Vergilius Aeneis 6

Testo base di riferimento: M. Geymonat, 2008

Cura dell'edizione digitale: M. Gioseffi, S. Arrigoni, 2013

Inserimento e controllo dei dati: S. Arrigoni

Altre sezioni


Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas

Et tandem Euboicis Cumarum allabitur oris.

Obuertunt pelago proras; tum dente tenaci

Ancora fundabat nauis et litora curuae

5

Praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens

Litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae

Abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum

Tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat.

At pius Aeneas arces quibus altus Apollo

10

Praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,

Antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque

Delius inspirat uates aperitque futura.

Iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta.

Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna

15

Praepetibus pennis ausus se credere caelo

Insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos,

Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce.

Redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit

Remigium alarum posuitque immania templa.

20

In foribus letum Androgeo; tum pendere poenas

Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis

Corpora natorum; stat ductis sortibus urna.

Contra elata mari respondet Gnosia tellus:

Hic crudelis amor tauri suppostaque furto

25

Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis

Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae;

Hic labor ille domus et inextricabilis error;

Magnum reginae sed enim miseratus amorem

Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit,

30

Caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam

Partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.

Bis conatus erat casus effingere in auro,

Bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia

Pelligerent oculis, ni iam praemissus Achates

35

Afforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos,

Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:

"Non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;

Nunc grege de intacto septem mactare iuuencos

Praestiterit, totidem lectas ex more bidentis."

40

Talibus affata Aenean (nec sacra morantur

Iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos.

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,

Quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,

Vnde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae.

45

Ventum erat ad limen, cum uirgo "poscere fata

Tempus" ait; "deus ecce deus!" cui talia fanti

Ante fores subito non uultus, non color unus,

Non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,

Et rabie fera corda tument, maiorque uideri

50

Nec mortale sonans, afflata est numine quando

Iam propiore dei. "cessas in uota precesque,

Tros" ait "Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent

Attonitae magna ora domus." et talia fata

Conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit

55

Ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:

"Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores,

Dardana qui Paridis derexti tela manusque

Corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras

Tot maria intraui duce te penitusque repostas

60

Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua:

Iam tandem Italiae fugientis prendimus oras,

Hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta.

Vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,

Dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens

65

Gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates,

Praescia uenturi, da (non indebita posco

Regna meis fatis) Latio considere Teucros

Errantisque deos agitataque numina Troiae.

Tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum

70

Instituam festosque dies de nomine Phoebi.

Te quoque magna manent regnis penetralia nostris:

Hic ego namque tuas sortis arcanaque fata

Dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,

Alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda,

75

Ne turbata uolent rapidis ludibria uentis:

Ipsa canas oro." finem dedit ore loquendi.

At Phoebi nondum patiens immanis in antro

Bacchatur uates, magnum si pectore possit

Excussisse deum; tanto magis ille fatigat

80

Os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo.

Ostia iamque domus patuere ingentia centum

Sponte sua uatisque ferunt responsa per auras:

"O tandem magnis pelagi defuncte periclis

(Sed terrae grauiora manent), in regna Lauini

85

Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam),

Sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella,

Et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.

Non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra

Defuerint; alius Latio iam partus Achilles,

90

Natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno

Vsquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

Quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes!

Causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris

Externique iterum thalami. *********************

95

Tu ne cede malis, sed contra audentior ito

Qua tua te fortuna sinet. uia prima salutis,

Quod minime reris, Graia pandetur ab urbe."

Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla

Horrendas canit ambages antroque remugit,

100

Obscuris uera inuoluens: ea frena furenti

Concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo.

Vt primum cessit furor et rabida ora quierunt,

Incipit Aeneas heros: "non ulla laborum,

O uirgo, noua mi facies inopinaue surgit;

105

Omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.

Vnum oro: quando hic inferni ianua regis

Dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,

Ire ad conspectum cari genitoris et ora

Contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.

110

Illum ego per flammas et mille sequentia tela

Eripui his umeris medioque ex hoste recepi;

Ille meum comitatus iter maria omnia mecum

Atque omnis pelagique minas caelique ferebat,

Inualidus, uiris ultra sortemque senectae.

115

Quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,

Idem orans mandata dabat. natique patrisque,

Alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te

Nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis),

Si potuit manis arcessere coniugis Orpheus

120

Threicia fretus cithara fidibusque canoris,

Si fratrem Pollux alterna morte redemit

Itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum

Quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo."

Talibus orabat dictis arasque tenebat,

125

Cum sic orsa loqui uates: "sate sanguine diuum,

Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno:

Noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

Sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,

Hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit

130

Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus,

Dis geniti potuere. tenent media omnia siluae,

Cocytusque sinu labens circumuenit atro.

Quod si tantus amor menti, si tanta cupido est

Bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere

135

Tartara, et insano iuuat indulgere labori,

Accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca

Aureus et foliis et lento uimine ramus,

Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis

Lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae.

140

Sed non ante datur telluris operta subire

Auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

Hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

Instituit. primo auulso non deficit alter

Aureus, et simili frondescit uirga metallo.

145

Ergo alte uestiga oculis et rite repertum

Carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur,

Si te fata uocant; aliter non uiribus ullis

Vincere nec duro poteris conuellere ferro.

Praeterea iacet exanimum tibi corpus amici

150

(Heu nescis) totamque incestat funere classem,

Dum consulta petis nostroque in limine pendes.

Sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

Duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

Sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis

155

Aspicies." dixit, pressoque obmutuit ore.

Aeneas maesto defixus lumina uultu

Ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat

Euentus animo secum. cui fidus Achates

It comes et paribus curis uestigia figit.

160

Multa inter sese uario sermone serebant,

Quem socium exanimem uates, quod corpus humandum

Diceret. atque illi Misenum in litore sicco,

Vt uenere, uident indigna morte peremptum,

Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter

165

Aere ciere uiros Martemque accendere cantu.

Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum

Et lituo pugnas insignis obibat et hasta.

Postquam illum uita uictor spoliauit Achilles,

Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

170

Addiderat socium, non inferiora secutus.

Sed tum, forte caua dum personat aequora concha

Demens, et cantu uocat in certamina diuos,

Aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,

Inter saxa uirum spumosa immerserat unda.

175

Ergo omnes magno circum clamore fremebant,

Praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,

Haud mora, festinant flentes aramque sepulchri

Congerere arboribus caeloque educere certant.

Itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum,

180

Procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex

Fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur

Scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos.

Nec non Aeneas opera inter talia primus

Hortatur socios paribusque accingitur armis.

185

Atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat

Aspectans siluam immensam, et sic forte precatur:

"Si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

Ostendat nemore in tanto! quando omnia uere

Heu nimium de te uates, Misene, locutast."

190

Vix ea fatus erat geminae cum forte columbae

Ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes,

Et uiridi sedere solo. tum maximus heros

Maternas agnouit auis laetusque precatur:

"Este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras

195

Derigite in lucos ubi pinguem diues opacat

Ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,

Diua parens." sic effatus uestigia pressit

Obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant.

Pascentes illae tantum prodire uolando

200

Quantum acie possent oculi seruare sequentum.

Inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni,

Tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae

Sedibus optatis gemina super arbore sidunt,

Discolor unde auri per ramos aura refulsit.

205

Quale solet siluis brumali frigore uiscum

Fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos,

Et croceo fetu teretis circumdare truncos,

Talis erat species auri frondentis opaca

Ilice, sic leni crepitabat brattea uento.

210

Corripit Aeneas extemplo auidusque refringit

Cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae.

Nec minus interea Misenum in litore Teucri

Flebant et cineri ingrato suprema ferebant.

Principio pinguem taedis et robore secto

215

Ingentem struxere pyram, cui frondibus atris

Intexunt latera et feralis ante cupressos

Constituunt, decorantque super fulgentibus armis.

Pars calidos latices et aena undantia flammis

Expediunt corpusque lauant frigentis et ungunt.

220

Fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt

Purpureasque super uestis, uelamina nota,

Coniciunt. pars ingenti subiere feretro,

Triste ministerium, et subiectam more parentum

Auersi tenuere facem. congesta cremantur

225

Turea dona, dapes, fuso crateres oliuo.

Postquam collapsi cineres et flamma quieuit,

Reliquias uino et bibulam lauere fauillam,

Ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.

Idem ter socios pura circumtulit unda

230

Spargens rore leui et ramo felicis oliuae,

Lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba.

At pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

Imponit suaque arma uiro remumque tubamque

Monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo

235

Dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.

His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.

Spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu,

Scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

Quam super haud ullae poterant impune uolantes

240

Tendere iter pennis: talis sese halitus atris

Faucibus effundens supera ad conuexa ferebat:

Vnde locum Grai dixerunt nomine Aornum.

Quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos

Constituit frontique inuergit uina sacerdos,

245

Et summas carpens media inter cornua saetas

Ignibus imponit sacris, libamina prima,

Voce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.

Supponunt alii cultros tepidumque cruorem

Succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam

250

Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori

Ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam.

Tum Stygio regi nocturnas incohat aras

Et solida imponit taurorum uiscera flammis,

Pingue super oleum fundens ardentibus extis.

255

Ecce autem primi sub limina solis et ortus

Sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri

Siluarum, uisaeque canes ululare per umbram

Aduentante dea "procul, o procul este, profani

Conclamat uates, "totoque absistite luco;

260

Tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum:

Nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo."

Tantum effata furens antro se immisit aperto;

Ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat.

Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes

265

Et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,

Sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro

Pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram

Perque domos Ditis uacuas et inania regna:

270

Quale per incertam lunam sub luce maligna

Est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra

Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

Vestibulum ante ipsum primis in faucibus Orci

Luctus et ultrices posuere cubilia Curae;

275

Pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,

Et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,

Terribiles uisu formae, Letumque Labosque;

Tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis

Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum,

280

Ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens

Vipereum crinem uittis innexa cruentis.

In medio ramos annosaque bracchia pandit

Vlmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo

Vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.

285

Multaque praeterea uariarum monstra ferarum,

Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes

Et centumgeminus Briareus ac belua Lernae

Horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,

Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.

290

Corripit hic subita trepidus formidine ferrum

Aeneas strictamque aciem uenientibus offert,

Et ni docta comes tenuis sine corpore uitas

Admoneat uolitare caua sub imagine formae,

Irruat et frustra ferro diuerberet umbras.

295

Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas.

Turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges

Aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.

Portitor has horrendus aquas et flumina seruat

Terribili squalore Charon, cui plurima mento

300

Canities inculta iacet, stant lumina flamma,

Sordidus ex umeris nodo dependet amictus.

Ipse ratem conto subigit uelisque ministrat

Et ferruginea subuectat corpora cumba,

Iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus.

305

Huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,

Matres atque uiri defunctaque corpora uita

Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

Impositique rogis iuuenes ante ora parentum:

Quam multa in siluis autumni frigore primo

310

Lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto

Quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus

Trans pontum fugat et terris immittit apricis.

Stabant orantes primi transmittere cursum,

Tendebantque manus ripae ulterioris amore.

315

Nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,

Ast alios longe summotos arcet harena.

Aeneas miratus enim motusque tumultu

"Dic" ait, "o uirgo, quid uult concursus ad amnem?

Quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas

320

Hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?"

Olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos:

"Anchisa generate, deum certissima proles,

Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem,

Di cuius iurare timent et fallere numen.

325

Haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turbast;

Portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti.

Nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

Transportare prius quam sedibus ossa quierunt.

Centum errant annos uolitantque haec litora circum;

330

Tum demum admissi stagna exoptata reuisunt."

Constitit Anchisa satus et uestigia pressit

Multa putans sortemque animo miseratus iniquam.

Cernit ibi maestos et mortis honore carentis

Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,

335

Quos simul a Troia uentosa per aequora uectos

Obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.

Ecce gubernator sese Palinurus agebat,

Qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat,

Exciderat puppi mediis effusus in undis.

340

Hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra,

Sic prior alloquitur: "quis te, Palinure, deorum

Eripuit nobis medioque sub aequore mersit?

Dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,

Hoc uno responso animum delusit Apollo,

345

Qui fore te ponto incolumem finisque canebat

Venturum Ausonios. en haec promissa fides est?"

Ille autem: "neque te Phoebi cortina fefellit,

Dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.

Namque gubernaclum multa ui forte reuulsum,

350

Cui datus haerebam custos cursusque regebam,

Praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro

Non ullum pro me tantum cepisse timorem,

Quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,

Deficeret tantis nauis surgentibus undis.

355

Tris Notus hibernas immensa per aequora noctes

Vexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto

Prospexi Italiam summa sublimis ab unda.

Paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,

Ni gens crudelis madida cum ueste grauatum

360

Prensantemque uncis manibus capita aspera montis

Ferro inuasisset praedamque ignara putasset.

Nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti.

Quod te per caeli iucundum lumen et auras,

Per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

365

Eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram

Inice, namque potes, portusque require Velinos;

Aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix

Ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum

Flumina tanta paras Stygiamque innare paludem),

370

Da dextram misero et tecum me tolle per undas,

Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam."

Talia fatus erat coepit cum talia uates:

"Vnde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?

Tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum

375

Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis?

Desine fata deum flecti sperare precando.

Sed cape dicta memor, duri solacia casus.

Nam tua finitimi, longe lateque per urbes

Prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt

380

Et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,

Aeternumque locus Palinuri nomen habebit."

His dictis curae emotae pulsusque parumper

Corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant.

385

Nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda

Per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae,

Sic prior aggreditur dictis atque increpat ultro:

"Quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

Fare age quid uenias iam istinc, et comprime gressum.

390

Vmbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:

Corpora uiua nefas Stygia uectare carina.

Nec uero Alciden me sum laetatus euntem

Accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

Dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent.

395

Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit

Ipsius a solio regis traxitque trementem;

Hi dominam Ditis thalamo deducere adorti."

Quae contra breuiter fata est Amphrysia uates:

"Nullae hic insidiae tales (absiste moueri),

400

Nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro

Aeternum latrans exsanguis terreat umbras,

Casta licet patrui seruet Proserpina limen.

Troius Aeneas, pietate insignis et armis,

Ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

405

Si te nulla mouet tantae pietatis imago,

At ramum hunc" (aperit ramum qui ueste latebat)

"Agnoscas." tumida ex ira tum corda residunt.

Nec plura his. ille admirans uenerabile donum

Fatalis uirgae longo post tempore uisum

410

Caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat.

Inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,

Deturbat laxatque foros; simul accipit alueo

Ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba

Sutilis et multam accepit rimosa paludem.

415

Tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque

Informi limo glaucaque exponit in ulua.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

Personat aduerso recubans immanis in antro.

Cui uates horrere uidens iam colla colubris

420

Melle soporatam et medicatis frugibus offam

Obicit. ille fame rabida tria guttura pandens

Corripit obiectam, atque immania terga resoluit

Fusus humi totoque ingens extenditur antro.

Occupat Aeneas aditum custode sepulto

425

Euaditque celer ripam irremeabilis undae.

Continuo auditae uoces uagitus et ingens

Infantumque animae flentes, in limine primo

Quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos

Abstulit atra dies et funere mersit acerbo.

430

Hos iuxta falso damnati crimine mortis.

Nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:

Quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum

Consiliumque uocat uitasque et crimina discit.

Proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum

435

Insontes peperere manu lucemque perosi

Proiecere animas. quam uellent aethere in alto

Nunc et pauperiem et duros perferre labores!

Fas obstat, tristisque palus inamabilis undae

Alligat et nouies Styx interfusa coercet.

440

Nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem

Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.

Hic quos durus amor crudeli tabe peredit

Secreti celant calles et myrtea circum

Silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.

445

His Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen

Crudelis nati monstrantem uulnera cernit,

Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia

It comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus

Rursus et in ueterem fato reuoluta figuram.

450

Inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido

Errabat silua in magna; quam Troius heros

Vt primum iuxta stetit agnouitque per umbras

Obscuram, qualem primo qui surgere mense

Aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam,

455

Demisit lacrimas dulcique affatus amorest

"Infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo

Venerat exstinctam ferroque extrema secutam?

Funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,

Per superos et si qua fides tellure sub imast,

460

Inuitus, regina, tuo de litore cessi.

Sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

Per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

Imperiis egere suis; nec credere quiui

Hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

465

Siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.

Quem fugis? extremum fato quod te alloquor hoc est."

Talibus Aeneas ardentem et torua tuentem

Lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.

Illa solo fixos oculos auersa tenebat

470

Nec magis incepto uultum sermone mouetur

Quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.

Tandem corripuit sese atque inimica refugit

In nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi

Respondet curis aequatque Sychaeus amorem.

475

Nec minus Aeneas casu percussus iniquo

Prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant

Vltima, quae bello clari secreta frequentant.

Hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

480

Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,

Hic multum fleti ad superos belloque caduci

Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens

Ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,

Tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,

485

Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.

Circumstant animae dextra laeuaque frequentes:

Nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari

Et conferre gradum et ueniendi discere causas.

At Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges

490

Vt uidere uirum fulgentiaque arma per umbras,

Ingenti trepidare metu; pars uertere terga,

Ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem

Exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto

495

Deiphobum uidit, lacerum crudeliter ora,

Ora manusque ambas, populataque tempora raptis

Auribus et truncas inhonesto uulnere naris.

Vix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem

Supplicia, et notis compellat uocibus ultro:

500

"Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,

Quis tam crudelis optauit sumere poenas?

Cui tantum de te licuit? mihi fama suprema

Nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum

Procubuisse super confusae stragis aceruum.

505

Tunc egomet tumulum Rhoeteo litore inanem

Constitui et magna manis ter uoce uocaui.

Nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui

Conspicere et patria decedens ponere terra."

Ad quae Priamides: "nihil o tibi, amice, relictum;

510

Omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris.

Sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae

His mersere malis; illa haec monimenta reliquit.

Namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

Egerimus, nosti: et nimium meminisse necessest.

515

Cum fatalis equus saltu super ardua uenit

Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo,

Illa chorum simulans euhantis orgia circum

Ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat

Ingentem et summa Danaos ex arce uocabat.

520

Tum me confectum curis somnoque grauatum

Infelix habuit thalamus, pressitque iacentem

Dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.

Egregia interea coniunx arma omnia tectis

Amouet et fidum capiti subduxerat ensem;

525

Intra tecta uocat Menelaum et limina pandit,

Scilicet id magnum sperans fore munus amanti,

Et famam exstingui ueterum sic posse malorum.

Quid moror? irrumpunt thalamo, comes additus una

Hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais

530

Instaurate, pio si poenas ore reposco.

Sed te qui uiuum casus, age fare uicissim,

Attulerint. pelagine uenis erroribus actus

An monitu diuum? an quae te fortuna fatigat,

Vt tristis sine sole domos, loca turbida, adires?"

535

Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis

Iam medium aetherio cursu traiecerat axem;

Et fors omne datum traherent per talia tempus,

Sed comes admonuit breuiterque affata Sibyllast:

"Nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.

540

Hic locus est partis ubi se uia findit in ambas:

Dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,

Hac iter Elysium nobis; at laeua malorum

Exercet poenas et ad impia Tartara mittit."

Deiphobus contra: "ne saeui, magna sacerdos;

545

Discedam, explebo numerum reddarque tenebris.

I decus, i, nostrum; melioribus utere fatis."

Tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.

Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra

Moenia lata uidet triplici circumdata muro,

550

Quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,

Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.

Porta aduersa ingens solidoque adamante columnae,

Vis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello

Caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras,

555

Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta

Vestibulum exsomnis seruat noctesque diesque.

Hinc exaudiri gemitus et saeua sonare

Verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.

Constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.

560

"Quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue

Vrgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?"

Tum uates sic orsa loqui: "dux inclute Teucrum,

Nulli fas casto sceleratum insistere limen;

Sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis,

565

Ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.

Gnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna

Castigatque auditque dolos subigitque fateri

Quae quis apud superos furto laetatus inani

Distulit in seram commissa piacula mortem.

570

Continuo sontis ultrix accincta flagello

Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra

Intentans anguis uocat agmina saeua sororum.

Tum demum horrisono stridentes cardine sacrae

Panduntur portae. cernis custodia qualis

575

Vestibulo sedeat, facies quae limina seruet?

Quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

Saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse

Bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras

Quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

580

Hic genus antiquum Terrae, Titania pubes,

Fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo.

Hic et Aloidas geminos immania uidi

Corpora, qui manibus magnum rescindere caelum

Aggressi superisque Iouem detrudere regnis.

585

Vidi et crudelis dantem Salmonea poenas,

Dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi.

Quattuor hic inuectus equis et lampada quassans

Per Graium populos mediaeque per Elidis urbem

Ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem,

590

Demens, qui nimbos et non imitabile fulmen

Aere et cornipedum pulsu simularet equorum.

At pater omnipotens densa inter nubila telum

Contorsit, non ille faces nec fumea taedis

Lumina, praecipitemque immani turbine adegit.

595

Nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,

Cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus

Porrigitur, rostroque immanis uultur obunco

Immortale iecur tondens fecundaque poenis

Viscera rimaturque epulis habitatque sub alto

600

Pectore, nec fibris requies datur ulla renatis.

Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?

Quos super atra silex iam iam lapsura cadentique

Imminet adsimilis; lucent genialibus altis

Aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae

605

Regifico luxu; furiarum maxima iuxta

Accubat et manibus prohibet contingere mensas,

Exsurgitque facem attollens atque intonat ore.

Hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat,

Pulsatusue parens et fraus innexa clienti,

610

Aut qui diuitiis soli incubuere repertis

Nec partem posuere suis (quae maxima turbast),

Quique ob adulterium caesi, quique arma secuti

Impia nec ueriti dominorum fallere dextras,

Inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri

615

Quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit.

Saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum

Districti pendent; sedet aeternumque sedebit

Infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis

Admonet et magna testatur uoce per umbras:

620

"Discite iustitiam moniti et non temnere diuos."

Vendidit hic auro patriam dominumque potentem

Imposuit; fixit leges pretio atque refixit;

Hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos:

Ausi omnes immane nefas ausoque potiti.

625

Non, mihi si linguae centum sint oraque centum,

Ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas,

Omnia poenarum percurrere nomina possim."

Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos,

"Sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus;

630

Acceleremus" ait; "Cyclopum educta caminis

Moenia conspicio atque aduerso fornice portas,

Haec ubi nos praecepta iubent deponere dona"

Dixerat et pariter gressi per opaca uiarum

Corripiunt spatium medium foribusque propinquant.

635

Occupat Aeneas aditum corpusque recenti

Spargit aqua ramumque aduerso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere diuae,

Deuenere locos laetos et amoena uirecta

Fortunatorum nemorum sedesque beatas.

640

Largior hic campos aether et lumine uestit

Purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

Pars in gramineis exercent membra palaestris,

Contendunt ludo et fulua luctantur harena;

Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.

645

Nec non Threicius longa cum ueste sacerdos

Obloquitur numeris septem discrimina uocum,

Iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.

Hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,

Magnanimi heroes, nati melioribus annis,

650

Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor.

Arma procul currusque uirum mirantur inanis.

Stant terra defixae hastae passimque soluti

Per campum pascuntur equi. quae gratia currum

Armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis

655

Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.

Conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam

Vescentis laetumque choro paeana canentis

Inter odoratum lauris nemus, unde superne

Plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis.

660

Hic manus ob patriam pugnando uulnera passi,

Quique sacerdotes casti, dum uita manebat,

Quique pii uates et Phoebo digna locuti,

Inuentas aut qui uitam excoluere per artis,

Quique sui memores aliquos fecere merendo:

665

Omnibus his niuea cinguntur tempora uitta.

Quos circumfusos sic est affata Sibylla,

Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba

Hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis):

"Dicite, felices animae, tuque, optime uates,

670

Quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo

Venimus et magnos Erebi tranauimus amnis."

Atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

"Nulli certa domus; lucis habitamus opacis,

Riparumque toros et prata recentia riuis

675

Incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas,

Hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam."

Dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis

Desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

At pater Anchises penitus conualle uirenti

680

Inclusas animas superumque ad lumen ituras

Lustrabat studio recolens, omnemque suorum

Forte recensebat numerum, carosque nepotes

Fataque fortunasque uirum moresque manusque.

Isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit

685

Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,

Effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore:

"Venisti tandem, tuaque exspectata parenti

Vicit iter durum pietas? datur ora tueri,

Nate, tua et notas audire et reddere uoces?

690

Sic equidem ducebam animo rebarque futurum

Tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.

Quas ego te terras et quanta per aequora uectum

Accipio! quantis iactatum, nate, periclis!

Quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!"

695

Ille autem: "tua me, genitor, tua tristis imago

Saepius occurrens haec limina tendere adegit;

Stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,

Da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro."

Sic memorans largo fletu simul ora rigabat.

700

Ter conatus ibi collo dare bracchia circum;

Ter frustra comprensa manus effugit imago,

Par leuibus uentis uolucrique simillima somno.

Interea uidet Aeneas in ualle reducta

Seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae,

705

Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.

Hunc circum innumerae gentes populique uolabant,

Ac uelut in pratis ubi apes aestate serena

Floribus insidunt uariis et candida circum

Lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.

710

Horrescit uisu subito causasque requirit

Inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,

Quiue uiri tanto complerint agmine ripas.

Tum pater Anchises: "animae, quibus altera fato

Corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam

715

Securos latices et longa obliuia potant.

Has equidem memorare tibi atque ostendere coram,

Iampridem hanc prolem cupio enumerare meorum,

Quo magis Italia mecum laetere reperta."

"O pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est

720

Sublimis animas iterumque ad tarda reuerti

Corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?"

"Dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo"

Suscipit Anchises atque ordine singula pandit.

"Principio caelum ac terram camposque liquentis

725

Lucentemque globum lunae Titaniaque astra

Spiritus intus alit, totamque infusa per artus

Mens agitat molem et magno se corpore miscet.

Inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum

Et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.

730

Igneus est ollis uigor et caelestis origo

Seminibus, quantum non noxia corpora tardant

Terrenique hebetant artus moribundaque membra.

Hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras

Dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.

735

Quin et supremo cum lumine uita reliquit,

Non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

Corporeae excedunt pestes, penitusque necessest

Multa diu concreta modis inolescere miris.

Ergo exercentur poenis ueterumque malorum

740

Supplicia expendunt: aliae panduntur inanes

Suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto

Infectum eluitur scelus aut exuritur igni.

Quisque suos patimur manis; exinde per amplum

Mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus,

745

Donec longa dies perfecto temporis orbe

Concretam exemit labem, purumque relinquit

Aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.

Has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos,

Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno,

750

Scilicet immemores supera ut conuexa reuisant

Rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti."

Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam

Conuentus trahit in medios turbamque sonantem,

Et tumulum capit unde omnis longo ordine posset

755

Aduersos legere et uenientum discere uultus.

"Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur

Gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

Illustris animas nostrumque in nomen ituras,

Expediam dictis, et te tua fata docebo.

760

Ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta,

Proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras

Aetherias Italo commixtus sanguine surget,

Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles,

Quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx

765

Educet siluis regem regumque parentem,

Vnde genus Longa nostrum dominabitur Alba.

Proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,

Et Capys et Numitor et qui te nomine reddet

Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis

770

Egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.

Qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris

Atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu!

Hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,

Hi Collatinas imponent montibus arces,

775

Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque.

Haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.

Quin et auo comitem sese Mauortius addet

Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater

Educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae

780

Et; pater ipse suo superum iam signat honore?

En huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

Imperium terris, animos aequabit Olympo,

Septemque una sibi muro circumdabit arces,

Felix prole uirum: qualis Berecyntia mater

785

Inuehitur curru Phrygias turrita per urbes

Laeta deum partu, centum complexa nepotes,

Omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.

Huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem

Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli

790

Progenies magnum caeli uentura sub axem.

Hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,

Augustus Caesar, diui genus, aurea condet

Saecula qui rursus Latio regnata per arua

Saturno quondam, super et Garamantas et Indos

795

Proferet imperium; iacet extra sidera tellus,

Extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas

Axem umero torquet stellis ardentibus aptum.

Huius in aduentum iam nunc et Caspia regna

Responsis horrent diuum et Maeotia tellus,

800

Et septemgemini turbant trepida ostia Nili.

Nec uero Alcides tantum telluris obiuit,

Fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi

Pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;

Nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis

805

Liber, agens celso Nysae de uertice tigris.

Et dubitamus adhuc uirtute extendere uires,

Aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

Quis procul ille autem ramis insignis oliuae

Sacra ferens? nosco crinis incanaque menta

810

Regis Romani primam qui legibus urbem

Fundabit Curibus paruis et paupere terra,

Missus in imperium magnum. quoi deinde subibit

Otia qui rumpet patriae residesque mouebit

Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis

815

Agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus

Nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.

Vis et Tarquinios reges animamque superbam

Vltoris Bruti, fascisque uidere receptos?

Consulis imperium hic primum saeuasque securis

820

Accipiet, natosque pater noua bella mouentis

Ad poenam pulchra pro libertate uocabit.

Infelix! utcumque ferent ea facta minores:

Vincet amor patriae laudumque immensa cupido.

Quin Decios Drusosque procul saeuumque securi

825

Aspice Torquatum et referentem signa Camillum.

Illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,

Concordes animae nunc et dum nocte premuntur,

Heu quantum inter se bellum, si lumina uitae

Attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,

830

Aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci

Descendens, gener aduersis instructus Eois!

Ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella

Neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris;

Tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,

835

Proice tela manu, sanguis meus! *****

Ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

Victor aget currum caesis insignis Achiuis.

Eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas

Ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,

840

Vltus auos Troiae templa et temerata Mineruae.

Quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?

Quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,

Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem

Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem?

845

Quo fessum rapitis, Fabii? tun Maximus ille es,

Vnus qui nobis cunctando restituis rem.

Excudent alii spirantia mollius aera

(Credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus,

Orabunt causas melius, caelique meatus

850

Describent radio et surgentia sidera dicent:

Tu regere imperio populos, Romane, memento

(Haec tibi erunt artes), pacisque imponere morem,

Parcere subiectis et debellare superbos."

Sic pater Anchises atque haec mirantibus addit:

855

"Aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis

Ingreditur uictorque uiros supereminet omnis.

Hic rem Romanam magno turbante tumultu

Sistet, eques sternet Poenos Gallumque rebellem,

Tertiaque arma patri suspendet capta Quirino."

860

Atque hic Aeneas (una namque ire uidebat

Egregium forma iuuenem et fulgentibus armis,

Sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu)

"Quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem?

Filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?

865

Qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso!

Sed nox atra caput tristi circumuolat umbra."

Tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:

"O nate, ingentem luctum ne quaere tuorum;

Ostendent terris hunc tantum fata neque ultra

870

Esse sinent. nimium uobis Romana propago

Visa potens, superi, propria haec si dona fuissent.

Quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem

Campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis

Funera, cum tumulum praeterlabere recentem!

875

Nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos

In tantum spe tollet auos, nec Romula quondam

Vllo se tantum tellus iactabit alumno.

Heu pietas, heu prisca fides inuictaue bello

Dextera! non illi se quisquam impune tulisset

880

Obuius armato, seu cum pedes iret in hostem

Seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

Heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,

Tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis,

Purpureos spargam flores animamque nepotis

885

His saltem accumulem donis, et fungar inani

Munere." sic tota passim regione uagantur

Aeris in campis latis atque omnia lustrant.

Quae postquam Anchises natum per singula duxit

Incenditque animum famae uenientis amore,

890

Exim bella uiro memorat quae deinde gerenda,

Laurentisque docet populos urbemque Latini,

Et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur

Cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris,

895

Altera candenti perfecta nitens elephanto,

Sed falsa ad caelum mittunt insomnia manes

His ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam

Prosequitur dictis portaque emittit eburna,

Ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit.

900

Tum se ad Caietae recto fert limite portum.

Ancora de prora iacitur; stant litore puppes.

Cliccare sulle parole in blu per vedere l'apparato