Postquam res Asiae Priamique euertere gentem

Immeritam uisum superis, ceciditque superbum

Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia,

Diuersa exilia et desertas quaerere terras

5

Auguriis agimur diuum classemque sub ipsa

Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae,

Incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,

Contrahimusque uiros. uix prima inceperat aestas

Et pater Anchises dare fatis uela iubebat,

10

Litora cum patriae lacrimans portusque relinquo

Et campos ubi Troia fuit. feror exul in altum

Cum sociis natoque penatibus et magnis dis.

Terra procul uastis colitur Mauortia campis

(Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo,

15

Hospitium antiquum Troiae sociique penates

Dum fortuna fuit. feror huc et litore curuo

Moenia prima loco fatis ingressus iniquis

Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.

Sacra Dionaeae matri diuisque ferebam

20

Auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem

Caelicolum regi mactabam in litore taurum.

Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo

Virgulta et densis hastilibus horrida myrtus.

Accessi uiridemque ab humo conuellere siluam

25

Conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras,

Horrendum et dictu uideo mirabile monstrum.

Nam quae prima solo ruptis radicibus arbos

Vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae

Et terram tabo maculant. mihi frigidus horror

30

Membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.

Rursus et alterius lentum conuellere uimen

Insequor et causas penitus temptare latentis:

Ater et alterius sequitur de cortice sanguis.

Multa mouens animo Nymphas uenerabar agrestis

35

Gradiuumque patrem, Geticis qui praesidet aruis,

Rite secundarent uisus omenque leuarent.

Tertia sed postquam maiore hastilia nisu

Aggredior genibusque aduersae obluctor harenae

(Eloquar an sileam?) gemitus lacrimabilis imo

40

Auditur tumulo et uox reddita fertur ad auris:

"Quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto,

Parce pias scelerare manus. non me tibi Troia

Externum tulit aut cruor hic de stipite manat.

Heu fuge crudelis terras, fuge litus auarum:

45

Nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit

Telorum seges et iaculis increuit acutis."

Tum uero ancipiti mentem formidine pressus

Obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit.

Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno

50

Infelix Priamus furtim mandarat alendum

Threicio regi, cum iam diffideret armis

Dardaniae cingique urbem obsidione uideret.

Ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit,

Res Agamemnonias uictriciaque arma secutus

55

Fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro

Vi potitur. quid non mortalia pectora cogis,

Auri sacra fames! postquam pauor ossa reliquit,

Delectos populi ad proceres primumque parentem

Monstra deum refero, et quae sit sententia posco.

60

Omnibus idem animus, scelerata excedere terra,

Linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros.

Ergo instauramus Polydoro funus: et ingens

Aggeritur tumulo tellus; stant manibus arae,

Caeruleis maestae uittis atraque cupresso,

65

Et circum Iliades crinem de more solutae;

Inferimus tepido spumantia cymbia lacte

Sanguinis et sacri pateras animamque sepulcro

Condimus et magna supremum uoce ciemus.

Inde ubi prima fides pelago, placataque uenti

70

Dant maria et lenis crepitans uocat Auster in altum,

Deducunt socii nauis et litora complent.

Prouehimur portu terraeque urbesque recedunt.

Sacra mari colitur medio gratissima tellus

Nereidum matri et Neptuno Aegaeo,

75

Quam pius arquitenens oras et litora circum

Errantem Mycono e celsa Gyaroque reuinxit,

Immotamque coli dedit et contemnere uentos.

Huc feror: haec fessos tuto placidissima portu

Accipit. egressi ueneramur Apollinis urbem.

80

Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos,

Vittis et sacra redimitus tempora lauro

Occurrit; ueterem Anchisen adgnouit amicum.

Iungimus hospitio dextras et tecta subimus.

Templa dei saxo uenerabar structa uetusto:

85

"Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis

Et genus et mansuram urbem; serua altera Troiae

Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.

Quem sequimur? quoue ire iubes? ubi ponere sedes?

Da, pater, augurium atque animis illabere nostris."

90

Vix ea fatus eram: tremere omnia uisa repente,

Liminaque laurusque dei totusque moueri

Mons circum et mugire adytis cortina reclusis.

Summissi petimus terram; uox fertur ad auris:

"Dardanidae duri, quae uos a stirpe parentum

95

Prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto

Accipiet reduces. antiquam exquirite matrem.

Hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris

Et nati natorum et qui nascentur ab illis."

Haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu

100

Laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt,

Quo Phoebus uocet errantis iubeatque reuerti.

Tum genitor ueterum uoluens monimenta uirorum

"Audite, o proceres," ait "et spes discite uestras.

Creta Iouis magni medio iacet insula ponto,

105

Mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae.

Centum urbes habitant magnas, uberrima regna,

Maximus unde pater, si rite audita recordor,

Teucrus Rhoeteas primum est aduectus in oras,

Optauitque locum regno. nondum Ilium et arces

110

Pergameae steterant; habitabant uallibus imis.

Hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera

Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris,

Et iuncti currum dominae subiere leones.

Ergo agite et diuum ducunt qua iussa sequamur:

115

Placemus uentos et Gnosia regna petamus.

Nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit,

Tertia lux classem Cretaeis sistet in oris."

Sic fatus meritos aris mactauit honores,

Taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,

120

Nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.

Fama uolat pulsum regnis cessisse paternis

Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,

Hoste uacare domum sedesque astare relictas.

Linquimus Ortygiae portus pelagoque uolamus

125

Bacchatamque iugis Naxum uiridemque Donusam,

Olearum niueamque Parum sparsasque per aequor

Cycladas et crebris legimus freta concita terris.

Nauticus exoritur uario certamine clamor:

Hortantur socii Cretam proauosque petamus.

130

Prosequitur surgens a puppi uentus euntis,

Et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.

Ergo auidus muros optatae molior urbis

Pergameamque uoco, et laetam cognomine gentem

Hortor amare focos arcemque attollere tectis.

135

Iamque fere sicco subductae litore puppes;

Conubiis aruisque nouis operata iuuentus;

Iura domosque dabam: subito cum tabida membris

Corrupto caeli tractu miserandaque uenit

Arboribusque satisque lues et letifer annus.

140

Linquebant dulcis animas aut aegra trahebant

Corpora; tum sterilis exurere Sirius agros,

Arebant herbae et uictum seges aegra negabat.

Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso

Hortatur pater ire mari ueniamque precari,

145

Quam fessis finem rebus ferat, unde laborum

Temptare auxilium iubeat, quo uertere cursus.

Nox erat et terris animalia somnus habebat:

Effigies sacrae diuum Phrygiique penates,

Quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis

150

Extuleram, uisi ante oculos astare iacentis

In somnis multo manifesti lumine, qua se

Plena per insertas fundebat luna fenestras;

Tum sic affari et curas his demere dictis:

"Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,

155

Hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit.

Nos te Dardania incensa tuaque arma secuti,

Nos tumidum sub te permensi classibus aequor,

Idem uenturos tollemus in astra nepotes

Imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis

160

Magna para longumque fugae ne linque laborem.

Mutandae sedes. non haec tibi litora suasit

Delius aut Cretae iussit considere Apollo.

Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,

Terra antiqua potens armis atque ubere glebae;

165

Oenotri coluere uiri; nunc fama minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem:

Hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus

Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.

Surge age et haec laetus longaeuo dicta parenti

170

Haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat

Ausonias: Dictaea negat tibi Iuppiter arua."

Talibus attonitus uisis et uoce deorum

(Nec sopor illud erat, sed coram agnoscere uultus

Velatasque comas praesentiaque ora uidebar;

175

Tum gelidus toto manabat corpore sudor)

Corripio e stratis corpus tendoque supinas

Ad caelum cum uoce manus et munera libo

Intemerata focis. perfecto laetus honore

Anchisen facio certum remque ordine pando.

180

Agnouit prolem ambiguam geminosque parentis,

Seque nouo ueterum deceptum errore locorum.

Tum memorat: "nate, Iliacis exercite fatis,

Sola mihi talis casus Cassandra canebat.

Nunc repeto haec generi portendere debita nostro

185

Et saepe Hesperiam, saepe Itala regna uocare.

Sed quis ad Hesperiae uenturos litora Teucros

Crederet? aut quem tum uates Cassandra moueret?

Cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur."

Sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes.

190

Hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis

Vela damus uastumque caua trabe currimus aequor.

Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae

Apparent terrae, caelum undique et undique pontus,

Tum mihi caeruleus supra caput astitit imber

195

Noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.

Continuo uenti uoluunt mare magnaque surgunt

Aequora, dispersi iactamur gurgite uasto;

Inuoluere diem nimbi et nox umida caelum

Abstulit, ingeminant abrupti nubibus ignes.

200

Excutimur cursu et caecis erramus in undis.

Ipse diem noctemque negat discernere caelo

Nec meminisse uiae media Palinurus in unda

Tris adeo incertos caeca caligine soles

Erramus pelago, totidem sine sidere noctes.

205

Quarto terra die primum se attollere tandem

Visa, aperire procul montis ac uoluere fumum.

Vela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae

Adnixi torquent spumas et caerula uerrunt.

Seruatum ex undis Strophadum me litora primum

210

Excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae

Insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno

Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam

Clausa domus mensasque metu liquere priores.

Tristius haud illis monstrum, nec saeuior ulla

215

Pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis.

Virginei uolucrum uultus, foedissima uentris

Proluuies uncaeque manus et pallida semper

Ora fame. ******************************

Huc ubi delati portus intrauimus, ecce

220

Laeta boum passim campis armenta uidemus

Caprigenumque pecus nullo custode per herbas.

Irruimus ferro et diuos ipsumque uocamus

In partem praedamque Iouem; tum litore curuo

Exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis.

225

At subitae horrifico lapsu de montibus adsunt

Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas,

Diripiuntque dapes contactuque omnia foedant

Immundo; tum uox taetrum dira inter odorem.

Rursum in secessu longo sub rupe cauata

230

Arboribus clausam circum atque horrentibus umbris

Instruimus mensas arisque reponimus ignem;

Rursum ex diuerso caeli caecisque latebris

Turba sonans praedam pedibus circumuolat uncis,

Polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant

235

Edico, et dira bellum cum gente gerendum.

Haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam

Disponunt ensis et scuta latentia condunt.

Ergo ubi delapsae sonitum per curua dedere

Litora, dat signum specula Misenus ab alta

240

Aere cauo. inuadunt socii et noua proelia temptant,

Obscenas pelagi ferro foedare uolucris.

Sed neque uim plumis ullam nec uulnera tergo

Accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae

Semessam praedam et uestigia foeda relinquunt.

245

Vna in praecelsa consedit rupe Celaeno,

Infelix uates, rumpitque hanc pectore uocem:

"Bellum etiam pro caede boum stratisque iuuencis,

Laomedontiadae, bellumne inferre paratis

Et patrio Harpyias insontis pellere regno?

250

Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta,

Quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo

Praedixit, uobis Furiarum ego maxima pando.

Italiam cursu petitis uentisque uocatis:

Ibitis Italiam portusque intrare licebit.

255

Sed non ante datam cingetis moenibus urbem

Quam uos dira fames nostraeque iniuria caedis

Ambesas subigat malis absumere mensas."

Dixit, et in siluam pennis ablata refugit.

At sociis subita gelidus formidine sanguis

260

Deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis,

Sed uotis precibusque iubent exposcere pacem,

Siue deae seu sint dirae obscenaeque uolucres.

Et pater Anchises passis de litore palmis

Numina magna uocat meritosque indicit honores:

265

"Di, prohibete minas; di, talem auertite casum

Et placidi seruate pios." tum litore funem

Deripere excussosque iubet laxare rudentis.

Tendunt uela Noti: fugimus spumantibus undis

Qua cursum uentusque gubernatorque uocabat.

270

Iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos

Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis.

Effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna,

Et terram altricem saeui exsecramur Vlixi.

Mox et Leucatae nimbosa cacumina montis

275

Et formidatus nautis aperitur Apollo.

Hunc petimus fessi et paruae succedimus urbi;

Ancora de prora iacitur, stant litore puppes.

Ergo insperata tandem tellure potiti

Lustramurque Ioui uotisque incendimus aras,

280

Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.

Exercent patrias oleo labente palaestras

Nudati socii: iuuat euasisse tot urbes

Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis.

Interea magnum sol circumuoluitur annum

285

Et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas:

Aere cauo clipeum, magni gestamen Abantis,

Postibus aduersis figo et rem carmine signo:

AENEAS HAEC DE DANAIS VICTORIBVS ARMA.

Linquere tum portus iubeo et considere transtris.

290

Certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt.

Protinus aerias Phaeacum abscondimus arces

Litoraque Epiri legimus portuque subimus

Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem.

Hic incredibilis rerum fama occupat auris,

295

Priamiden Helenum Graias regnare per urbis

Coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum,

Et patrio Andromachen iterum cessisse marito.

Obstipui miroque incensum pectus amore

Compellare uirum et casus cognoscere tantos.

300

Progredior portu classis et litora linquens,

Sollemnis cum forte dapes et tristia dona

Ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam

Libabat cineri Andromache manisque uocabat

Hectoreum ad tumulum, uiridi quem caespite inanem

305

Et geminas, causam lacrimis, sacrauerat aras.

Vt me conspexit uenientem et Troia circum

Arma amens uidit, magnis exterrita monstris

Deriguit uisu in medio, calor ossa reliquit;

Labitur et longo uix tandem tempore fatur:

310

"Verane te facies, uerus mihi nuntius affers,

Nate dea? uiuisne? aut, si lux alma recessit,

Hector ubi est?" dixit, lacrimasque effudit et omnem

Impleuit clamore locum. uix pauca furenti

Subicio et raris turbatus uocibus hisco:

315

"Viuo equidem uitamque extrema per omnia duco;

Ne dubita, nam uera uides. ********************

Heu! quis te casus deiectam coniuge tanto

Excipit, aut quae digna satis fortuna reuisit,

Hectoris Andromachen? Pyrrhin conubia seruas?"

320

Deiecit uultum et demissa uoce locutast:

"O felix una ante alias Priameia uirgo,

Hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis

Iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos

Nec uictoris eri tetigit captiua cubile!

325

Nos patria incensa diuersa per aequora uectae

Stirpis Achilleae fastus iuuenemque superbum

Seruitio enixae tulimus; qui deinde secutus

Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos

Me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.

330

Ast illum ereptae magno flammatus amore

Coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes

Excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.

Morte Neoptolemi regnorum reddita cessit

Pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos

335

Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit,

Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem.

Sed tibi qui cursum uenti, quae fata dedere?

Aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris?

Quid puer Ascanius? superatne et uescitur aura?

340

Quem tibi iam Troia *************************

Ecqua tamen puerost amissae cura parentis?

Ecquid in antiquam uirtutem animosque uirilis

Et pater Aeneas et auunculus excitat Hector?"

Talia fundebat lacrimans longosque ciebat

345

Incassum fletus, cum sese a moenibus heros

Priamides multis Helenus comitantibus affert,

Agnoscitque suos laetusque ad limina ducit,

Et multum lacrimas uerba inter singula fundit.

Procedo et paruam Troiam simulataque magnis

350

Pergama et arentem Xanthi cognomine riuum

Agnosco, Scaeaeque amplector limina portae.

Nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur.

Illos porticibus rex accipiebat in amplis:

Aulai medio libabant pocula Bacchi

355

Impositis auro dapibus, paterasque tenebant.

Iamque dies alterque dies processit, et aurae

Vela uocant tumidoque inflatur carbasus austro:

His uatem aggredior dictis ac talia quaeso:

"Troiugena, interpres diuum, qui numina Phoebi,

360

Qui tripodas, Clarii et laurus, qui sidera sentis

Et uolucrum linguas et praepetis omina pennae,

Fare age (namque omnis cursum mihi prospera dixit

Religio, et cuncti suaserunt numine diui

Italiam petere et terras temptare repostas;

365

Sola nouum dictuque nefas Harpyia Celaeno

Prodigium canit et tristis denuntiat iras

Obscenamque famem) quae prima pericula uito?

Quidue sequens tantos possim superare labores?"

Hic Helenus caesis primum de more iuuencis

370

Exorat pacem diuum uittasque resoluit

Sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,

Ipse manu multo suspensum numine ducit,

Atque haec deinde canit diuino ex ore sacerdos:

"Nate dea (nam te maioribus ire per altum

375

Auspiciis manifesta fides, sic fata deum rex

Sortitur uoluitque uices, is uertitur ordo),

Pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres

Aequora et Ausonio possis considere portu,

Expediam dictis: prohibent nam cetera Parcae

380

Scire Helenum farique uetat Saturnia Iuno.

Principio Italiam, quam tu iam rere propinquam

Vicinosque, ignare, paras inuadere portus,

Longa procul longis uia diuidit inuia terris.

Ante et Trinacria lentandus remus in unda

385

Et salis Ausonii lustrandum nauibus aequor

Infernique lacus Aeaeaeque insula Circae,

Quam tuta possis urbem componere terra.

Signa tibi dicam, tu condita mente teneto:

Cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam

390

Litoreis ingens inuenta sub ilicibus sus

Triginta capitum fetus enixa iacebit,

Alba, solo recubans, albi circum ubera nati,

Is locus urbis erit, requies ea certa laborum.

Nec tu mensarum morsus horresce futuros:

395

Fata uiam inuenient aderitque uocatus Apollo.

Has autem terras Italique hanc litoris oram,

Proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu,

Effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais.

Hic et Narycii posuerunt moenia Locri,

400

Et Sallentinos obsedit milite campos

Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei

Parua Philoctetae subnixa Petelia muro.

Quin ubi transmissae steterint trans aequora classes

Et positis aris iam uota in litore solues,

405

Purpureo uelare comas adopertus amictu,

Ne qua inter sanctos ignis in honore deorum

Hostilis facies occurrat et omina turbet.

Hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto;

Hac casti maneant in religione nepotes.

410

Ast ubi digressum Siculae te admouerit orae

Ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,

Laeua tibi tellus et longo laeua petantur

Aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas.

Haec loca ui quondam et uasta conuulsa ruina

415

(Tantum aeui longinqua ualet mutare uetustas)

Dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus

Vna foret: uenit medio ui pontus et undis

Hesperium Siculo latus abscidit, aruaque et urbes

Litore diductas angusto interluit aestu.

420

Dextrum Scylla latus, laeuum implacata Charybdis

Obsidet, atque imo barathri ter gurgite uastos

Sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras

Erigit alternos, et sidera uerberat unda.

At Scyllam caecis cohibet spelunca latebris

425

Ora exsertantem et nauis in saxa trahentem.

Prima hominis facies et pulchro pectore uirgo

Pube tenus, postrema immani corpore pistrix

Delphinum caudas utero commissa luporum.

Praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni

430

Cessantem, longos et circumflectere cursus,

Quam semel informem uasto uidisse sub antro

Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa.

Praeterea, si qua est Heleno prudentia uati,

Si qua fides, animum si ueris implet Apollo,

435

Vnum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum

Praedicam et repetens iterumque iterumque monebo,

Iunonis magnae primum prece numen adora,

Iunoni cane uota libens dominamque potentem

Supplicibus supera donis: sic denique uictor

440

Trinacria finis Italos mittere relicta.

Huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem

Diuinosque lacus et Auerna sonantia siluis,

Insanam uatem aspicies, quae rupe sub ima

Fata canit foliisque notas et nomina mandat.

445

Quaecumque in foliis descripsit carmina uirgo

Digerit in numerum atque antro seclusa relinquit:

Illa manent immota locis neque ab ordine cedunt.

Verum eadem, uerso tenuis cum cardine uentus

Impulit et teneras turbauit ianua frondes,

450

Numquam deinde cauo uolitantia prendere saxo

Nec reuocare situs aut iungere carmina curat.

Inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae.

Hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti,

Quamuis increpitent socii et ui cursus in altum

455

Vela uocet, possisque sinus implere secundos,

Quin adeas uatem precibusque oracula poscas,

Ipsa canat uocemque uolens atque ora resoluat.

Illa tibi Italiae populos uenturaque bella

Et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem

460

Expediet, cursusque dabit uenerata secundos.

Haec sunt quae nostra liceat te uoce moneri.

Vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam."

Quae postquam uates sic ore effatus amico est,

Dona dehinc auro grauia sectoque elephanto

465

Imperat ad nauis ferri, stipatque carinis

Ingens argentum Dodonaeosque lebetas,

Loricam consertam hamis auroque trilicem,

Et conum insignis galeae cristasque comantis,

Arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti.

470

Addit equos, additque duces, *****************

Remigium supplet, socios simul instruit armis.

Interea classem uelis aptare iubebat

Anchises, fieret uento mora ne qua ferenti.

Quem Phoebi interpres multo compellat honore:

475

"Coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo,

Cura deum, bis Pergameis erepte ruinis,

Ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe uelis.

Et tamen hanc pelago praeterlabare necessest:

Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo.

480

Vade," ait "o felix nati pietate. quid ultra

Prouehor et fando surgentis demoror Austros?"

Nec minus Andromache digressu maesta supremo

Fert picturatas auri subtemine uestis

Et Phrygiam Ascanio chlamydem (nec cedit honore)

485

Textilibusque onerat donis, ac talia fatur

"Accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum

Sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem,

Coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum,

O mihi sola mei super Astyanactis imago.

490

Sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;

Et nunc aequali tecum pubesceret aeuo."

Hos ego digrediens lacrimis affabar obortis:

"Viuite felices, quibus est fortuna peracta

Iam sua: nos alia ex aliis in fata uocamur.

495

Vobis parta quies: nullum maris aequor arandum,

Arua neque Ausoniae semper cedentia retro

Quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque uidetis

Quam uestrae fecere manus, melioribus, opto,

Auspiciis, et quae fuerit minus obuia Grais.

500

Si quando Thybrim uicinaque Thybridis arua

Intraro gentique meae data moenia cernam,

Cognatas urbes olim populosque propinquos,

Epiro Hesperiam (quibus idem Dardanus auctor

Atque idem casus), unam faciemus utramque

505

Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes."

Prouehimur pelago uicina Ceraunia iuxta,

Vnde iter Italiam cursusque breuissimus undis.

Sol ruit interea et montes umbrantur opaci.

Sternimur optatae gremio telluris ad undam

510

Sortiti remos passimque in litore sicco

Corpora curamus: fessos sopor irrigat artus.

Necdum orbem medium nox Horis acta subibat:

Haud segnis strato surgit Palinurus et omnis

Explorat uentos atque auribus aera captat;

515

Sidera cuncta notat tacito labentia caelo,

Arcturum pluuiasque Hyadas geminosque Triones

Armatumque auro circumspicit Oriona.

Postquam cuncta uidet caelo constare sereno,

Dat clarum e puppi signum: nos castra mouemus

520

Temptamusque uiam et uelorum pandimus alas.

Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis

Cum procul obscuros collis humilemque uidemus

Italiam. Italiam primus conclamat Achates,

Italiam laeto socii clamore salutant.

525

Tum pater Anchises magnum cratera corona

Induit impleuitque mero diuosque uocauit

Stans prima in puppi: ************************

"Di maris et terrae tempestatumque potentes,

Ferte uiam uento facilem et spirate secundi."

530

Crebrescunt optatae aurae portusque patescit

Iam propior, templumque apparet in arce Mineruae.

Vela legunt socii et proras ad litora torquent.

Portus ab euroo fluctu curuatus in arcum,

Obiectae salsa spumant aspergine cautes,

535

Ipse latet: gemino dimittunt bracchia muro

Turriti scopuli refugitque ab litore templum.

Quattuor hic, primum omen, equos in gramine uidi

Tondentis campum late, candore niuali.

Et pater Anchises "bellum, o terra hospita, portas:

540

Bello armantur equi, bellum haec armenta minantur.

Sed tamen idem olim curru succedere sueti

Quadripedes et frena iugo concordia ferre:

Spes et pacis" ait. tum numina sancta precamur

Palladis armisonae, quae prima accepit ouantis,

545

Et capita ante aras Phrygio uelamur amictu,

Praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite

Iunoni Argiuae iussos adolemus honores.

Haud mora, continuo perfectis ordine uotis

Cornua uelatarum obuertimus antemnarum,

550

Graiugenumque domos suspectaque linquimus arua.

Hinc sinus Herculei (si uera est fama) Tarenti

Cernitur, attollit se diua Lacinia contra,

Caulonisque arces et nauifragum Scylaceum.

Tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna,

555

Et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa

Audimus longe fractasque ad litora uoces,

Exsultantque uada atque aestu miscentur harenae.

Et pater Anchises: nimirum hic illa Charybdis:

Hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat.

560

Eripite, o socii, pariterque insurgite remis."

Haud minus ac iussi faciunt primusque rudentem

Contorsit laeuas proram Palinurus ad undas;

Laeuam cuncta cohors remis uentisque petiuit.

Tollimur in caelum curuato gurgite, et idem

565

Subducta ad manis imos desedimus unda.

Ter scopuli clamorem inter caua saxa dedere,

Ter spumam elisam et rorantia uidimus astra.

Interea fessos uentus cum sole reliquit,

Ignarique uiae Cyclopum allabimur oris.

570

Portus ab accessu uentorum immotus et ingens

Ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis,

Interdumque atram prorumpit ad aethera nubem

Turbine fumantem piceo et candente fauilla.

Attollitque globos flammarum et sidera lambit,

575

Interdum scopulos auulsaque uiscera montis

Erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras

Cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.

Fama est Enceladi semustum fulmine corpus

Vrgeri mole hac ingentemque insuper Aetnam

580

Impositam ruptis flammam exspirare caminis,

Et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem

Murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.

Noctem illam tecti siluis immania monstra

Perferimus, nec quae sonitum det causa uidemus.

585

Nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra

Siderea polus, obscuro sed nubila caelo,

Et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

Postera iamque dies primo surgebat Eoo

Vmentemque Aurora polo dimouerat umbram,

590

Cum subito e siluis macie confecta suprema

Ignoti noua forma uiri miserandaque cultu

Procedit supplexque manus ad litora tendit.

Respicimus. dira illuuies immissaque barba,

Consertum tegumen spinis: at cetera Graius,

595

Et quondam patriis ad Troiam missus in armis.

Isque ubi Dardanios habitus et Troia uidit

Arma procul, paulum aspectu conterritus haesit

Continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps

Cum fletu precibusque tulit: "per sidera testor,

600

Per superos atque hoc caeli spirabile numen,

Tollite me, Teucri; quascumque abducite terras:

Hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum

Et bello Iliacos fateor petiisse penatis.

Pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,

605

Spargite me in fluctus uastoque immergite ponto;

Si pereo, hominum manibus periisse iuuabit."

Dixerat et genua amplexus genibusque uolutans

Haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus,

Hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri.

610

Ipse pater dextram Anchises haud multa moratus

Dat iuueni atque animum praesenti pignore firmat.

Ille haec deposita tandem formidine fatur:

"Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Vlixi,

Nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto

615

Paupere (mansissetque utinam fortuna!) profectus.

Hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,

Immemores socii uasto Cyclopis in antro

Deseruere. domus sanie dapibusque cruentis,

Intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat

620

Sidera (di talem terris auertite pestem!)

Nec uisu facilis nec dictu affabilis ulli;

Visceribus miserorum et sanguine uescitur atro.

Vidi egomet duo de numero cum corpora nostro

Prensa manu magna medio resupinus in antro

625

Frangeret ad saxum sanieque adspersa natarent

Limina; uidi atro cum membra fluentia tabo

Manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus

Haud impune quidem, nec talia passus Vlixes

Oblitusue suist Ithacus discrimine tanto.

630

Nam simul expletus dapibus uinoque sepultus

Ceruicem inflexam posuit, iacuitque per antrum

Immensus saniem eructans et frusta cruento

Per somnum commixta mero, nos magna precati

Numina sortitique uices una undique circum

635

Fundimur, et telo lumen terebramus acuto

Ingens quod torua solum sub fronte latebat,

Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,

Et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.

Sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem

640

Rumpite. ******************************

Nam qualis quantusque cauo Polyphemus in antro

Lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,

Centum alii curua haec habitant ad litora uulgo

Infandi Cyclopes et altis montibus errant.

645

Tertia iam Lunae se cornua lumine complent

Cum uitam in siluis inter deserta ferarum

Lustra domosque traho, uastosque ab rupe Cyclopas

Prospicio sonitumque pedum uocemque tremesco.

Victum infelicem, bacas lapidosaque corna,

650

Dant rami, et uulsis pascunt radicibus herbae.

Omnia collustrans hanc primum ad litora classem

Conspexi uenientem. huic me, quaecumque fuisset,

Addixi: satis est gentem effugisse nefandam.

Vos animam hanc potius quocumque absumite leto."

655

Vix ea fatus erat summo cum monte uidemus

Ipsum inter pecudes uasta se mole mouentem

Pastorem Polyphemum et litora nota petentem,

Monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.

Trunca manum pinus regit et uestigia firmat;

660

Lanigerae comitantur oues; ea sola uoluptas

Solamenque mali. ******************************

Postquam altos tetigit fluctus et ad aequora uenit,

Luminis effossi fluidum lauit inde cruorem

Dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor

665

Iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.

Nos procul inde fugam trepidi celerare recepto

Supplice sic merito tacitique incidere funem,

Vertimus et proni certantibus aequora remis.

Sensit, et ad sonitum uocis uestigia torsit.

670

Verum ubi nulla datur dextra affectare potestas

Nec potis Ionios fluctus aequare sequendo,

Clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes

Intremuere undae, penitusque exterrita tellus

Italiae curuisque immugiit Aetna cauernis.

675

At genus e siluis Cyclopum et montibus altis

Excitum ruit ad portus et litora complent.

Cernimus astantis nequiquam lumine toruo

Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis,

Concilium horrendum: quales cum uertice celso

680

Aeriae quercus aut coniferae cyparissi

Constiterunt, silua alta Iouis lucusue Dianae.

Praecipitis metus acer agit quocumque rudentis

Excutere et uentis intendere uela secundis.

Contra iussa monent Heleni, Scylla atque Charybdis

685

(Inter utramque uiam leti discrimine paruo)

Ni teneant cursus; certum est dare lintea retro.

Ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori

Missus adest: uiuo praeteruehor ostia saxo

Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem.

690

Talia monstrabat relegens errata retrorsus

Litora Achaemenides, comes infelicis Vlixi.

Sicanio praetenta sinu iacet insula contra

Plemyrium undosum, nomen dixere priores

Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem

695

Occultas egisse uias subter mare, qui nunc

Ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.

Iussi numina magna loci ueneramur, et inde

Exsupero praepingue solum stagnantis Helori.

Hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni

700

Radimus, et fatis numquam concessa moueri

Apparet Camerina procul campique Geloi,

Immanisque Gela fluuii cognomine dicta.

Arduus inde Acragas ostentat maxima longe

Moenia, magnanimum quondam generator equorum

705

Teque datis linquo uentis, palmosa Selinus,

Et uada dura lego saxis Lilybeia caecis.

Hinc Drepani me portus et illaetabilis ora

Accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus

Heu, genitorem, omnis curae casusque leuamen,

710

Amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum

Deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis!

Nec uates Helenus, cum multa horrenda moneret,

Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.

Hic labor extremus, longarum haec meta uiarum.

715

Hinc me digressum uestris deus appulit oris."

Sic pater Aeneas intentis omnibus unus

Fata renarrabat diuum cursusque docebat.

Conticuit tandem factoque hic fine quieuit.