaeque sonanti

Inspirare iubet fluctusque et flumina signo

335

Iam reuocare dato: caua bucina sumitur illi,

Tortilis, in latum quae turbine crescit ab imo,

Bucina, quae medio concepit ubi aera ponto,

Litora uoce replet sub utroque iacentia Phoebo.

Tunc quoque, ut ora dei madida rorantia barba

340

Contigit et cecinit iussos inflata receptus,

Omnibus audita est telluris et aequoris undis

Et, quibus est undis audita, coercuit omnes.

Iam mare litus habet, plenos capit alueus amnes,

Flumina subsidunt collesque exire uidentur,

345

Surgit humus, crescunt loca decrescentibus undis,

Postque diem longam nudata cacumina siluae

Ostendunt limumque tenent in fronde relictum.

Redditus orbis erat; quem postquam uidit inanem

Et desolatas agere alta silentia terras,

350

Deucalion lacrimis ita Pyrrham adfatur obortis:

"O soror, o coniunx, o femina sola superstes,

Quam commune mihi genus et patruelis origo,

Deinde torus iunxit, nunc ipsa pericula iungunt,

Terrarum, quascumque uident occasus et ortus,

355

Nos duo turba sumus: possedit cetera pontus.

Haec quoque adhuc uitae non est fiducia nostrae

Certa satis; terrent etiam nunc nubila mentem.

Quis tibi, si sine me fatis erepta fuisses,

Nunc animus, miseranda, foret? quo sola timorem

360

Ferre modo posses? quo consolante doleres?

Namque ego, crede mihi, si te quoque pontus haberet,

Te sequerer, coniunx, et me quoque pontus haberet.

O utinam possim populos reparare paternis

Artibus atque animas formatae infundere terrae!

365

Nunc genus in nobis restat mortale duobus

(Sic uisum superis) hominumque exempla manemus."

Dixerat, et flebant; placuit caeleste precari

Numen et auxilium per sacras quaerere sortes.

Nulla mora est: adeunt pariter Cephisidas undas,

370

Vt nondum liquidas, sic iam uada nota secantes.

Inde ubi libatos inrorauere liquores

Vestibus et capiti, flectunt uestigia sanctae

Ad delubra deae, quorum fastigia turpi

Pallebant musco stabantque sine ignibus arae.

375

Vt templi tetigere gradus, procumbit uterque

Pronus humi gelidoque pauens dedit oscula saxo,

Atque ita "si precibus" dixerunt "numina iustis

Victa remollescunt, si flectitur ira deorum,

Dic, Themi, qua generis damnum reparabile nostri

380

Arte sit, et mersis fer opem, mitissima, rebus."

Mota dea est sortemque dedit: "discedite templo

Et uelate caput cinctasque resoluite uestes

Ossaque post tergum magnae iactate parentis."

Obstipuere diu, rumpitque silentia uoce

385

Pyrrha prior iussisque deae parere recusat,

Detque sibi ueniam, pauido rogat ore pauetque

Laedere iactatis maternas ossibus umbras.

Interea repetunt caecis obscura latebris

Verba datae sortis secum inter seque uolutant.

390

Inde Promethides placidis Epimethida dictis

Mulcet et "aut fallax" ait "est sollertia nobis,

Aut (pia sunt nullumque nefas oracula suadent)

Magna parens terra est: lapides in corpore terrae

Ossa reor dici; iacere hos post terga iubemur."

395

Coniugis augurio quamquam Titania mota est,

Spes tamen in dubio est: adeo caelestibus ambo

Diffidunt monitis. sed quid temptare nocebit?

Discedunt uelantque caput tunicasque recingunt

Et iussos lapides sua post uestigia mittunt.

400

Saxa (quis hoc credat, nisi sit pro teste uetustas?)

Ponere duritiem coepere suumque rigorem

Mollirique mora mollitaque ducere formam.

Mox ubi creuerunt naturaque mitior illis

Contigit, ut quaedam, sic non manifesta uideri

405

Forma potest hominis, sed, uti de marmore coepta,

Non exacta satis rudibusque simillima signis.

Quae tamen ex illis aliquo pars umida suco

Et terrena fuit, uersa est in corporis usum;

Quod solidum est flectique nequit, mutatur in ossa;

410

Quae modo uena fuit, sub eodem nomine mansit;

Inque breui spatio superorum numine saxa

Missa uiri manibus faciem traxere uirorum,

Et de femineo reparata est femina iactu.

Inde genus durum sumus experiensque laborum

415

Et documenta damus, qua simus origine nati.

Cetera diuersis tellus animalia formis

Sponte sua peperit, postquam uetus umor ab igne

Percaluit solis caenumque udaeque paludes

Intumuere aestu fecundaque semina rerum

420

Viuaci nutrita solo ceu matris in aluo

Creuerunt faciemque aliquam cepere morando.

Sic, ubi deseruit madidos septemfluus agros

Nilus et antiquo sua flumina reddidit alueo

Aetherioque recens exarsit sidere limus,

425

Plurima cultores uersis animalia glaebis

Inueniunt et in his quaedam modo coepta per ipsum

Nascendi spatium, quaedam inperfecta suisque

Trunca uident numeris, et eodem in corpore saepe

Altera pars uiuit, rudis est pars altera tellus.

430

Quippe ubi temperiem sumpsere umorque calorque,

Concipiunt, et ab his oriuntur cuncta duobus,

Cumque sit ignis aquae pugnax, uapor umidus omnes

Res creat, et discors concordia fetibus apta est.

Ergo ubi diluuio tellus lutulenta recenti

435

Solibus aetheriis altoque recanduit aestu,

Edidit innumeras species partimque figuras

Rettulit antiquas, partim noua monstra creauit.

Illa quidem nollet, sed te quoque, maxime Python,

Tum genuit, populisque nouis, incognite serpens,

440

Terror eras: tantum spatii de monte tenebas.

Hunc deus arquitenens et numquam talibus armis

Ante nisi in dammis capreisque fugacibus usus

Mille grauem telis, exhausta paene pharetra,

Perdidit effuso per uulnera nigra ueneno.

445

Neue operis famam posset delere uetustas,

Instituit sacros celebri certamine ludos

Pythia perdomitae serpentis nomine dictos.

Hic iuuenum quicumque manu pedibusque rotaue

Vicerat, aesculeae capiebat frondis honorem;

450

Nondum laurus erat, longoque decentia crine

Tempora cingebat de qualibet arbore Phoebus.

Primus amor Phoebi Daphne Peneia: quem non

Fors ignara dedit, sed saeua Cupidinis ira.

Delius hunc nuper, uicto serpente superbus,

455

Viderat adducto flectentem cornua neruo

"Quid" que "tibi, lasciue puer, cum fortibus armis?"

Dixerat, "ista decent umeros gestamina nostros,

Qui dare certa ferae, dare uulnera possumus hosti,

Qui modo pestifero tot iugera uentre prementem

460

Strauimus innumeris tumidum Pythona sagittis.

Tu face nescio quos esto contentus amores

Inritare tua nec laudes adsere nostras."

Filius huic Veneris "figat tuus omnia, Phoebe,

Te meus arcus" ait, "quantoque animalia cedunt

465

Cuncta deo, tanto minor est tua gloria nostra".

Dixit et eliso percussis aere pennis

Inpiger umbrosa Parnasi constitit arce

Eque sagittifera prompsit duo tela pharetra

Diuersorum operum: fugat hoc, facit illud amorem;

470

Quod facit, auratum est et cuspide fulget acuta,

Quod fugat, obtusum est et habet sub harundine plumbum.

Hoc deus in nympha Peneide fixit, at illo

Laesit Apollineas traiecta per ossa medullas:

Protinus alter amat, fugit altera nomen amantis

475

Siluarum latebris captiuarumque ferarum

Exuuiis gaudens innuptaeque aemula Phoebes;

Vitta coercebat positos sine lege capillos.

Multi illam petiere, illa auersata petentes

Inpatiens expersque uiri nemora auia lustrat

480

Nec, quid Hymen, quid Amor, quid sint conubia, curat.

Saepe pater dixit "generum mihi, filia, debes,"

Saepe pater dixit "debes mihi, nata, nepotes:"

Illa uelut crimen taedas exosa iugales

Pulchra uerecundo subfuderat ora rubore

485

Inque patris blandis haerens ceruice lacertis

"Da mihi perpetua, genitor carissime," dixit

"Virginitate frui: dedit hoc pater ante Dianae."

Ille quidem obsequitur; sed te decor iste, quod optas,

Esse uetat, uotoque tuo tua forma repugnat.

490

Phoebus amat uisaeque cupit conubia Daphnes,

Quodque cupit, sperat, suaque illum oracula fallunt;

Vtque leues stipulae demptis adolentur aristis,

Vt facibus saepes ardent, quas forte uiator

Vel nimis admouit uel iam sub luce reliquit,

495

Sic deus in flammas abiit, sic pectore toto

Vritur et sterilem sperando nutrit amorem.

Spectat inornatos collo pendere capillos

Et "quid, si comantur?" ait; uidet igne micantes

Sideribus similes oculos, uidet oscula, quae non

500

Est uidisse satis; laudat digitosque manusque

Bracchiaque et nudos media plus parte lacertos:

Siqua latent, meliora putat. fugit ocior aura

Illa leui neque ad haec reuocantis uerba resistit:

"Nympha, precor, Penei, mane! non insequor hostis;

505

Nympha, mane! sic agna lupum, sic cerua leonem,

Sic aquilam penna fugiunt trepidante columbae,

Hostes quaeque suos; amor est mihi causa sequendi.

Me miserum! ne prona cadas indignaue laedi

Crura notent sentes, et sim tibi causa doloris.

510

Aspera, qua properas, loca sunt: moderatius, oro,

Curre fugamque inhibe: moderatius insequar ipse.

Cui placeas, inquire tamen; non incola montis,

Non ego sum pastor, non hic armenta gregesque

Horridus obseruo. nescis, temeraria, nescis

515

Quem fugias, ideoque fugis. mihi Delphica tellus

Et Claros et Tenedos Patareaque regia seruit;

Iuppiter est genitor. per me, quod eritque fuitque

Estque, patet; per me concordant carmina neruis.

Certa quidem nostra est, nostra tamen una sagitta

520

Certior, in uacuo quae uulnera pectore fecit.

Inuentum medicina meum est, opiferque per orbem

Dicor, et herbarum subiecta potentia nobis:

Ei mihi, quod nullis amor est sanabilis herbis,

Nec prosunt domino, quae prosunt omnibus, artes!"

525

Plura locuturum timido Peneia cursu

Fugit cumque ipso uerba inperfecta reliquit,

Tum quoque uisa decens; nudabant corpora uenti,

Obuiaque aduersas uibrabant flamina uestes,

Et leuis inpulsos retro dabat aura capillos,

530

Auctaque forma fuga est. sed enim non sustinet ultra

Perdere blanditias iuuenis deus, utque monebat

Ipse amor, admisso sequitur uestigia passu.

Vt canis in uacuo leporem cum Gallicus aruo

Vidit, et hic praedam pedibus petit, ille salutem

535

(Alter inhaesuro similis iam iamque tenere

Sperat et extento stringit uestigia rostro;

Alter in ambiguo est, an sit conprensus, et ipsis

Morsibus eripitur tangentiaque ora relinquit):

Sic deus et uirgo; est hic spe celer, illa timore.

540

Qui tamen insequitur, pennis adiutus amoris

Ocior est requiemque negat tergoque fugacis

Inminet et crinem sparsum ceruicibus adflat.

Viribus absumptis expalluit illa citaeque

Victa labore fugae "Tellus",ait, "hisce uel istam,

544a

[Victa labore fugae, spectans Peneidas undas]

545

Quae facit ut laedar, mutando perde figuram!

"Fer, pater," inquit "opem, si flumina numen habetis!

Qua nimium placui, mutando perde figuram!"

547a

[Qua nimium placui, Tellus, ait, hisce uel istam]

Vix prece finita torpor grauis occupat artus:

Mollia cinguntur tenui praecordia libro,

550

In frondem crines, in ramos bracchia crescunt;

Pes modo tam uelox pigris radicibus haeret,

Ora cacumen habet: remanet nitor unus in illa.

Hanc quoque Phoebus amat positaque in stipite dextra

Sentit adhuc trepidare nouo sub cortice pectus

555

Conplexusque suis ramos, ut membra, lacertis

Oscula dat ligno: refugit tamen oscula lignum.

Cui deus "at quoniam coniunx mea non potes esse,

Arbor eris certe" dixit "mea. semper habebunt

Te coma, te citharae, te nostrae, laure, pharetrae.

560

Tu ducibus Latiis aderis, cum laeta triumphum

Vox canet et uisent longas Capitolia pompas.

Postibus Augustis eadem fidissima custos

Ante fores stabis mediamque tuebere quercum,

Vtque meum intonsis caput est iuuenale capillis,

565

Tu quoque perpetuos semper gere frondis honores".

Finierat Paean: factis modo laurea ramis

Adnuit utque caput uisa est agitasse cacumen.

Est nemus Haemoniae, praerupta quod undique claudit

Silua: uocant Tempe. per quae Peneus ab imo

570

Effusus Pindo spumosis uoluitur undis

Deiectuque graui tenues agitantia fumos

Nubila conducit summisque adspergine siluis

Inpluit et sonitu plus quam uicina fatigat:

Haec domus, haec sedes, haec sunt penetralia magni

575

Amnis; in his residens facto de cautibus antro

Vndis iura dabat nymphisque colentibus undas.

Conueniunt illuc popularia flumina primum,

Nescia, gratentur consolenturne parentem,

Populifer Sperchios et inrequietus Enipeus

580

Apidanusque senex lenisque Amphrysos et Aeas,

Moxque amnes alii, qui, qua tulit impetus illos,

In mare deducunt fessas erroribus undas.

Inachus unus abest imoque reconditus antro

Fletibus auget aquas natamque miserrimus Io

585

Luget ut amissam; nescit, uitane fruatur

An sit apud manes, sed quam non inuenit usquam,

Esse putat nusquam atque animo peiora ueretur.

Viderat a patrio redeuntem Iuppiter illam

Flumine et "o uirgo Ioue digna tuoque beatum

590

Nescio quem factura toro, pete" dixerat "umbras

Altorum nemorum" (et nemorum monstrauerat umbras)

"Dum calet et medio sol est altissimus orbe.

Quodsi sola times latebras intrare ferarum,

Praeside tuta deo nemorum secreta subibis,

595

Nec de plebe deo, sed qui caelestia magna

Sceptra manu teneo, sed qui uaga fulmina mitto.

Ne fuge me!" fugiebat enim. iam pascua Lernae

Consitaque arboribus Lyrcea reliquerat arua,

Cum deus inducta latas caligine terras

600

Occuluit tenuitque fugam rapuitque pudorem.

Interea medios Iuno despexit in agros,

Et noctis faciem nebulas fecisse uolucres

Sub nitido mirata die non fluminis illas

Esse nec umenti sensit tellure remitti

605

Atque, suus coniunx ubi sit, circumspicit, ut quae

Deprensi totiens iam nosset furta mariti.

Quem postquam caelo non repperit, "aut ego fallor

Aut ego laedor" ait delapsaque ab aethere summo

Constitit in terris nebulasque recedere iussit.

610

Coniugis aduentum praesenserat inque nitentem

Inachidos uultus mutauerat ille iuuencam

(Bos quoque formosa est): speciem Saturnia uaccae,

Quamquam inuita, probat nec non, et cuius et unde

Quoue sit armento, ueri quasi nescia quaerit;

615

Iuppiter e terra genitam mentitur, ut auctor

Desinat inquiri: petit hanc Saturnia munus.

Quid faciat? crudele suos addicere amores,

Non dare suspectum est: pudor est, qui suadeat illinc,

Hinc dissuadet amor. uictus pudor esset amore,

620

Sed, leue si munus sociae generisque torique

Vacca negaretur, poterat non uacca uideri.

Paelice donata non protinus exuit omnem

Diua metum timuitque Iouem et fuit anxia furti,

Donec Arestoridae seruandam tradidit Argo.

625

Centum luminibus cinctum caput Argus habebat:

Inde suis uicibus capiebant bina quietem,

Cetera seruabant atque in statione manebant.

Constiterat quocumque modo, spectabat ad Io:

Ante oculos Io, quamuis auersus, habebat.

630

Luce sinit pasci; cum sol tellure sub alta est,

Claudit et indigno circumdat uincula collo.

Frondibus arboreis et amara pascitur herba

Proque toro terrae non semper gramen habenti

Incubat infelix limosaque flumina potat;

635

Illa etiam supplex Argo cum bracchia uellet

Tendere, non habuit, quae bracchia tenderet Argo,

Et conata queri mugitus edidit ore

Pertimuitque sonos propriaque exterrita uoce est.

Venit et ad ripas, ubi ludere saepe solebat,

640

Inachidas ripas, nouaque ut conspexit in unda

Cornua, pertimuit seque exsternata refugit.

Naides ignorant, ignorat et Inachus ipse,

Quae sit; at illa patrem sequitur sequiturque sorores

Et patitur tangi seque admirantibus offert.

645

Decerptas senior porrexerat Inachus herbas:

Illa manus lambit patriisque dat oscula palmis

Nec retinet lacrimas, et, si modo uerba sequantur,

Oret opem nomenque suum casusque loquatur;

Littera pro uerbis, quam pes in puluere duxit,

650

Corporis indicium mutati triste peregit.

"Me miserum!" exclamat pater Inachus inque gementis

Cornibus et niueae pendens ceruice iuuencae

"Me miserum!" ingeminat, "tune es quaesita per omnes

Nata mihi terras? tu non inuenta reperta

655

Luctus eras leuior. retices nec mutua nostris

Dicta refers, alto tantum suspiria ducis

Pectore, quodque unum potes, ad mea uerba remugis.

At tibi ego ignarus thalamos taedasque parabam,

Spesque fuit generi mihi prima, secunda nepotum:

660

De grege nunc tibi uir et de grege natus habendus.

Nec finire licet tantos mihi morte dolores,

Sed nocet esse deum, praeclusaque ianua leti

Aeternum nostros luctus extendit in aeuum."

Talia maerentem stellatus submouet Argus,

665

Ereptamque patri diuersa in pascua natam

Abstrahit; ipse procul montis sublime cacumen

Occupat, unde sedens partes speculatur in omnes.

Nec superum rector mala tanta Phoronidos ultra

Ferre potest natumque uocat, quem lucida partu

670

Pleias enixa est, letoque det imperat Argum.

Parua mora est alas pedibus uirgamque potenti

Somniferam sumpsisse manu tegumenque capillis;

Haec ubi disposuit, patria Ioue natus ab arce

Desilit in terras. illic tegumenque remouit

675

Et posuit pennas, tantummodo uirga retenta est:

Hac agit ut pastor per deuia rura capellas,

Dum uenit, adductas et structis cantat auenis.

Voce noua captus custos Iunonius arte

"Quisquis es, hoc poteras mecum considere saxo",

680

Argus ait, "neque enim pecori fecundior ullo

Herba loco est, aptamque uides pastoribus umbram."

Sedit Atlantiades et euntem multa loquendo

Detinuit sermone diem iunctisque canendo

Vincere harundinibus seruantia lumina temptat.

685

Ille tamen pugnat molles euincere somnos

Et, quamuis sopor est oculorum parte receptus,

Parte tamen uigilat; quaerit quoque (namque reperta

Fistula nuper erat), qua sit ratione reperta.

Tum deus "Arcadiae gelidis in montibus" inquit

690

"Inter hamadryadas celeberrima Nonacrinas

Naias una fuit, nymphae Syringa uocabant.

Non semel et satyros eluserat illa sequentes

Et quoscumque deos umbrosaque silua feraxque

Rus habet; Ortygiam studiis ipsaque colebat

695

Virginitate deam; ritu quoque cincta Dianae

Falleret et posset credi Latonia, si non

Corneus huic arcus, si non foret aureus illi;

Sic quoque fallebat. redeuntem colle Lycaeo

Pan uidet hanc pinuque caput praecinctus acuta

700

Talia uerba refert" - restabat uerba referre

Et precibus spretis fugisse per auia nympham,

Donec harenosi placidum Ladonis ad amnem

Venerit: hic illam cursum inpedientibus undis,

Vt se mutarent, liquidas orasse sorores,

705

Panaque, cum prensam sibi iam Syringa putaret,

Corpore pro nymphae calamos tenuisse palustres,

Dumque ibi suspirat, motos in harundine uentos

Effecisse sonum tenuem similemque querenti;

Arte noua uocisque deum dulcedine captum

710

"Hoc mihi conloquium tecum" dixisse "manebit",

Atque ita disparibus calamis conpagine cerae

Inter se iunctis nomen tenuisse puellae.

Talia dicturus uidit Cyllenius omnes

Succubuisse oculos adopertaque lumina somno;

715

Supprimit extemplo uocem firmatque soporem

Languida permulcens medicata lumina uirga.

Nec mora, falcato nutantem uulnerat ense,

Qua collo est confine caput, saxoque cruentum

Deicit et maculat praeruptam sanguine rupem.

720

Arge, iaces, quodque in tot lumina lumen habebas,

Exstinctum est, centumque oculos nox occupat una.

Excipit hos uolucrisque suae Saturnia pennis

Conlocat et gemmis caudam stellantibus inplet.

Protinus exarsit nec tempora distulit irae

725

Horriferamque oculis animoque obiecit Erinyn

Paelicis Argolicae stimulosque in pectore caecos

Condidit et profugam per totum terruit orbem.

Vltimus inmenso restabas, Nile, labori;

Quem simulac tetigit, positisque in margine ripae

730

Procubuit genibus resupinoque ardua collo,

Quos potuit solos, tollens ad sidera uultus

Et gemitu et lacrimis et luctisono mugitu

Cum Ioue uisa queri finemque orare malorum.

Coniugis ille suae complexus colla lacertis,

735

Finiat ut poenas tandem, rogat "in" que "futurum

Pone metus" inquit, "numquam tibi causa doloris

Haec erit" et Stygias iubet hoc audire paludes.

Vt lenita dea est, uultus capit illa priores

Fitque, quod ante fuit: fugiunt e corpore saetae,

740

Cornua decrescunt, fit luminis artior orbis,

Contrahitur rictus, redeunt umerique manusque

Vngulaque in quinos dilapsa absumitur ungues:

De boue nil superest formae nisi candor in illa;

Officioque pedum nymphe contenta duorum

745

Erigitur metuitque loqui, ne more iuuencae

Mugiat, et timide uerba intermissa retemptat.

Nunc dea linigera colitur celeberrima turba,

Nunc Epaphus magni genitus de semine tandem

Creditur esse Iouis perque urbes iuncta parenti

750

Templa tenet. fuit huic animis aequalis et annis

Sole satus Phaethon; quem quondam magna loquentem

Nec sibi cedentem Phoeboque parente superbum

Non tulit Inachides "matri" que ait "omnia demens

Credis et es tumidus genitoris imagine falsi."

755

Erubuit Phaethon iramque pudore repressit

Et tulit ad Clymenen Epaphi conuicia matrem

"Quo" que magis doleas, genetrix," ait "ille ego liber,

Ille ferox tacui. pudet haec opprobria nobis

Et dici potuisse et non potuisse refelli;

760

At tu, si modo sum caelesti stirpe creatus,

Ede notam tanti generis meque adsere caelo."

Dixit et inplicuit materno bracchia collo

Perque suum Meropisque caput taedasque sororum

Traderet orauit ueri sibi signa parentis.

765

Ambiguum, Clymene precibus Phaethontis an ira

Mota magis dicti sibi criminis utraque caelo

Bracchia porrexit spectansque ad lumina solis

"Per iubar hoc" inquit "radiis insigne coruscis,

Nate, tibi iuro, quod nos auditque uidetque,

770

Hoc te, quem spectas, hoc te, qui temperat orbem,

Sole satum. si ficta loquor, neget ipse uidendum

Se mihi, sitque oculis lux ista nouissima nostris.

Nec longus patrios labor est tibi nosse penates:

Vnde oritur, domus est terrae contermina nostrae;

775

Si modo fert animus, gradere et scitabere ab ipso!"

Emicat extemplo laetus post talia matris

Dicta suae Phaethon et concipit aethera mente

Aethiopasque suos positosque sub ignibus Indos

Sidereis transit patriosque adit inpiger ortus.

Cliccare sulle parole in blu per vedere l'apparato