Turnus ut infractos aduerso Marte Latinos

Defecisse uidet, sua nunc promissa reposci,

Se signari oculis, ultro implacabilis ardet

Attollitque animos. Poenorum qualis in aruis

5

Saucius ille graui uenantum uulnere pectus

Tum demum mouet arma leo, gaudetque comantis

Excutiens ceruice toros fixumque latronis

Impauidus frangit telum et fremit ore cruento:

Haud secus accenso gliscit uiolentia Turno.

10

Tum sic affatur regem atque ita turbidus infit:

"Nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent

Ignaui Aeneadae, nec quae pepigere recusent.

Congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.

Aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam,

15

Desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini),

Et solus ferro crimen commune refellam,

Aut habeat uictos, cedat Lauinia coniunx."

Olli sedato respondit corde Latinus:

"O praestans animi iuuenis, quantum ipse feroci

20

Virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est

Consulere atque omnis metuentem expendere casus.

Sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

Multa manu, nec non aurumque animusque Latinost;

Sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus aruis,

25

Nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu

Sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:

Me natam nulli ueterum sociare procorum

Fas erat, idque omnes diuique hominesque canebant.

Victus amore tui, cognato sanguine uictus

30

Coniugis et maestae lacrimis, uincla omnia rupi:

Promissam eripui genero, arma impia sumpsi.

Ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur

Bella, uides, quantos primus patiare labores.

Bis magna uicti pugna uix urbe tuemur

35

Spes Italas; recalent nostro Tiberina fluenta

Sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.

Quo referor totiens? quae mentem insania mutat?

Si Turno exstincto socios sum ascire paratus,

Cur non incolumi potius certamina tollo?

40

Quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet

Italia, ad mortem si te (fors dicta refutet!)

Prodiderim, natam et conubia nostra petentem?

Respice res bello uarias, miserere parentis

Longaeui, quem nunc maestum patria Ardea longe

45

Diuidit." haudquaquam dictis uiolentia Turni

Flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo.

Vt primum fari potuit, sic institit ore:

"Quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me

Deponas letumque sinas pro laude pacisci.

50

Et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra

Spargimus, et nostro sequitur de uulnere sanguis.

Longe illi dea mater erit, quae nube fugacem

Feminea tegat et uanis sese occulat umbris."

At regina noua pugnae conterrita sorte

55

Flebat et ardentem generum moritura tenebat:

"Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae

Tangit honos animum (spes tu nunc una, senectae

Tu requies miserae, decus imperiumque Latini

Te penes, in te omnis domus inclinata recumbit),

60

Vnum oro: desiste manum committere Teucris.

Qui te cumque manent isto certamine casus

Et me, Turne, manent; simul haec inuisa relinquam

Lumina nec generum Aenean captiua uidebo."

Accepit uocem lacrimis Lauinia matris

65

Flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem

Subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.

Indum sanguineo ueluti uiolauerit ostro

Si quis ebur aut mixta rubent ubi lilia multa

Alba rosa: talis uirgo dabat ore colores.

70

Illum turbat amor figitque in uirgine uultus.

Ardet in arma magis paucisque affatur Amatam:

"Ne, quaeso, ne me lacrimis neue omine tanto

Prosequere in duri certamina Martis euntem,

O mater; neque enim Turno mora libera mortis.

75

Nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno

Haud placitura refer: cum primum crastina caelo

Puniceis inuecta rotis Aurora rubebit,

Non Teucros agat in Rutulos; Teucrum arma quiescant

Et Rutuli: nostro dirimamus sanguine bellum;

80

Illo quaeratur coniunx Lauinia campo."

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,

Poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,

Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

Qui candore niues anteirent, cursibus auras.

85

Circumstant properi aurigae manibusque lacessunt

Pectora plausa cauis et colla comantia pectunt.

Ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco

Circumdat loricam umeris, simul aptat habendo

Ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae,

90

Ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti

Fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.

Exim quae mediis ingenti adnixa columnae

Aedibus astabat, ualidam ui corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem

95

Vociferans: "nunc, o numquam frustrata uocatus

Hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,

Te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus

Loricamque manu ualida lacerare reuulsam

Semiuiri Phrygis et foedare in puluere crinis

100

Vibratos calido ferro murraque madentis."

His agitur furiis, totoque ardentis ab ore

Scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis:

Mugitus ueluti cum prima in proelia taurus

Terrificos ciet aut irasci in cornua temptat

105

Arboris obnixus trunco, uentosque lacessit

Ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.

Nec minus interea maternis saeuus in armis

Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,

Oblato gaudens componi foedere bellum.

110

Tum socios maestique metum solatur Iuli

Fata docens, regique iubet responsa Latino

Certa referre uiros et pacis dicere leges.

Postera uix summos spargebat lumine montis

Orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt

115

Solis equi lucemque elatis naribus efflant:

Campum ad certamen magnae sub moenibus urbis

Dimensi Rutulique uiri Teucrique parabant

In medioque focos et dis communibus aras

Gramineas. alii fontemque ignemque ferebant

120

Velati limo et uerbena tempora uincti.

Procedit legio Ausonidum, pilataque plenis

Agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis

Tyrrhenusque ruit uariis exercitus armis,

Haud secus instructi ferro quam si aspera Martis

125

Pugna uocet. nec non mediis in milibus ipsi

Ductores auro uolitant ostroque superbi,

Et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas

Et Messapus equum domitor, Neptunia proles.

Vtque dato signo spatia in sua quisque recessit,

130

Defigunt telluri hastas et scuta reclinant.

Tum studio effusae matres et uulgus inermum

Inualidique senes turris ac tecta domorum

Obsedere, alii portis sublimibus astant.

At Iuno e summo, qui nunc Albanus habetur

135

(Tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti),

Prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

Extemplo Turni sic est affata sororem

Diua deam, stagnis quae fluminibusque sonoris

140

Praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem

Iuppiter erepta pro uirginitate sacrauit):

"Nympha, decus fluuiorum, animo gratissima nostro,

Scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae

Magnanimi Iouis ingratum ascendere cubile,

145

Praetulerim caelique libens in parte locarim:

Disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.

Qua uisa est Fortuna pati Parcaeque sinebant

Cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi:

Nunc iuuenem imparibus uideo concurrere fatis,

150

Parcarumque dies et uis inimica propinquat.

Non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.

Tu pro germano si quid praesentius audes,

Perge; decet. forsan miseros meliora sequentur."

Vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profundit

155

Terque quaterque manu pectus percussit honestum.

"Non lacrimis hoc tempus" ait Saturnia Iuno;

"Accelera et fratrem, si quis modus, eripe morti;

Aut tu bella cie conceptumque excute foedus.

Auctor ego audendi." sic exhortata reliquit

160

Incertam et tristi turbatam uulnere mentis.

Interea reges, ingenti mole Latinus

Quadriiugo uehitur curru (cui tempora circum

Aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

Solis aui specimen), bigis it Turnus in albis,

165

Bina manu lato crispans hastilia ferro.

Hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,

Sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis

Et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,

Procedunt castris, puraque in ueste sacerdos

170

Saetigeri fetum suis intonsamque bidentem

Attulit admouitque pecus flagrantibus aris.

Illi ad surgentem conuersi lumina solem

Dant fruges manibus salsas et tempora ferro

Summa notant pecudum, paterisque altaria libant.

175

Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur:

"Esto nunc Sol testis et haec mihi Terra uocanti,

Quam propter tantos potui perferre labores,

Et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx,

Iam melior, iam, diua, precor; tuque inclute Mauors,

180

Cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques;

Fontisque Fluuiosque uoco, quaeque aetheris alti

Religio et quae caeruleo sunt numina ponto:

Cesserit Ausonio si fors uictoria Turno,

Conuenit Euandri uictos discedere ad urbem,

185

Cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles

Aeneadae referent ferroue haec regna lacessent.

Sin nostrum adnuerit nobis Victoria Martem

(Vt potius reor et potius di numine firment),

Non ego nec Teucris Italos parere iubebo

190

Nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae

Inuictae gentes aeterna in foedera mittant.

Sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,

Imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri

Constituent urbique dabit Lauinia nomen."

195

Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus

Suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram:

"Haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, iuro

Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem,

Vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;

200

Audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit.

Tango aras, medios ignis et numina testor:

Nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,

Quo res cumque cadent; nec me uis ulla uolentem

Auertet, non, si tellurem effundat in undas

205

Diluuio miscens caelumque in Tartara soluat,

Vt sceptrum hoc" (dextra sceptrum nam forte gerebat)

"Numquam fronde leui fundet uirgulta nec umbras,

Cum semel in siluis imo de stirpe recisum

Matre caret posuitque comas et bracchia ferro

210

Olim arbos, nunc artificis manus aere decoro

Inclusit patribusque dedit gestare Latinis."

Talibus inter se firmabant foedera dictis

Conspectu in medio procerum. tum rite sacratas

In flammam iugulant pecudes et uiscera uiuis

215

Eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras.

At uero Rutulis impar ea pugna uideri

Iamdudum et uario misceri pectora motu,

Tum magis ut propius cernunt non uiribus aequis.

Adiuuat incessu tacito progressus et aram

220

Suppliciter uenerans demisso lumine Turnus

Pubentesque genae et iuuenali in corpore pallor.

Quem simul ac Iuturna soror crebrescere uidit

Sermonem et uulgi uariare labantia corda,

In medias acies formam adsimulata Camerti

225

(Cui genus a proauis ingens clarumque paternae

Nomen erat uirtutis, et ipse acerrimus armis)

In medias dat sese acies haud nescia rerum

Rumoresque serit uarios ac talia fatur:

"Non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam

230

Obiectare animam? numerone an uiribus aequi

Non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt,

Fatalisque manus, infensa Etruria Turno.

Vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

Ille quidem ad superos, quorum se deuouet aris,

235

Succedet fama uiuusque per ora feretur:

Nos patria amissa dominis parere superbis

Cogemur, qui nunc lenti consedimus aruis."

Talibus incensa est iuuenum sententia dictis

Iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:

240

Ipsi Laurentes mutati ipsique Latini.

Qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem

Sperabant, nunc arma uolunt foedusque precantur

Infectum et Turni sortem miserantur iniquam.

His aliud maius Iuturna adiungit et alto

245

Dat signum caelo, quo non praestantius ullum

Turbauit mentes Italas monstroque fefellit.

Namque uolans rubra fuluus acer ales in aethra

Litoreas agitabat auis turbamque sonantem

Agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

250

Cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis.

Arrexere animos Itali, cunctaeque uolucres

Conuertunt clamore fugam (mirabile uisu),

Aetheraque obscurant pinnis hostemque per auras

Facta nube premunt, donec ui uictus et ipso

255

Pondere defecit praedamque ex unguibus ales

Proiecit fluuio, penitusque in nubila fugit.

Tum uero augurium Rutuli clamore salutant

Expediuntque manus, primusque Tolumnius augur

"Hoc erat, hoc, uotis" inquit "quod saepe petiui.

260

Accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum

Corripite, o miseri, quos improbus aduena bello

Territat inualidas ut auis, et litora uestra

Vi populat. petet ille fugam penitusque profundo

Vela dabit. uos unanimi densete cateruas

265

Et regem uobis pugna defendite raptum."

Dixit, et aduersos telum contorsit in hostis

Procurrens; sonitum dat stridula cornus et auras

Certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes

Turbati cunei calefactaque corda tumultu.

270

Hasta uolans, ut forte nouem pulcherrima fratrum

Corpora constiterant contra, quos fida crearat

Vna tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,

Horum unum ad medium, teritur qua sutilis aluo

Balteus et laterum iuncturas fibula mordet,

275

Egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,

Transadigit costas fuluaque effundit harena.

At fratres, animosa phalanx accensaque luctu,

Pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum

Corripiunt caecique ruunt. quos agmina contra

280

Procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant

Troes Agyllinique et pictis Arcades armis.

Sic omnis amor unus habet decernere ferro.

Diripuere aras, it toto turbida caelo

Tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,

285

Craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus

Pulsatos referens infecto foedere diuos.

Infrenant alii currus aut corpora saltu

Subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.

Messapus regem regisque insigne gerentem

290

Tyrrhenum Aulesten, auidus confundere foedus,

Aduerso proterret equo, ruit ille recedens

Et miser oppositis a tergo inuoluitur aris

In caput inque umeros. at feruidus aduolat hasta

Messapus teloque orantem multa trabali

295

Desuper altus equo grauiter ferit atque ita fatur:

"Hoc habet, haec melior magnis data uictima diuis."

Concurrunt Itali spoliantque calentia membra.

Obuius ambustum torrem Corynaeus ab ara

Corripit et uenienti Ebyso plagamque ferenti

300

Occupat os flammis: olli ingens barba reluxit

Nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus

Caesariem laeua turbati corripit hostis

Impressoque genu nitens terrae applicat ipsum;

Sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum

305

Pastorem primaque acie per tela ruentem

Ense sequens nudo superimminet; ille securi

Aduersi frontem mediam mentumque reducta

Disicit et sparso late rigat arma cruore.

Olli dura quies oculos et ferreus urget

310

Somnus, in aeternam conduntur lumina noctem.

At pius Aeneas dextram tendebat inermem

Nudato capite atque suos clamore uocabat:

"Quo ruitis? quaeue ista repens discordia surgit?

O cohibete iras! ictum iam foedus et omnes

315

Compositae leges, mihi ius concurrere soli,

Me sinite atque auferte metus; ego foedera faxo

Firma manu, Turnum debent haec iam mihi sacra."

Has inter uoces, media inter talia uerba

Ecce uiro stridens alis allapsa sagittast,

320

Incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta,

Quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,

Attulerit; pressa est insignis gloria facti,

Nec sese Aeneae iactauit uulnere quisquam.

Turnus ut Aenean cedentem ex agmine uidit

325

Turbatosque duces, subita spe feruidus ardet;

Poscit equos atque arma simul, saltuque superbus

Emicat in currum et manibus molitur habenas.

Multa uirum uolitans dat fortia corpora leto,

Seminecis uoluit multos aut agmina curru

330

Proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas.

Qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri

Sanguineus Mauors clipeo increpat atque furentis

Bella mouens immittit equos, illi aequore aperto

Ante Notos Zephyrumque uolant, gemit ultima pulsu

335

Thraca pedum circumque atrae Formidinis ora

Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:

Talis equos alacer media inter proelia Turnus

Fumantis sudore quatit, miserabile caesis

Hostibus insultans: spargit rapida ungula rores

340

Sanguineos mixtaque cruor calcatur harena.

Iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,

Hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo

Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse

Nutrierat Lycia paribusque ornauerat armis

345

Vel conferre manum uel equo praeuertere uentos.

Parte alia media Eumedes in proelia fertur,

Antiqui proles bello praeclara Dolonis,

Nomine auum referens, animo manibusque parentem,

Qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,

350

Ausus Pelidae pretium sibi poscere currus;

Illum Tydides alio pro talibus ausis

Affecit pretio nec equis aspirat Achilli.

Hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,

Ante leui iaculo longum per inane secutus

355

Sistit equos biiugis et curru desilit atque

Semianimi lapsoque superuenit, et pede collo

Impresso dextrae mucronem extorquet et alto

Fulgentem tingit iugulo atque haec insuper addit:

"En agros et, quam bello, Troiane, petisti,

360

Hesperiam metire iacens: haec praemia, qui me

Ferro ausi temptare, ferunt, sic moenia condunt."

Huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit

Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque

Et sternacis equi lapsum ceruice Thymoeten.

365

Ac uelut Edoni Boreae cum spiritus alto

Insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus;

Qua uenti incubuere, fugam dant nubila caelo:

Sic Turno, quacumque uiam secat, agmina cedunt

Conuersaeque ruunt acies; fert impetus ipsum

370

Et cristam aduerso curru quatit aura uolantem.

Non tulit instantem Phegeus animisque frementem,

Obiecit sese ad currum et spumantia frenis

Ora citatorum dextra detorsit equorum.

Dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum

375

Lancea consequitur rumpitque infixa bilicem

Loricam et summum degustat uulnere corpus.

Ille tamen clipeo obiecto conuersus in hostem

Ibat et auxilium ducto mucrone petebat,

Cum rota praecipitem et procursu concitus axis

380

Impulit effunditque solo, Turnusque secutus

Imam inter galeam summi thoracis et oras

Abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.

Atque ea dum campis uictor dat funera Turnus,

Interea Aenean Mnestheus et fidus Achates

385

Ascaniusque comes castris statuere cruentum

Alternos longa nitentem cuspide gressus.

Saeuit et infracta luctatur harundine telum

Eripere auxilioque uiam, quae proxima, poscit:

Ense secent lato uulnus telique latebras

390

Rescindant penitus, seseque in bella remittant.

Iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx

Iasides, acri quondam cui captus amore

Ipse suas artis, sua munera, laetus Apollo

Augurium citharamque dabat celerisque sagittas.

395

Ille ut depositi proferret fata parentis,

Scire potestates herbarum usumque medendi

Maluit et mutas agitare inglorius artis.

Stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam

Aeneas magno iuuenum et maerentis Iuli

400

Concursu, lacrimis immobilis. ille retorto

Paeonium in morem senior succinctus amictu

Multa manu medica Phoebique potentibus herbis

Nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra

Sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.

405

Nulla uiam fortuna regit, nihil auctor Apollo

Subuenit, et saeuus campis magis ac magis horror

Crebrescit propiusque malum est. iam puluere caelum

Stare uident: subeunt equites et spicula castris

Densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor

410

Bellantum iuuenum et duro sub Marte cadentum.

Hic Venus indigno nati concussa dolore

Dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,

Puberibus caulem foliis et flore comantem

Purpureo; non illa feris incognita capris

415

Gramina, cum tergo uolucres haesere sagittae.

Hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo

Detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem

Inficit occulte medicans, spargitque salubris

Ambrosiae sucos et odoriferam panaceam.

420

Fouit ea uulnus lympha longaeuus Iapyx

Ignorans, subitoque omnis de corpore fugit

Quippe dolor, omnis stetit imo uulnere sanguis.

Iamque secuta manum nullo cogente sagitta

Excidit, atque nouae rediere in pristina uires.

425

"Arma citi properate uiro! quid statis?" Iapyx

Conclamat primusque animos accendit in hostem.

"Non haec humanis opibus, non arte magistra

Proueniunt, neque te, Aenea, mea dextera seruat:

Maior agit deus atque opera ad maiora remittit."

430

Ille auidus pugnae suras incluserat auro

Hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.

Postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,

Ascanium fusis circum complectitur armis

Summaque per galeam delibans oscula fatur:

435

"Disce, puer, uirtutem ex me uerumque laborem,

Fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello

Defensum dabit et magna inter praemia ducet.

Tu facito, mox cum matura adoleuerit aetas,

Sis memor et te animo repetentem exempla tuorum

440

Et pater Aeneas et auunculus excitet Hector."

Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens

Telum immane manu quatiens; simul agmine denso

Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis

Turba fluit castris. tum caeco puluere campus

445

Miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus.

Vidit ab aduerso uenientis aggere Turnus,

Videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit

Ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos

Audiit adgnoscitque sonum et tremefacta refugit.

450

Ille uolat campoque atrum rapit agmen aperto.

Qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus

It mare per medium (miseris, heu, praescia longe

Horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas

Arboribus stragemque satis, ruet omnia late),

455

Ante uolant sonitumque ferunt ad litora uenti:

Talis in aduersos ductor Rhoeteius hostis

Agmen agit, densi cuneis se quisque coactis

Agglomerant. ferit ense grauem Thymbraeus Osirim,

Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates

460

Vfentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,

Primus in aduersos telum qui torserat hostis.

Tollitur in caelum clamor, uersique uicissim

Puluerulenta fuga Rutuli dant terga per agros.

Ipse neque auersos dignatur sternere morti

465

Nec pede congressos aequo nec tela ferentis

Insequitur: solum densa in caligine Turnum

Vestigat lustrans, solum in certamina poscit.

Hoc concussa metu mentem Iuturna uirago

Aurigam Turni media inter lora Metiscum

470

Excutit et longe lapsum temone reliquit,

Ipsa subit manibusque undantis flectit habenas

Cuncta gerens, uocemque et corpus et arma Metisci.

Nigra uelut magnas domini cum diuitis aedes

Peruolat et pinnis alta atria lustrat hirundo

475

Pabula parua legens nidisque loquacibus escas,

Et nunc porticibus uacuis, nunc umida circum

Stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis

Fertur equis rapidoque uolans obit omnia curru,

Iamque hic germanum iamque hic ostentat ouantem

480

Nec conferre manum patitur, uolat auia longe.

Haud minus Aeneas tortos legit obuius orbis,

Vestigatque uirum et disiecta per agmina magna

Voce uocat. quotiens oculos coniecit in hostem

Alipedumque fugam cursu temptauit equorum,

485

Auersos totiens currus Iuturna retorsit.

Heu, quid agat? uario nequiquam fluctuat aestu,

Diuersaeque uocant animum in contraria curae.

Huic Messapus, uti laeua duo forte gerebat

Lenta, leuis cursu, praefixa hastilia ferro,

490

Horum unum certo contorquens derigit ictu.

Substitit Aeneas et se collegit in arma

Poplite subsidens; apicem tamen incita summum

Hasta tulit summasque excussit uertice cristas.

Tum uero adsurgunt irae, insidiisque subactus,

495

Diuersos ubi sensit equos currumque referri,

Multa Iouem et laesi testatus foederis aras

Iam tandem inuadit medios et Marte secundo,

Terribilis saeuam nullo discrimine caedem

Suscitat, irarumque omnis effundit habenas.

500

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes

Diuersas obitumque ducum, quos aequore toto

Inque uicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,

Expediat? tanton placuit concurrere motu,

Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?

505

Aeneas Rutulum Sucronem (ea prima ruentis

Pugna loco statuit Teucros) haud multa morantem

Excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum

Transadigit costas et cratis pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,

510

Congressus pedes, hunc uenientem cuspide longa,

Hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum

Suspendit capita et rorantia sanguine portat.

Ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,

Tris uno congressu, et maestum mittit Oniten,

515

Nomen Echionium matrisque genus Peridiae;

Hic fratres Lycia missos et Apollinis agris

Et iuuenem exosum nequiquam bella Menoeten,

Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae

Ars fuerat pauperque domus nec nota potentum

520

Limina, conductaque pater tellure serebat.

Ac uelut immissi diuersis partibus ignes

Arentem in siluam et uirgulta sonantia lauro,

Aut ubi decursu rapido de montibus altis

Dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt

525

Quisque suum populatus iter: non segnius ambo

Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc

Fluctuat ira intus, rumpuntur nescia uinci

Pectora, nunc totis in uulnera uiribus itur.

Murranum hic, atauos et auorum antiqua sonantem

530

Nomina per regesque actum genus omne Latinos,

Praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi

Excutit effunditque solo; hunc lora et iuga subter

Prouoluere rotae, crebro super ungula pulsu

Incita nec domini memorum proculcat equorum.

535

Ille ruenti Hyllo animisque immane frementi

Occurrit telumque aurata ad tempora torquet:

Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

Dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu,

Eripuit Turno, nec di texere Cupencum

540

Aenea ueniente sui: dedit obuia ferro

Pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.

Te quoque Laurentes uiderunt, Aeole, campi

Oppetere et late terram consternere tergo:

Occidis, Argiuae quem non potuere phalanges

545

Sternere nec Priami regnorum euersor Achilles;

Hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida,

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.

Totae adeo conuersae acies omnesque Latini,

Omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus

550

Et Messapus equum domitor et fortis Asilas

Tuscorumque phalanx Euandrique Arcades alae,

Pro se quisque uiri summa nituntur opum ui;

Nec mora nec requies, uasto certamine tendunt.

Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit

555

Iret ut ad muros urbique aduerteret agmen

Ocius et subita turbaret clade Latinos.

Ille ut uestigans diuersa per agmina Turnum

Huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem

Immunem tanti belli atque impune quietam.

560

Continuo pugnae accendit maioris imago:

Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum

Ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum

Concurrit legio, nec scuta aut spicula densi

Deponunt. celso medius stans aggere fatur:

565

"Ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat,

Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.

Vrbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,

Ni frenum accipere et uicti parere fatentur,

Eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.

570

Scilicet exspectem libeat dum proelia Turno

Nostra pati rursusque uelit concurrere uictus?

Hoc caput, o ciues, haec belli summa nefandi.

Ferte faces propere foedusque reposcite flammis."

Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes

575

Dant cuneum densaque ad muros mole feruntur.

Scalae improuiso subitusque apparuit ignis.

Discurrunt alii ad portas primosque trucidant,

Ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.

Ipse inter primos dextram sub moenia tendit

580

Aeneas, magnaque incusat uoce Latinum

Testaturque deos iterum se ad proelia cogi,

Bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi

Exoritur trepidos inter discordia ciuis:

Vrbem alii reserare iubent et pandere portas

585

Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem;

Arma ferunt alii et pergunt defendere muros.

Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor

Vestigauit apes fumoque impleuit amaro:

Illae intus trepidae rerum per cerea castra

590

Discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras;

Voluitur ater odor tectis, tum murmure caeco

Intus saxa sonant, uacuas it fumus ad auras.

Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,

Quae totam luctu concussit funditus urbem.

595

Regina ut tectis uenientem prospicit hostem,

Incessi muros, ignis ad tecta uolare,

Nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni,

Infelix pugnae iuuenem in certamine credit

Exstinctum et subito mentem turbata dolore

600

Se causam clamat crimenque caputque malorum,

Multaque per maestum demens effata furorem

Purpureos moritura manu discindit amictus

Et nodum informis leti trabe nectit ab alta.

Quam cladem miserae postquam accepere Latinae,

605

Filia prima manu flauos Lauinia crinis

Et roseas laniata genas, tum cetera circum

Turba furit, resonant late plangoribus aedes.

Hinc totam infelix uulgatur fama per urbem.

Demittunt mentes, it scissa ueste Latinus

610

Coniugis attonitus fatis urbisque ruina,

Canitiem immundo perfusam puluere turpans.

Multaque se incusat, qui non acceperit ante

Dardanium Aenean generumque asciuerit ultro.

Interea extremo bellator in aequore Turnus

615

Palantis sequitur paucos iam segnior atque

Iam minus atque minus successu laetus equorum.

Attulit hunc illi caecis terroribus aura

Commixtum clamorem, arrectasque impulit auris

Confusae sonus urbis et illaetabile murmur.

620

"Ei mihi! quid tanto turbantur moenia luctu?

Quisue ruit tantus diuersa clamor ab urbe?"

Sic ait, adductisque amens subsistit habenis.

Atque huic, in faciem soror ut conuersa Metisci

Aurigae currumque et equos et lora regebat,

625

Talibus occurrit dictis: "hac, Turne, sequamur

Troiugenas, qua prima uiam uictoria pandit;

Sunt alii qui tecta manu defendere possint.

Ingruit Aeneas Italis et proelia miscet:

Et nos saeua manu mittamus funera Teucris.

630

Nec numero inferior pugnae nec honore recedes."

Turnus ad haec: ***********************

"O soror, et dudum agnoui, cum prima per artem

Foedera turbasti teque haec in bella dedisti,

Et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo

635

Demissam tantos uoluit te ferre labores?

An fratris miseri letum ut crudele uideres?

Nam quid ago? aut quae iam spondet fortuna salutem?

Vidi oculos ante ipse meos me uoce uocantem

Murranum, quo non superat mihi carior alter,

640

Oppetere ingentem atque ingenti uulnere uictum.

Occidit infelix nostrum ne dedecus Vfens

Aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.

Exscindine domos (id rebus defuit unum)

Perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?

645

Terga dabo et Turnum fugientem haec terra uidebit?

Vsque adeone mori miserum est? uos o mihi, Manes,

Este boni, quoniam superis auersa uoluntas.

Sancta ad uos anima atque istius inscia culpae

Descendam magnorum haud umquam indignus auorum.

650

Vix ea fatus erat, medios uolat ecce per hostis

Vectus equo spumante Saces, aduersa sagitta

Saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:

"Turne, in te suprema salus, miserere tuorum.

Fulminat Aeneas armis summasque minatur

655

Deiecturum arces Italum excidioque daturum,

Iamque faces ad tecta uolant. in te ora Latini,

In te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus

Quos generos uocet aut quae sese ad foedera flectat.

Praeterea regina, tui fidissima, dextra

660

Occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit.

Soli pro portis Messapus et acer Atinas

Sustentant aciem. circum hos utrimque phalanges

Stant densae strictisque seges mucronibus horret

Ferrea: tu currum deserto in gramine uersas."

665

Obstipuit uaria confusus imagine rerum

Turnus et obtutu tacito stetit; aestuat ingens

Vno in corde pudor mixtoque insania luctu

Et furiis agitatus amor et conscia uirtus.

Vt primum discussae umbrae et lux reddita menti,

670

Ardentis oculorum orbis ad moenia torsit

Turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem flammis inter tabulata uolutus

Ad caelum undabat uertex turrimque tenebat,

Turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse

675

Subdideratque rotas pontisque instrauerat altos.

"Iam iam fata, soror, superant, absiste morari;

Quo deus et quo dura uocat Fortuna sequamur.

Stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbist

Morte pati, neque me indecorem, germana, uidebis

680

Amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem."

Dixit, et e curru saltum dedit ocius aruis

Perque hostis, per tela ruit maestamque sororem

Deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.

Ac ueluti montis saxum de uertice praeceps

685

Cum ruit auulsum uento, seu turbidus imber

Proluit aut annis soluit sublapsa uetustas;

Fertur in abruptum magno mons improbus actu

Exsultatque solo, siluas armenta uirosque

Inuoluens secum: disiecta per agmina Turnus

690

Sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso

Sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,

Significatque manu et magno simul incipit ore:

"Parcite iam, Rutuli, et uos tela inhibete, Latini;

Quaecumque est fortuna, mea est; me uerius unum

695

Pro uobis foedus luere et decernere ferro."

Discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Aeneas audito nomine Turni

Deserit et muros et summas deserit arces

Praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit

700

Laetitia exsultans horrendumque intonat armis:

Quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis

Cum fremit ilicibus quantus gaudetque niuali

Vertice se attollens pater Appenninus ad auras.

Iam uero et Rutuli certatim et Troes et omnes

705

Conuertere oculos Itali, quique alta tenebant

Moenia quique imos pulsabant ariete muros,

Armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus

Ingentis, genitos diuersis partibus orbis,

Inter se coiisse uiros et cernere ferro.

710

Atque illi, ut uacuo patuerunt aequore campi,

Procursu rapido coniectis eminus hastis

Inuadunt Martem clipeis atque aere sonoro.

Dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus

Congeminant, fors et uirtus miscetur in unum.

715

Ac uelut ingenti Sila summoue Taburno

Cum duo conuersis inimica in proelia tauri

Frontibus incurrunt, pauidi cessere magistri,

Stat pecus omne metu mutum, mussantque iuuencae

Quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;

720

Illi inter sese multa ui uulnera miscent

Cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

Colla armosque lauant, gemitu nemus omne remugit:

Non aliter Tros Aeneas et Daunius heros

Concurrunt clipeis, ingens fragor aethera complet.

725

Iuppiter ipse duas aequato examine lances

Sustinet et fata imponit diuersa duorum,

Quem damnet labor et quo uergat pondere letum.

Emicat hic impune putans et corpore toto

Alte sublatum consurgit Turnus in ensem

730

Et ferit; exclamant Troes trepidique Latini,

Arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis

Frangitur in medioque ardentem deserit ictu,

Ni fuga subsidio subeat. fugit ocior euro

Vt capulum ignotum dextramque aspexit inermem.

735

Fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos

Conscendebat equos, patrio mucrone relicto,

Dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;

Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,

Suffecit: postquam arma dei ad Vulcania uentumst,

740

Mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu

Dissiluit; fulua resplendent fragmina harena

Ergo amens diuersa fuga petit aequora Turnus

Et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;

Vndique enim densa Teucri inclusere corona

745

Atque hinc uasta palus, hinc ardua moenia cingunt.

Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta

Interdum genua impediunt cursumque recusant,

Insequitur trepidique pedem pede feruidus urget:

Inclusum ueluti si quando flumine nactus

750

Ceruum aut puniceae saeptum formidine pinnae

Venator cursu canis et latratibus instat;

Ille autem insidiis et ripa territus alta

Mille fugit refugitque uias, at uiuidus Vmber

Haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti

755

Increpuit malis morsuque elusus inani est;

Tum uero exoritur clamor ripaeque lacusque

Responsant circa et caelum tonat omne tumultu.

Ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis

Nomine quemque uocans notumque efflagitat ensem;

760

Aeneas mortem contra praesensque minatur

Exitium, si quisquam adeat, terretque trementis

Excisurum urbem minitans et saucius instat.

Quinque orbis explent cursu totidemque retexunt

Huc illuc; neque enim leuia aut ludicra petuntur

765

Praemia, sed Turni de uita et sanguine certant.

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

Hic steterat, nautis olim uenerabile lignum,

Seruati ex undis ubi figere dona solebant

Laurenti diuo et uotas suspendere uestis;

770

Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum

Sustulerant, puro ut possent concurrere campo:

Hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam

Detulerat fixam et lenta radice tenebat.

Incubuit uoluitque manu conuellere ferrum

775

Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu

Non poterat. tum uero amens formidine Turnus

"Faune, precor, miserere" inquit, "tuque optima ferrum

Terra tene, colui uestros si semper honores,

Quos contra Aeneadae bello fecere profanos."

780

Dixit, opemque dei non cassa in uota uocauit.

Namque diu luctans lentoque in stirpe moratus

Viribus haud ullis ualuit discludere morsus

Roboris Aeneas. dum nititur acer et instat,

Rursus in aurigae faciem mutata Metisci

785

Procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit.

Quod Venus audaci nymphae indignata licere

Accessit telumque alta ab radice reuellit.

Olli sublimes armis animisque refecti,

Hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,

790

Adsistunt contra certamina Martis anheli.

Iunonem interea rex omnipotentis Olympi

Alloquitur fulua pugnas de nube tuentem:

"Quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?

Indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris

795

Deberi caelo fatisque ad sidera tolli.

Quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres?

Mortalin decuit uiolari uulnere diuum?

Aut ensem (quid enim sine te Iuturna ualeret?)

Ereptum reddi Turno et uim crescere uictis?

800

Desine iam tandem precibusque inflectere nostris,

Ne te tantus edit tacitam dolor et mihi curae

Saepe tuo dulci tristes ex ore recursent.

Ventum ad supremum est. terris agitare uel undis

Troianos potuisti, infandum accendere bellum,

805

Deformare domum et luctu miscere hymenaeos:

Vlterius temptare ueto." sic Iuppiter orsus;

Sic dea summisso contra Saturnia uultu:

"Ista quidem quia nota mihi tua, magne, uoluntas,

Iuppiter, et Turnum et terras inuita reliqui;

810

Nec tu me aeria solam nunc sede uideres

Digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa

Starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.

Iuturnam misero (fateor) succurrere fratri

Suasi et pro uita maiora audere probaui,

815

Non ut tela tamen, non ut contenderet arcum;

Adiuro Stygii caput implacabile fontis,

Vna superstitio superis quae reddita diuis.

Et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.

Illud te nulla fati quod lege tenetur,

820

Pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum:

Cum iam conubiis pacem felicibus (esto)

Component, cum iam leges et foedera iungent,

Ne uetus indigenas nomen mutare Latinos

Neu Troas fieri iubeas Teucrosque uocari

825

Aut uocem mutare uiros aut uertere uestem.

Sit Latium, sint Albani per saecula reges,

Sit Romana potens Itala uirtute propago:

Occidit, occideritque sinas cum nomine Troia."

Olli surridens hominum rerumque repertor:

830

"Es germana Iouis Saturnique altera proles,

Irarum tantos uoluis sub pectore fluctus.

Verum age et inceptum frustra summitte furorem:

Do quod uis, et me uictusque uolensque remitto.

Sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,

835

Vtque est nomen erit; commixti corpore tantum

Subsident Teucri. morem ritusque sacrorum

Adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.

Hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,

Supra homines, supra ire deos pietate uidebis,

840

Nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores."

Adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit.

Interea excedit caelo nubemque relinquit.

His actis aliud genitor secum ipse uolutat

Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.

845

Dicuntur geminae pestes cognomine Dirae,

Quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram

Vno eodemque tulit partu, paribusque reuinxit

Serpentum spiris uentosasque addidit alas.

Hae Iouis ad solium saeuique in limine regis

850

Apparent acuuntque metum mortalibus aegris,

Si quando letum horrificum morbosque deum rex

Molitur, meritas aut bello territat urbes.

Harum unam celerem demisit ab aethere summo

Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit:

855

Illa uolat celerique ad terram turbine fertur.

Non secus ac neruo per nubem impulsa sagitta,

Armatam saeui Parthus quam felle ueneni,

Parthus siue Cydon, telum immedicabile, torsit,

Stridens et celeris incognita transilit umbras:

860

Talis se sata Nocte tulit terrasque petiuit.

Postquam acies uidet Iliacas atque agmina Turni,

Alitis in paruae subitam collecta figuram,

Quae quondam in bustis aut culminibus desertis

Nocte sedens serum canit importuna per umbras,

865

Hanc uersa in faciem Turni se pestis ob ora

Fertque refertque sonans clipeumque euerberat alis.

Illi membra nouus soluit formidine torpor,

Arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.

At procul ut Dirae stridorem agnouit et alas,

870

Infelix crinis scindit Iuturna solutos

Vnguibus ora soror foedans et pectora pugnis:

"Quid nunc te tua, Turne, potest germana iuuare?

Aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem

Arte morer? talin possum me opponere monstro?

875

Iam iam linquo acies. ne me terrete timentem,

Obscenae uolucres: alarum uerbera nosco

Letalemque sonum, nec fallunt iussa superba

Magnanimi Iouis. haec pro uirginitate reponit?

Quo uitam dedit aeternam? cur mortis ademptast

880

Condicio? possem tantos finire dolores

Nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras!

Immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum

Te sine, frater, erit? o quae satis ima dehiscat

Terra mihi, manisque deam demittat ad imos?"

885

Tantum effata caput glauco contexit amictu

Multa gemens et se fluuio dea condidit alto.

Aeneas instat contra telumque coruscat

Ingens arboreum, et saeuo sic pectore fatur:

"Quae nunc deinde morast? aut quid iam, Turne, retractas?

890

Non cursu, saeuis certandum est comminus armis.

Verte omnis tete in facies et contrahe quidquid

Siue animis siue arte uales; opta ardua pinnis

Astra sequi clausumque caua te condere terra."

Ille caput quassans: "non me tua feruida terrent

895

Dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis."

Nec plura effatus saxum circumspicit ingens,

Saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,

Limes agro positus litem ut discerneret aruis.

Vix illum lecti bis sex ceruice subirent,

900

Qualia nunc hominum producit corpora tellus;

Ille manu raptum trepida torquebat in hostem

Altior insurgens et cursu concitus heros.

Sed neque currentem se nec cognoscit euntem

Tollentemue manu saxumue immane mouentem;

905

Genua labant, gelidus concreuit frigore sanguis.

Tum lapis ipse uiri uacuum per inane uolutus

Nec spatium euasit totum neque pertulit ictum.

Ac uelut in somnis, oculos ubi languida pressit

Nocte quies, nequiquam auidos extendere cursus

910

Velle uidemur et in mediis conatibus aegri

Succidimus; non lingua ualet, non corpore notae

Sufficiunt uires nec uox aut uerba sequuntur:

Sic Turno, quacumque uiam uirtute petiuit,

Successum dea dira negat. tum pectore sensus

915

Vertuntur uarii; Rutulos aspectat et urbem

Cunctaturque metu letumque instare tremescit,

Nec quo se eripiat, nec qua ui tendat in hostem,

Nec currus usquam uidet aurigamue sororem.

Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,

920

Sortitus fortunam oculis, et corpore toto

Eminus intorquet. murali concita numquam

Tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti

Dissultant crepitus. uolat atri turbinis instar

Exitium dirum hasta ferens orasque recludit

925

Loricae et clipei extremos septemplicis orbis:

Per medium stridens transit femur. incidit ictus

Ingens ad terram duplicato poplite Turnus.

Consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit

Mons circum et uocem late nemora alta remittunt.

930

Ille humilis supplex oculos dextramque precantem

Protendens "equidem merui nec deprecor" inquit;

"Vtere sorte tua. miseri te si qua parentis

Tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis

Anchises genitor) Dauni miserere senectae

935

Et me, seu corpus spoliatum lumine mauis,

Redde meis. uicisti et uictum tendere palmas

Ausonii uidere; tua est Lauinia coniunx,

Vlterius ne tende odiis." stetit acer in armis

Aeneas uoluens oculos dextramque repressit;

940

Et iam iamque magis cunctantem flectere sermo

Coeperat, infelix umero cum apparuit alto

Balteus et notis fulserunt cingula bullis

Pallantis pueri, uictum quem uulnere Turnus

Strauerat atque umeris inimicum insigne gerebat.

945

Ille, oculis postquam saeui monimenta doloris

Exuuiasque hausit, furiis accensus et ira

Terribilis: "tune hinc spoliis indute meorum

Eripiare mihi? Pallas te hoc uulnere, Pallas

Immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit."

950

Hoc dicens ferrum aduerso sub pectore condit

Feruidus. ast illi soluuntur frigore membra

Vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.