Suaue, mari magno turbantibus aequora uentis,
E terra magnum alterius spectare laborem;
Non quia uexari quemquamst iucunda uoluptas,
Sed quibus ipse malis careas quia cernere suaue est.
5
Suaue etiam belli certamina magna tueri
Per campos instructa tua sine parte pericli.
Sed nil dulcius est, bene quam munita tenere
Edita doctrina sapientum templa serena,
Despicere unde queas alios passimque uidere
10
Errare atque uiam palantis quaerere uitae,
Certare ingenio, contendere nobilitate,
Noctes atque dies niti praestante labore
Ad summas emergere opes rerumque potiri.
O miseras hominum mentes, o pectora caeca!
15
Qualibus in tenebris uitae quantisque periclis
Degitur hoc aeui quodcumquest! nonne uidere
Nil aliud sibi naturam latrare, nisi utqui
Corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur
Iucundo sensu cura semota metuque?
20
Ergo corpoream ad naturam pauca uidemus
Esse opus omnino, quae demant cumque dolorem,
Delicias quoque uti multas substernere possint.
Gratius interdum neque natura ipsa requirit,
Si non aurea sunt iuuenum simulacra per aedes
25
Lampadas igniferas manibus retinentia dextris,
Lumina nocturnis epulis ut suppeditentur,
Nec domus argento fulget auroque renidet
Nec citharae reboant laqueata aurataque templa,
Cum tamen inter se prostrati in gramine molli
30
Propter aquae riuum sub ramis arboris altae
Non magnis opibus iucunde corpora curant,
Praesertim cum tempestas arridet et anni
Tempora conspergunt uiridantis floribus herbas.
Nec calidae citius decedunt corpore febres,
35
Textilibus si in picturis ostroque rubenti
Iacteris, quam si in plebeia ueste cubandum est.
Quapropter quoniam nil nostro in corpore gazae
Proficiunt neque nobilitas nec gloria regni,
Quod superest, animo quoque nil prodesse putandum;
40
Si non forte tuas legiones per loca campi
Feruere cum uideas belli simulacra cientis,
Subsidiis magnis †epicuri† constabilitas,
Ornatas armis †itastuas† pariterque animatas,
43a
Feruere cum uideas classem lateque uagari,
His tibi tum rebus timefactae religiones
45
Effugiunt animo pauidae; mortisque timores
Tum uacuum pectus linquunt curaque solutum.
Quod si ridicula haec ludibriaque esse uidemus,
Re ueraque metus hominum curaeque sequaces
Nec metuunt sonitus armorum nec fera tela
50
Audacterque inter reges rerumque potentis
Versantur neque fulgorem reuerentur ab auro
Nec clarum uestis splendorem purpureai,
Quid dubitas quin omni' sit haec rationi' potestas?
Omnis cum in tenebris praesertim uita laboret.
55
Nam ueluti pueri trepidant atque omnia caecis
In tenebris metuunt, sic nos in luce timemus
Interdum, nilo quae sunt metuenda magis quam
Quae pueri in tenebris pauitant finguntque futura.
Hunc igitur terrorem animi tenebrasque necessest
60
Non radii solis neque lucida tela diei
Discutiant, sed naturae species ratioque.
Nunc age, quo motu genitalia materiai
Corpora res uarias gignant genitasque resoluant
Et qua ui facere id cogantur quaeque sit ollis
65
Reddita mobilitas magnum per inane meandi,
Expediam: tu te dictis praebere memento.
Nam certe non inter se stipata cohaeret
Materies, quoniam minui rem quamque uidemus
Et quasi longinquo fluere omnia cernimus aeuo
70
Ex oculisque uetustatem subducere nostris,
Cum tamen incolumis uideatur summa manere
Propterea quia, quae decedunt corpora cuique,
Vnde abeunt minuunt, quo uenere augmine donant,
Illa senescere at haec contra florescere cogunt,
75
Nec remorantur ibi. sic rerum summa nouatur
Semper, et inter se mortales mutua uiuunt.
Augescunt aliae gentes, aliae minuuntur,
Inque breui spatio mutantur saecla animantum
Et quasi cursores uitai lampada tradunt.
80
Si cessare putas rerum primordia posse
Cessandoque nouos rerum progignere motus,
Auius a uera longe ratione uagaris.
Nam quoniam per inane uagantur, cuncta necessest
Aut grauitate sua ferri primordia rerum
85
Aut ictu forte alterius. nam <cum> cita saepe
Obuia conflixere, fit ut diuersa repente
Dissiliant; neque enim mirum, durissima quae sint
Ponderibus solidis neque quicquam a tergo ibus obstet.
Et quo iactari magis omnia materiai
90
Corpora peruideas, reminiscere totius imum
Nil esse in summa, neque habere ubi corpora prima
Consistant, quoniam spatium sine fine modoquest
Immensumque patere in cunctas undique partis
Pluribus ostendi et certa ratione probatumst.
95
Quod quoniam constat, nimirum nulla quies est
Reddita corporibus primis per inane profundum,
Sed magis assiduo uarioque exercita motu
Partim interuallis magnis confulta resultant,
Pars etiam breuibus spatiis uexantur ab ictu.
100
Et quaecumque magis condenso conciliatu
Exiguis interuallis conuecta resultant,
Indupedita suis perplexis ipsa figuris,
Haec ualidas saxi radices et fera ferri
Corpora constituunt et cetera <de> genere horum.
105
Cetera, quae porro magnum per inane uagantur,
Paucula dissiliunt longe longeque recursant
In magnis interuallis; haec aera rarum
Sufficiunt nobis et splendida lumina solis.
Multaque praeterea magnum per inane uagantur,
110
Conciliis rerum quae sunt reiecta nec usquam
Consociare etiam motus potuere recepta.
Cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago
Ante oculos semper nobis uersatur et instat.
Contemplator enim, cum solis lumina cumque
115
Inserti fundunt radii per opaca domorum:
Multa minuta modis multis per inane uidebis
Corpora misceri radiorum lumine in ipso
Et uelut aeterno certamine proelia pugnas
Edere turmatim certantia nec dare pausam,
120
Conciliis et discidiis exercita crebris;
Conicere ut possis ex hoc, primordia rerum
Quale sit in magno iactari semper inani.
Dumtaxat rerum magnarum parua potest res
Exemplare dare et uestigia notitiai.
125
Hoc etiam magis haec animum te aduertere par est
Corpora quae in solis radiis turbare uidentur,
Quod tales turbae motus quoque materiai
Significant clandestinos caecosque subesse.
Multa uidebis enim plagis ibi percita caecis
130
Commutare uiam retroque repulsa reuerti
Nunc huc nunc illuc in cunctas undique partis.
Scilicet hic a principiis est omnibus error.
Prima mouentur enim per se primordia rerum;
Inde ea quae paruo sunt corpora conciliatu
135
Et quasi proxima sunt ad uiris principiorum,
Ictibus illorum caecis impulsa cientur,
Ipsaque proporro paulo maiora lacessunt.
Sic a principiis ascendit motus et exit
Paulatim nostros ad sensus, ut moueantur
140
Illa quoque, in solis quae lumine cernere quimus
Nec quibus id faciant plagis apparet aperte.
Nunc quae mobilitas sit reddita materiai
Corporibus, paucis licet hinc cognoscere, Memmi.
Primum aurora nouo cum spargit lumine terras
145
Et uariae uolucres nemora auia peruolitantes
Aera per tenerum liquidis loca uocibus opplent,
Quam subito soleat sol ortus tempore tali
Conuestire sua perfundens omnia luce,
Omnibus in promptu manifestumque esse uidemus.
150
At uapor is quem sol mittit lumenque serenum
Non per inane meat uacuum; quo tardius ire
Cogitur, aerias quasi dum diuerberat undas.
Nec singillatim corpuscula quaeque uaporis
Sed complexa meant inter se conque globata;
155
Quapropter simul inter se retrahuntur et extra
Officiuntur, uti cogantur tardius ire.
At quae sunt solida primordia simplicitate,
Cum per inane meant uacuum nec res remoratur
Vlla foris atque ipsa suis e partibus una
160
Vnum in quem coepere locum conixa feruntur,
Debent nimirum praecellere mobilitate
Et multo citius ferri quam lumina solis
Multiplexque loci spatium transcurrere eodem
Tempore quo solis peruulgant fulgura caelum.
165
Nec persectari primordia singula quaeque,
Vt uideant qua quidque geratur cum ratione.
At quidam contra haec, ignari materiai,
Naturam non posse deum sine numine credunt
Tanto opere humanis rationibus admoderate
170
Tempora mutare annorum frugesque creare,
Et iam cetera, mortalis quae suadet adire
Ipsaque deducit dux uitae dia uoluptas
Et res per Veneris blanditur saecla propagent,
Ne genus occidat humanum. quorum omnia causa
175
Constituisse deos cum fingunt, omnibu' rebus
Magno opere a uera lapsi ratione uidentur.
Nam quamuis rerum ignorem primordia quae sint,
Hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim
Confirmare aliisque ex rebus reddere multis,
180
Nequaquam nobis diuinitus esse creatam
Naturam mundi: tanta stat praedita culpa.
Quae tibi posterius, Memmi, faciemus aperta.
Nunc id quod superest de motibus expediemus.
Nunc locus est, ut opinor, in his illud quoque rebus
185
Confirmare tibi, nullam rem posse sua ui
Corpoream sursum ferri sursumque meare;
Ne tibi dent in eo flammarum corpora fraudem.
Sursus enim uersus gignuntur et augmina sumunt
Et sursum nitidae fruges arbustaque crescunt,
190
Pondera, quantum in se est, cum deorsum cuncta ferantur.
Nec cum subsiliunt ignes ad tecta domorum
Et celeri flamma degustant tigna trabesque,
Sponte sua facere id sine ui subiecta putandum est.
Quod genus e nostro cum missus corpore sanguis
195
Emicat exsultans alte spargitque cruorem.
Nonne uides etiam quanta ui tigna trabesque
Respuat umor aquae? nam quo magis ursimus alte
Derecta et magna ui multi pressimus aegre,
Tam cupide sursum reuomit magis atque remittit,
200
Plus ut parte foras emergant exsiliantque.
Nec tamen haec, quantum est in se, dubitamus, opinor,
Quin uacuum per inane deorsum cuncta ferantur.
Sic igitur debent flammae quoque posse per auras
Aeris expressae sursum succedere, quamquam
205
Pondera, quantum in sest, deorsum deducere pugnent.
Nocturnasque faces caeli sublime uolantis
Nonne uides longos flammarum ducere tractus
In quascumque dedit partis natura meatum?
Non cadere in terram stellas et sidera cernis?
210
Sol etiam <caeli> de uertice dissipat omnis
Ardorem in partis et lumine conserit arua;
In terras igitur quoque solis uergitur ardor.
Transuersosque uolare per imbris fulmina cernis;
Nunc hinc nunc illinc abrupti nubibus ignes
215
Concursant: cadit in terras uis flammea uulgo.
Illud in his quoque te rebus cognoscere auemus,
Corpora cum deorsum rectum per inane feruntur
Ponderibus propriis, incerto tempore ferme
Incertisque locis spatio depellere paulum,
220
Tantum quod momen mutatum dicere possis.
Quod nisi declinare solerent, omnia deorsum,
Imbris uti guttae, caderent per inane profundum,
Nec foret offensus natus nec plaga creata
Principiis: ita nil umquam natura creasset.
225
Quod si forte aliquis credit grauiora potesse
Corpora, quo citius rectum per inane feruntur,
Incidere ex supero leuioribus atque ita plagas
Gignere quae possint genitalis reddere motus,
Auius a uera longe ratione recedit.
230
Nam per aquas quaecumque cadunt atque aera rarum,
Haec pro ponderibus casus celerare necessest
Propterea quia corpus aquae naturaque tenuis
Aeris haud possunt aeque rem quamque morari,
Sed citius cedunt grauioribus exsuperata.
235
At contra nulli de nulla parte neque ullo
Tempore inane potest uacuum subsistere rei,
Quin, sua quod natura petit, concedere pergat;
Omnia quapropter debent per inane quietum
Aeque ponderibus non aequis concita ferri.
240
Haud igitur poterunt leuioribus incidere umquam
Ex supero grauiora neque ictus gignere per se
Qui uarient motus per quos natura gerat res.
Quare etiam atque etiam paulum inclinare necessest
Corpora; nec plus quam minimum, ne fingere motus
245
Obliquos uideamur et id res uera refutet.
Namque hoc in promptu manifestumque esse uidemus,
Pondera, quantum in sest, non posse obliqua meare,
Ex supero cum praecipitant, quod cernere possis.
Sed nil omnino <recta> regione uiai
250
Declinare quis est qui †possit cernere sese†?
Denique si semper motus conectitur omnis
Et uetere exoritur <semper> nouus ordine certo
Nec declinando faciunt primordia motus
Principium quoddam quod fati foedera rumpat,
255
Ex infinito ne causam causa sequatur,
Libera per terras unde haec animantibus exstat,
Vnde est haec, inquam, fatis auulsa uoluntas
Per quam progredimur quo ducit quemque uoluptas,
Declinamus item motus nec tempore certo
260
Nec regione loci certa, sed ubi ipsa tulit mens?
Nam dubio procul his rebus sua cuique uoluntas
Principium dat et hinc motus per membra rigantur.
Nonne uides etiam patefactis tempore puncto
Carceribus non posse tamen prorumpere equorum
265
Vim cupidam tam de subito quam mens auet ipsa?
Omnis enim totum per corpus materiai
Copia conciri debet, concita per artus
Omnis ut studium mentis conixa sequatur;
Vt uideas initum motus a corde creari
270
Ex animique uoluntate id procedere primum,
Inde dari porro per totum corpus et artus.
Nec similest ut cum impulsi procedimus ictu
Viribus alterius magnis magnoque coactu.
Nam tum materiem totius corporis omnem
275
Perspicuumst nobis inuitis ire rapique,
Donec eam refrenauit per membra uoluntas.
Iamne uides igitur, quamquam uis extera multos
Pellat et inuitos cogat procedere saepe
Praecipitesque rapi, tamen esse in pectore nostro
280
Quiddam quod contra pugnare obstareque possit?
Cuius ad arbitrium quoque copia materiai
Cogitur interdum flecti per membra per artus
Et proiecta refrenatur retroque residit.
Quare in seminibus quoque idem fateare necessest,
285
Esse aliam praeter plagas et pondera causam
Motibus, unde haec est nobis innata potestas,
De nilo quoniam fieri nil posse uidemus.
Pondus enim prohibet ne plagis omnia fiant
Externa quasi ui. sed ne mens ipsa necessum
290
Intestinum habeat cunctis in rebus agendis
Et deuicta quasi cogatur ferre patique,
Id facit exiguum clinamen principiorum
Nec regione loci certa nec tempore certo.
Nec stipata magis fuit umquam materiai
295
Copia nec porro maioribus interuallis.
Nam neque adaugescit quicquam neque deperit inde.
Quapropter quo nunc in motu principiorum
Corpora sunt, in eodem ante acta aetate fuere
Et posthac semper simili ratione ferentur,
300
Et quae consuerint gigni gignentur eadem
Condicione et erunt et crescent uique ualebunt,
Quantum cuique datum est per foedera naturai.
Nec rerum summam commutare ulla potest uis;
Nam neque, quo possit genus ullum materiai
305
Effugere ex omni, quicquam est <extra>, neque in omne
Vnde coorta queat noua uis irrumpere et omnem
Naturam rerum mutare et uertere motus.
Illud in his rebus non est mirabile, quare,
Omnia cum rerum primordia sint in motu,
310
Summa tamen summa uideatur stare quiete,
Praeterquam siquid proprio dat corpore motus.
Omnis enim longe nostris ab sensibus infra
Primorum natura iacet; quapropter, ubi ipsa
Cernere iam nequeas, motus quoque surpere debent;
315
Praesertim cum, quae possimus cernere, celent
Saepe tamen motus spatio diducta locorum.
Nam saepe in colli tondentes pabula laeta
Lanigerae reptant pecudes quo quamque uocantes
Inuitant herbae gemmantes rore recenti,
320
Et satiati agni ludunt blandeque coruscant;
Omnia quae nobis longe confusa uidentur
Et uelut in uiridi candor consistere colli.
Praeterea magnae legiones cum loca cursu
Camporum complent belli simulacra cientes,
325
Fulgor ibi ad caelum se tollit totaque circum
Aere renidescit tellus subterque uirum ui
Excitur pedibus sonitus clamoreque montes
Icti reiectant uoces ad sidera mundi
Et circumuolitant equites mediosque repente
330
Transmittunt ualido quatientes impete campos.
Et tamen est quidam locus altis montibus unde
Stare uidentur et in campis consistere fulgor.
Nunc age iam deinceps cunctarum exordia rerum
Qualia sint et quam longe distantia formis
335
Percipe, multigenis quam sint uariata figuris;
Non quo multa parum simili sint praedita forma,
Sed quia non uulgo paria omnibus omnia constant.
Nec mirum; nam cum sit eorum copia tanta
Vt neque finis, uti docui, neque summa sit ulla,
340
Debent nimirum non omnibus omnia prorsum
Esse pari filo similique affecta figura.
Praeterea genus humanum mutaeque natantes
Squamigerum pecudes et laeta armenta feraeque
Et uariae uolucres, laetantia quae loca aquarum
345
Concelebrant circum ripas fontisque lacusque,
Et quae peruulgant nemora auia peruolitantes;
Quorum unum quiduis generatim sumere perge,
Inuenies tamen inter se differre figuris.
Nec ratione alia proles cognoscere matrem
350
Nec mater posset prolem; quod posse uidemus
Nec minus atque homines inter se nota cluere.
Nam saepe ante deum uitulus delubra decora
Turicremas propter mactatus concidit aras
Sanguinis exspirans calidum de pectore flumen.
355
At mater uiridis saltus orbata peragrans
Quaerit humi pedibus uestigia pressa bisulcis,
Omnia conuisens oculis loca si queat usquam
Conspicere amissum fetum, completque querelis
Frondiferum nemus adsistens et crebra reuisit
360
Ad stabulum desiderio perfixa iuuenci,
Nec tenerae salices atque herbae rore uigentes
Fluminaque illa queunt summis labentia ripis
Oblectare animum subitamque auertere curam,
Nec uitulorum aliae species per pabula laeta
365
Deriuare queunt animum curaque leuare:
Vsque adeo quiddam proprium notumque requirit.
Praeterea teneri tremulis cum uocibus haedi
Cornigeras norunt matres agnique petulci
Balantum pecudes: ita, quod natura reposcit,
370
Ad sua quisque fere decurrunt ubera lactis.
Postremo quoduis frumentum non tamen omne
Quique suo genere inter se simile esse uidebis,
Quin intercurrat quaedam distantia formis.
Concharumque genus parili ratione uidemus
375
Pingere telluris gremium, qua mollibus undis
Litoris incurui bibulam pauit aequor harenam.
Quare etiam atque etiam simili ratione necessest,
Natura quoniam constant neque facta manu sunt
Vnius ad certam formam primordia rerum,
380
Dissimili inter se quaedam uolitare figura.
Perfacile est animi ratione exsoluere nobis
Quare fulmineus multo penetralior ignis
Quam noster fuat e taedis terrestribus ortus.
Dicere enim possis caelestem fulminis ignem
385
Subtilem magis e paruis constare figuris
Atque ideo transire foramina quae nequit ignis
Noster hic e lignis ortus taedaque creatus.
Praeterea lumen per cornum transit, at imber
Respuitur. quare? nisi luminis illa minora
390
Corpora sunt quam de quibus est liquor almus aquarum.
Et quamuis subito per colum uina uidemus
Perfluere; at contra tardum cunctatur oliuum,
Aut quia nimirum maioribus est elementis
Aut magis hamatis inter se perque plicatis,
395
Atque ideo fit uti non tam diducta repente
Inter se possint primordia singula quaeque
Singula per cuiusque foramina permanare.
Huc accedit uti mellis lactisque liquores
Iucundo sensu linguae tractentur in ore;
400
At contra taetra absinthi natura ferique
Centauri foedo pertorquent ora sapore;
Vt facile agnoscas e leuibus atque rotundis
Esse ea quae sensus iucunde tangere possunt,
At contra quae amara atque aspera cumque uidentur,
405
Haec magis hamatis inter se nexa teneri
Proptereaque solere uias rescindere nostris
Sensibus introituque suo perrumpere corpus.
Omnia postremo bona sensibus et mala tactu
Dissimili inter se pugnant perfecta figura;
410
Ne tu forte putes serrae stridentis acerbum
Horrorem constare elementis leuibus aeque
Ac musaea mele, per chordas organici quae
Mobilibus digitis expergefacta figurant;
Neu simili penetrare putes primordia forma
415
In naris hominum, cum taetra cadauera torrent,
Et cum scena croco Cilici perfusa recens est
Araque Panchaeos exhalat propter odores;
Neue bonos rerum simili constare colores
Semine constituas, oculos qui pascere possunt,
420
Et qui compungunt aciem lacrimareque cogunt
Aut foeda specie diri turpesque uidentur.
Omnis enim, sensus quae mulcet cumque, <figura>
Haud sine principiali aliquo leuore creatast;
At contra quaecumque molesta atque aspera constat,
425
Non aliquo sine materiae squalore repertast.
Sunt etiam quae iam nec leuia iure putantur
Esse neque omnino flexis mucronibus unca,
Sed magis angellis paulum prostantibus <utqui>
Titillare magis sensus quam laedere possint;
430
Faecula iam quo de genere est inulaeque sapores.
Denique iam calidos ignis gelidamque pruinam
Dissimili dentata modo compungere sensus
Corporis, indicio nobis est tactus uterque.
Tactus enim, tactus, pro diuum numina sancta,
435
Corporis est sensus, uel cum res extera sese
Insinuat, uel cum laedit quae in corpore natast
Aut iuuat egrediens genitalis per Veneris res,
Aut ex offensu cum turbant corpore in ipso
Semina confundunt<que> inter se concita sensum;
440
Vt si forte manu quamuis iam corporis ipse
Tute tibi partem ferias atque experiare.
Quapropter longe formas distare necessest
Principiis, uarios quae possint edere sensus.
Denique quae nobis durata ac spissa uidentur,
445
Haec magis hamatis inter sese esse necessest
Et quasi ramosis alte compacta teneri.
In quo iam genere in primis adamantina saxa
Prima acie constant ictus contemnere sueta
Et ualidi silices ac duri robora ferri
450
Aeraque quae claustris restantia uociferantur.
Illa quidem debent e leuibus atque rotundis
Esse magis, fluuido quae corpore liquida constant;
Namque papaueris haustus itemst facilis quasi aquarum;
Nec retinentur enim inter se glomeramina quaeque
455
Et perculsus item procliue uolubilis exstat.
Omnia postremo quae puncto tempore cernis
Diffugere, ut fumum nebulas flammasque, necessest,
Si minus omnia sunt e leuibus atque rotundis,
At non esse tamen perplexis indupedita,
460
Pungere uti possint corpus penetrareque saxa
Nec tamen haerere inter se; quodcumque uidemus
Sensibus esse datum, facile ut cognoscere possis
Non e perplexis sed acutis esse elementis.
Sed quod amara uides eadem quae fluuida constant,
465
Sudor uti maris est, minime mirabile habeto.
Nam quod fluuidus est, e leuibus atque rotundis
Est, et squalida multa creant admixta dolores
Corpora; nec tamen haec retineri hamata necessumst;
Scilicet esse globosa tamen, cum squalida constent,
470
Prouolui simul ut possint et laedere sensus.
Et quo mixta putes magis aspera leuibus esse
Principiis, unde est Neptuni corpus acerbum,
Est ratio secernendi, sorsumque uidendi
Vmor dulcis, ubi per terras crebrius idem
475
Percolatur, ut in foueam fluat ac mansuescat;
Linquit enim supera taetri primordia uiri,
Aspera cum magis in terris haerescere possint.
Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae
Ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum
480
Finita uariare figurarum ratione.
Quod si non ita sit, rursum iam semina quaedam
Esse infinito debebunt corporis auctu.
Namque in eadem una cuiusuis iam breuitate
Corporis inter se multum uariare figurae
485
Non possunt: fac enim minimis e partibus esse
Corpora prima tribus, uel paulo pluribus auge;
Nempe ubi eas partis unius corporis omnis,
Summa atque ima locans, transmutans dextera laeuis,
Omnimodis expertus eris, quam quisque det ordo
490
Formai speciem totius corporis eius,
Quod superest, si forte uoles uariare figuras,
Addendum partis alias erit; inde sequetur,
Assimili ratione alias ut postulet ordo,
Si tu forte uoles etiam uariare figuras:
495
Ergo formarum nouitatem corporis augmen
Subsequitur. quare non est ut credere possis
Esse infinitis distantia semina formis,
Ne quaedam cogas immani maximitate
Esse, supra quod iam docui non posse probari.
500
Iam tibi barbaricae uestes Meliboeaque fulgens
Purpura Thessalico concharum tacta colore,
Aurea pauonum ridenti imbuta lepore
Saecla, nouo rerum superata colore iacerent
Et contemptus odor smyrnae mellisque sapores,
505
Et cycnea mele Phoebeaque daedala chordis
Carmina consimili ratione oppressa silerent.
Namque aliis aliud praestantius exoreretur.
Cedere item retro possent in deteriores
Omnia sic partis, ut diximus in meliores.
510
Namque aliis aliud retro quoque taetrius esset
Naribus auribus atque oculis orisque sapori.
Quae quoniam non sunt, <sed> rebus reddita certa
Finis utrimque tenet summam, fateare necessest
Materiem quoque finitis differre figuris.
515
Denique ab ignibus ad gelidas hiemum usque pruinas
Finitumst retroque pari ratione remensumst.
Omnis enim calor ac frigus, mediique tepores
Interutrasque iacent explentes ordine summam.
Ergo finita distant ratione creata,
520
Ancipiti quoniam mucroni utrimque notantur,
Hinc flammis illinc rigidis infesta pruinis.
Quod quoniam docui, pergam conectere rem quae
Ex hoc apta fidem ducat, primordia rerum,
Inter se simili quae sunt perfecta figura,
525
Infinita cluere. etenim distantia cum sit
Formarum finita, necesse est quae similes sint
Esse infinitas aut summam materiai
Finitam constare, id quod non esse probaui
Versibus ostendens corpuscula materiai
530
Ex infinito summam rerum usque tenere,
Vndique protelo plagarum continuato.
Nam quod rara uides magis esse animalia quaedam
Fecundamque minus naturam cernis in illis,
At regione locoque alio terrisque remotis
535
Multa licet genere esse in eo numerumque repleri;
Sicut quadrupedum cum primis esse uidemus
In genere anguimanus elephantos, India quorum
Milibus e multis uallo munitur eburno,
Vt penitus nequeat penetrari: tanta ferarum
540
Vis est, quarum nos perpauca exempla uidemus.
Sed tamen id quoque uti concedam, quamlibet esto
Vnica res quaedam natiuo corpore sola,
Cui similis toto terrarum non sit in orbi;
Infinita tamen nisi erit uis materiai
545
Vnde ea progigni possit concepta, creari
Non poterit, neque, quod superest, procrescere alique.
Quippe etenim sumam hoc quoque uti finita per omne
Corpora iactari unius genitalia rei,
Vnde ubi qua ui et quo pacto congressa coibunt
550
Materiae tanto in pelago turbaque aliena?
Non, ut opinor, habent rationem conciliandi
Sed quasi naufragiis magnis multisque coortis
Disiectare solet magnum mare transtra cauernas
Antemnas proram malos tonsasque natantis,
555
Per terrarum omnis oras fluitantia aplustra
Vt uideantur et indicium mortalibus edant,
Infidi maris insidias uirisque dolumque
Vt uitare uelint, neue ullo tempore credant,
Subdola cum ridet placidi pellacia ponti,
560
Sic tibi si finita semel primordia quaedam
Constitues, aeuum debebunt sparsa per omnem
Disiectare aestus diuersi materiai,
Numquam in concilium ut possint compulsa coire
Nec remorari in concilio nec crescere adaucta;
565
Quorum utrumque palam fieri manifesta docet res,
Et res progigni et genitas procrescere posse.
Esse igitur genere in quouis primordia rerum
Infinita palam est unde omnia suppeditantur.
Nec superare queunt motus itaque exitiales
570
Perpetuo neque in aeternum sepelire salutem,
Nec porro rerum genitales auctificique
Motus perpetuo possunt seruare creata.
Sic aequo geritur certamine principiorum
Ex infinito contractum tempore bellum.
575
Nunc hic nunc illic superant uitalia rerum
Et superantur item. miscetur funere uagor
Quem pueri tollunt uisentes luminis oras;
Nec nox ulla diem neque noctem aurora secutast
Quae non audierit mixtos uagitibus aegris
580
Ploratus mortis comites et funeris atri.
Illud in his obsignatum quoque rebus habere
Conuenit et memori mandatum mente tenere,
Nil esse, in promptu quorum natura uidetur,
Quod genere ex uno consistat principiorum,
585
Nec quicquam quod non permixto semine constet;
Et quodcumque magis uis multas possidet in se
Atque potestates, ita plurima principiorum
In sese genera ac uarias docet esse figuras.
Principio tellus habet in se corpora prima
590
Vnde mare immensum uoluentes frigora fontes
Assidue renouent, habet ignes unde oriantur.
Nam multis succensa locis ardent sola terrae,
Ex imis uero furit ignibus impetus Aetnae.
Tum porro nitidas fruges arbustaque laeta
595
Gentibus humanis habet unde extollere possit,
Vnde etiam fluuios frondis et pabula laeta
Montiuago generi possit praebere ferarum.
Quare magna deum mater materque ferarum
Et nostri genetrix haec dicta est corporis una.
600
Hanc ueteres Graium docti cecinere poetae
Sedibus in curru biiugos agitare leones,
Aeris in spatio magnam pendere docentes
Tellurem neque posse in terra sistere terram.
Adiunxere feras, quia quamuis effera proles
605
Officiis debet molliri uicta parentum.
Muralique caput summum cinxere corona,
Eximiis munita locis quia sustinet urbis;
Quo nunc insigni per magnas praedita terras
Horrifice fertur diuinae matris imago.
610
Hanc uariae gentes antiquo more sacrorum
Idaeam uocitant matrem Phrygiasque cateruas
Dant comites, quia primum ex illis finibus edunt
Per terrarum orbem fruges coepisse creari.
Gallos attribuunt, quia, numen qui uiolarint
615
Matris et ingrati genitoribus inuenti sint,
Significare uolunt indignos esse putandos,
Viuam progeniem qui in oras luminis edant.
Tympana tenta tonant palmis et cymbala circum
Concaua, raucisonoque minantur cornua cantu,
620
Et Phrygio stimulat numero caua tibia mentis,
Telaque praeportant uiolenti signa furoris,
Ingratos animos atque impia pectora uulgi
Conterrere metu quae possint numini' diuae.
Ergo cum primum magnas inuecta per urbis
625
Munificat tacita mortalis muta salute,
Aere atque argento sternunt iter omne uiarum
Largifica stipe ditantes ninguntque rosarum
Floribus umbrantes matrem comitumque cateruas.
Hic armata manus, Curetas nomine Grai
630
Quos memorant Phrygios, inter se forte <quod armis>
Ludunt in numerumque exsultant sanguine laeti
Terrificas capitum quatientes numine cristas,
Dictaeos referunt Curetas qui Iouis illum
Vagitum in Creta quondam occultasse feruntur,
635
Cum pueri circum puerum pernice chorea
<>
Armati in numerum pulsarent aeribus aera,
Ne Saturnus eum malis mandaret adeptus
Aeternumque daret matri sub pectore uulnus.
640
Propterea magnam armati matrem comitantur,
Aut quia significant diuam praedicere ut armis
Ac uirtute uelint patriam defendere terram
Praesidioque parent decorique parentibus esse.
Quae bene et eximie quamuis disposta ferantur,
645
Longe sunt tamen a uera ratione repulsa.
Omnis enim per se diuum natura necessest
Immortali aeuo summa cum pace fruatur
Semota ab nostris rebus seiunctaque longe.
Nam priuata dolore omni, priuata periclis,
650
Ipsa suis pollens opibus, nil indiga nostri,
Nec bene promeritis capitur neque tangitur ira.
Terra quidem uero caret omni tempore sensu,
Et quia multarum potitur primordia rerum,
Multa modis multis effert in lumina solis.
655
Hic siquis mare Neptunum Cereremque uocare
Constituet fruges et Bacchi nomine abuti
Mauult quam laticis proprium proferre uocamen,
Concedamus ut hic terrarum dictitet orbem
Esse deum matrem, dum uera re tamen ipse
660
Religione animum turpi contingere parcat.
Saepe itaque ex uno tondentes gramina campo
Lanigerae pecudes et equorum duellica proles
Buceriaeque greges eodem sub tegmine caeli
Ex unoque sitim sedantes flumine aquai
665
Dissimili uiuunt specie retinentque parentum
Naturam et mores generatim quaeque imitantur.
Tanta est in quouis genere herbae materiai
Dissimilis ratio, tanta est in flumine quoque.
Hinc porro quamuis animantem ex omnibus unam
670
Ossa cruor uenae calor umor uiscera nerui
Constituunt; quae sunt porro distantia longe,
Dissimili perfecta figura principiorum.
Tum porro quaecumque igni flammata cremantur,
Si nil praeterea, tamen haec in corpore condunt
675
Vnde ignem iacere et lumen summittere possint
Scintillasque agere ac late differre fauillam.
Cetera consimili mentis ratione peragrans
Inuenies igitur multarum semina rerum
Corpore celare et uarias cohibere figuras.
680
Denique multa uides quibus et color et sapor una
Reddita sunt cum odore. in primis pleraque dona
Haec igitur uariis debent constare figuris;
Nidor enim penetrat qua fucus non it in artus,
Fucus item sorsum, <sorsum> sapor insinuatur
685
Sensibus; ut noscas primis differre figuris.
Dissimiles igitur formae glomeramen in unum
Conueniunt et res permixto semine constant.
Quin etiam passim nostris in uersibus ipsis
Multa elementa uides multis communia uerbis,
690
Cum tamen inter se uersus ac uerba necesse est
Confiteare alia ex aliis constare elementis;
Non quo multa parum communis littera currat
Aut nulla inter se duo sint ex omnibus isdem,
Sed quia non uulgo paria omnibus omnia constant.
695
Sic aliis in rebus item communia multa
Multarum rerum cum sint primordia, uerum
Dissimili tamen inter se consistere summa
Possunt; ut merito ex aliis constare feratur
Humanum genus et fruges arbustaque laeta.
700
Nec tamen omnimodis conecti posse putandum est
Omnia. nam uulgo fieri portenta uideres,
Semiferas hominum species exsistere et altos
Interdum ramos egigni corpore uiuo,
Multaque conecti terrestria membra marinis,
705
Tum flammam taetro spirantis ore Chimaeras
Pascere naturam per terras omniparentis.
Quorum nil fieri manifestum est, omnia quando
Seminibus certis certa genetrice creata
Conseruare genus crescentia posse uidemus.
710
Scilicet id certa fieri ratione necessust.
Nam sua cuique cibis ex omnibus intus in artus
Corpora discedunt conexaque conuenientis
Efficiunt motus. at contra aliena uidemus
Reicere in terras naturam, multaque caecis
715
Corporibus fugiunt e corpore percita plagis,
Quae neque conecti quoquam potuere neque intus
Vitalis motus consentire atque imitari.
Sed ne forte putes animalia sola teneri
Legibus hisce, eadem ratio res terminat omnis.
720
Nam ueluti tota natura dissimiles sunt
Inter se genitae res quaeque, ita quamque necessest
Dissimili constare figura principiorum;
Non quo multa parum simili sint praedita forma,
Sed quia non uulgo paria omnibus omnia constant.
725
Semina cum porro distent, differre necessust
Interualla uias conexus pondera plagas
Concursus motus, quae non animalia solum
Corpora seiungunt, sed terras ac mare totum
Secernunt caelumque a terris omne retentant.
730
Nunc age dicta meo dulci quaesita labore
Percipe, ne forte haec albis ex alba rearis
Principiis esse, ante oculos quae candida cernis,
Aut ea quae nigrant nigro de semine nata;
Niue alium quemuis quae sunt imbuta colorem,
735
Propterea gerere hunc credas, quod materiai
Corpora consimili sint eius tincta colore.
Nullus enim color est omnino materiai
Corporibus, neque par rebus neque denique dispar.
In quae corpora si nullus tibi forte uidetur
740
Posse animi iniectus fieri, procul auius erras.
Nam cum caecigeni, solis qui lumina numquam
Dispexere, tamen cognoscant corpora tactu
Ex ineunte aeuo nullo coniuncta colore,
Scire licet nostrae quoque menti corpora posse
745
Verti in notitiam nullo circumlita fuco.
Denique nos ipsi caecis quaecumque tenebris
Tangimus, haud ullo sentimus tincta colore.
Quod quoniam uinco fieri, nunc esse docebo
Omnis enim color omnino mutatur in omnis;
750
Quod facere haud ullo debent primordia pacto.
Immutabile enim quiddam superare necessest,
Ne res ad nilum redigantur funditus omnes.
Nam quodcumque suis mutatum finibus exit,
Continuo hoc mors est illius quod fuit ante.
755
Proinde colore caue contingas semina rerum,
Ne tibi res redeant ad nilum funditus omnes.
Praeterea si nulla coloris principiis est
Reddita natura et uariis sunt praedita formis,
E quibus omne genus gignunt uariantque colores
760
Propterea, magni quod refert semina quaeque
Cum quibus et quali positura contineantur
Et quos inter se dent motus accipiantque,
Perfacile extemplo rationem reddere possis
Cur ea quae nigro fuerint paulo ante colore,
765
Marmoreo fieri possint candore repente;
Vt mare, cum magni commorunt aequora uenti,
Vertitur in canos candenti marmore fluctus.
Dicere enim possis, nigrum quod saepe uidemus,
Materies ubi permixta est illius et ordo
770
Principiis mutatus et addita demptaque quaedam,
Continuo id fieri ut candens uideatur et album
Quod si caeruleis constarent aequora ponti
Seminibus, nullo possent albescere pacto.
Nam quocumque modo perturbes caerula quae sint,
775
Numquam in marmoreum possunt migrare colorem.
Sin alio atque alio sunt semina tincta colore
Quae maris efficiunt unum purumque nitorem,
Vt saepe ex aliis formis uariisque figuris
Efficitur quiddam quadratum unaque figura,
780
Conueniebat, ut in quadrato cernimus esse
Dissimilis formas, ita cernere in aequore ponti
Aut alio in quouis uno puroque nitore
Dissimilis longe inter se uariosque colores.
Praeterea nil officiunt obstantque figurae
785
Dissimiles quo quadratum minus omne sit extra;
At uarii rerum impediunt prohibentque colores
Quominus esse uno possit res tota nitore.
Tum porro quae ducit et inlicit ut tribuamus
Principiis rerum nonnumquam causa colores,
790
Occidit, ex albis quoniam non alba creantur,
Nec quae nigra cluent de nigris sed uariis ex.
Quippe etenim multo procliuius exorientur
Candida de nullo quam nigro nata colore
Aut alio quouis qui contra pugnet et obstet.
795
Praeterea quoniam nequeunt sine luce colores
Esse neque in lucem exsistunt primordia rerum,
Scire licet quam sint nullo uelata colore.
Qualis enim caecis poterit color esse tenebris?
Lumine quin ipso mutatur propterea quod
800
Recta aut obliqua percussus luce refulget;
Pluma columbarum quo pacto in sole uidetur,
Quae sita ceruices circum collumque coronat;
Namque alias fit uti claro sit rubra pyropo,
Interdum quodam sensu fit uti uideatur
805
Inter curalium uiridis miscere zmaragdos.
Caudaque pauonis, larga cum luce repleta est,
Consimili mutat ratione obuersa colores;
Qui quoniam quodam gignuntur luminis ictu,
Scire licet, sine eo fieri non posse putandum est.
810
Et quoniam plagae quoddam genus excipit in se
Pupula, cum sentire colorem dicitur album,
Atque aliud porro, nigrum cum et cetera sentit,
Nec refert ea quae tangas quo forte colore
Praedita sint, uerum quali magis apta figura,
815
Scire licet nil principiis opus esse colore,
Sed uariis formis uariantis edere tactus.
Praeterea quoniam non certis certa figuris
Est natura coloris et omnia principiorum
Formamenta queunt in quouis esse nitore,
820
Cur ea quae constant ex illis non pariter sunt
Omne genus perfusa coloribus in genere omni?
Conueniebat enim coruos quoque saepe uolantis
Ex albis album pinnis iactare colorem
Et nigros fieri nigro de semine cycnos
825
Aut alio quouis uno uarioque colore.
Quin etiam quanto in partis res quaeque minutas
Distrahitur magis, hoc magis est ut cernere possis
Euanescere paulatim stinguique colorem;
Vt fit ubi in paruas partis discerpitur austrum:
830
Purpura poeniceusque color clarissimu' multo,
Filatim cum distractum est, disperditur omnis;
Noscere ut hinc possis prius omnem efflare colorem
Particulas quam discedant ad semina rerum.
Postremo quoniam non omnia corpora uocem
835
Mittere concedis neque odorem, propterea fit
Vt non omnibus attribuas sonitus et odores.
Sic oculis quoniam non omnia cernere quimus,
Scire licet quaedam tam constare orba colore
Quam sine odore ullo quaedam sonituque remota,
840
Nec minus haec animum cognoscere posse sagacem
Quam quae sunt aliis rebus priuata notare.
Sed ne forte putes solo spoliata colore
Corpora prima manere, etiam secreta teporis
Sunt ac frigoris omnino calidique uaporis,
845
Et sonitu sterila et suco ieiuna feruntur,
Nec iaciunt ullum proprium de corpore odorem.
Sicut amaracini blandum stactaeque liquorem
Et nardi florem, nectar qui naribus halat,
Cum facere instituas, cum primis quaerere par est,
850
Quoad licet ac possis reperire, inolentis oliui
Naturam, nullam quae mittat naribus auram,
Quam minime ut possit mixtos in corpore odores
Concoctosque suo contractans perdere uiro,
Propterea tandem debent primordia rerum
855
Non adhibere suum gignundis rebus odorem
Nec sonitum, quoniam nil ab se mittere possunt,
Nec simili ratione saporem denique quemquam
Nec frigus neque item calidum tepidumque uaporem,
Cetera; quae cum ita sunt tamen ut mortalia constent,
860
Molli lenta, fragosa putri, caua corpore raro,
Omnia sint a principiis seiuncta necessest,
Immortalia si uolumus subiungere rebus
Fundamenta quibus nitatur summa salutis;
Ne tibi res redeant ad nilum funditus omnes.
865
Nunc ea quae sentire uidemus cumque necessest
Ex insensilibus tamen omnia confiteare
Principiis constare. neque id manifesta refutant
Nec contra pugnant, in promptu cognita quae sunt,
Sed magis ipsa manu ducunt et credere cogunt
870
Ex insensilibus, quod dico, animalia gigni.
Quippe uidere licet uiuos exsistere uermis
Stercore de taetro, putorem cum sibi nacta est
Intempestiuis ex imbribus umida tellus;
Praeterea cunctas itidem res uertere sese.
875
Vertunt se fluuii frondes et pabula laeta
In pecudes, uertunt pecudes in corpora nostra
Naturam, et nostro de corpore saepe ferarum
Augescunt uiris et corpora pennipotentum.
Ergo omnis natura cibos in corpora uiua
880
Vertit et hinc sensus animantum procreat omnis,
Non alia longe ratione atque arida ligna
Explicat in flammas et <in> ignis omnia uersat.
Iamne uides igitur magni primordia rerum
Referre in quali sint ordine quaeque locata
885
Et commixta quibus dent motus accipiantque?
Tum porro quid id est, animum quod percutit ipsum,
Quod mouet et uarios sensus expromere cogit,
Ex insensilibus ne credas sensile gigni?
Nimirum lapides et ligna et terra quod una
890
Mixta tamen nequeunt uitalem reddere sensum.
Illud in his igitur rebus meminisse decebit,
Non ex omnibus omnino, quaecumque creant res
Sensilia, extemplo me gigni dicere sensus,
Sed magni referre ea primum quantula constent,
895
Sensile quae faciunt, et qua sint praedita forma,
Motibus ordinibus posituris denique quae sint.
Quarum nil rerum in lignis glebisque uidemus;
Et tamen haec, cum sunt quasi putrefacta per imbris,
Vermiculos pariunt, quia corpora materiai
900
Antiquis ex ordinibus permota noua re
Conciliantur ita ut debent animalia gigni.
Deinde ex sensilibus qui sensile posse creari
Constituunt porro ex aliis sentire suetis,
Mollia cum faciunt. nam sensus iungitur omnis
905
Visceribus neruis uenis, quaecumque uidemus
Mollia mortali consistere corpore creta.
Sed tamen esto iam posse haec aeterna manere:
Nempe tamen debent aut sensum partis habere
Aut simili totis animalibus esse putari.
910
At nequeant per se partes sentire necesse est;
Namque ad nos sensus membrorum respicit omnis,
Nec manus a nobis potis est secreta neque ulla
Corporis omnino sensum pars sola tenere.
Linquitur ut totis animantibus assimulentur.
915
Sic itidem quae sentimus sentire necessest,
Vitali ut possint consentire undique sensu.
Qui poterunt igitur rerum primordia dici
Et leti uitare uias, animalia cum sint,
Atque animalia sint mortalibus una eademque?
920
Quod tamen ut possint, at coetu concilioque
Nil facient praeter uulgum turbamque animantum,
Scilicet ut nequeant homines armenta feraeque
Inter sese ullam rem gignere conueniundo.
Quod si forte suum dimittunt corpore sensum
925
Atque alium capiunt, quid opus fuit attribui id quod
Detrahitur? tum praeterea, quod uidimus ante,
Quatenus in pullos animalis uertier oua
Cernimus alituum uermisque efferuere, terram
Intempestiuos cum putor cepit ob imbris,
930
Scire licet gigni posse ex non sensibu' sensus.
Quod si forte aliquis dicet dumtaxat oriri
Posse a non sensu sensum mutabilitate,
Aut aliquo tamquam partu quo proditur extra,
Huic satis illud erit planum facere atque probare
935
Non fieri partum nisi concilio ante coacto
Nec quicquam commutari sine conciliatu.
Principio nequeunt ullius corporis esse
Sensus ante ipsam genitam naturam animantis,
Nimirum quia materies disiecta tenetur
940
Aere fluminibus terris terraque creatis,
Nec congressa modo uitalis conuenienti
Contulit inter se motus, quibus omnituentes
Accensi sensus animantem quamque tuentur.
Praeterea quamuis animantem grandior ictus,
945
Quam patitur natura, repente adfligit et omnis
Corporis atque animi pergit confundere sensus.
Dissoluuntur enim positurae principiorum
Et penitus motus uitales impediuntur,
Donec materies, omnis concussa per artus,
950
Vitalis animae nodos a corpore soluit
Dispersamque foras per caulas eicit omnis.
Nam quid praeterea facere ictum posse reamur
Oblatum, nisi discutere ac dissoluere quaeque?
Fit quoque uti soleant minus oblato acriter ictu
955
Reliqui motus uitales uincere saepe,
Vincere, et ingentis plagae sedare tumultus
Inque suos quicquid rursus reuocare meatus
Et quasi iam leti dominantem in corpore motum
Discutere ac paene amissos accendere sensus.
960
Nam quare potius leti iam limine ab ipso
Ad uitam possint collecta mente reuerti,
Quam quo decursum prope iam siet ire et abire?
Praeterea quoniam dolor est ubi materiai
Corpora ui quadam per uiscera uiua per artus
965
Sollicitata suis trepidant in sedibus intus,
Inque locum quando remigrant, fit blanda uoluptas,
Scire licet nullo primordia posse dolore
Temptari nullamque uoluptatem capere ex se;
Quandoquidem non sunt ex ullis principiorum
970
Corporibus, quorum motus nouitate laborent
Aut aliquem fructum capiant dulcedinis almae.
Haud igitur debent esse ullo praedita sensu.
Denique uti possint sentire animalia quaeque,
Principiis si iam est sensus tribuendus eorum,
975
Quid, genus humanum propritim de quibus auctumst?
Scilicet et risu tremulo concussa cachinnant
Et lacrimis spargunt rorantibus ora genasque
Multaque de rerum mixtura dicere callent
Et sibi proporro quae sint primordia quaerunt;
980
Quandoquidem totis mortalibus assimulata
Ipsa quoque ex aliis debent constare elementis,
Inde alia ex aliis, nusquam consistere ut ausis:
Quippe sequar, quodcumque loqui ridereque dices
Et sapere, ex aliis eadem haec facientibus ut sit.
985
Quod si delira haec furiosaque cernimus esse
Et ridere potest non ex ridentibus auctus
Et sapere et doctis rationem reddere dictis
Non ex seminibus sapientibus atque disertis,
Qui minus esse queant ea quae sentire uidemus
990
Seminibus permixta carentibus undique sensu?
Denique caelesti sumus omnes semine oriundi;
Omnibus ille idem pater est, unde alma liquentis
Vmoris guttas mater cum terra recepit,
Feta parit nitidas fruges arbustaque laeta
995
Et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,
Pabula cum praebet quibus omnes corpora pascunt
Et dulcem ducunt uitam prolemque propagant;
Quapropter merito maternum nomen adepta est.
Cedit item retro, de terra quod fuit ante,
1000
In terras et quod missumst ex aetheris oris,
Id rursum caeli rellatum templa receptant.
Nec sic interimit mors res ut materiai
Corpora conficiat, sed coetum dissipat ollis.
Inde aliis aliud coniungit et efficit omnes
1005
Res ita conuertant formas mutentque colores
Et capiant sensus et puncto tempore reddant,
Vt noscas referre eadem primordia rerum
Cum quibus et quali positura contineantur
Et quos inter se dent motus accipiantque,
1010
Neue putes aeterna penes residere potesse
Corpora prima quod in summis fluitare uidemus
Rebus et interdum nasci subitoque perire.
Quin etiam refert nostris in uersibus ipsis
Cum quibus et quali sint ordine quaeque locata;
1015
Namque eadem caelum mare terras flumina solem
Significant, eadem fruges arbusta animantis;
Si non omnia sunt, at multo maxima pars est
Consimilis; uerum positura discrepitant res.
Sic ipsis in rebus item iam materiai
1020
<>
Concursus motus ordo positura figurae
Cum permutantur, mutari res quoque debent.
Nunc animum nobis adhibe ueram ad rationem.
Nam tibi uementer noua res molitur ad auris
1025
Accidere et noua se species ostendere rerum.
Sed neque tam facilis res ulla est quin ea primum
Difficilis magis ad credendum constet, itemque
Nil adeo magnum neque tam mirabile quicquam
Quod non paulatim minuant mirarier omnes.
1030
Principio caeli clarum purumque colorem,
Quaeque in se cohibet, palantia sidera passim,
Lunamque et solis praeclara luce nitorem;
Omnia quae nunc si primum mortalibus essent,
Ex improuiso si sint obiecta repente,
1035
Quid magis his rebus poterat mirabile dici
Aut minus ante quod auderent fore credere gentes?
Nil, ut opinor: ita haec species miranda fuisset.
Quam tibi iam nemo, fessus satiate uidendi,
Suspicere in caeli dignatur lucida templa!
1040
Desine quapropter nouitate exterritus ipsa
Exspuere ex animo rationem, sed magis acri
Iudicio perpende et, si tibi uera uidentur,
Dede manus, aut, si falsum est, accingere contra.
Quaerit enim rationem animus, cum summa loci sit
1045
Infinita foris haec extra moenia mundi,
Quid sit ibi porro quo prospicere usque uelit mens
Atque animi iactus liber quo peruolet ipse.
Principio nobis in cunctas undique partis
Et latere ex utroque <supra> subterque per omne
1050
Nulla est finis; uti docui, res ipsaque per se
Vociferatur, et elucet natura profundi.
Nullo iam pacto ueri simile esse putandumst,
Vndique cum uersum spatium uacet infinitum
Seminaque innumero numero summaque profunda
1055
Multimodis uolitent aeterno percita motu,
Hunc unum terrarum orbem caelumque creatum,
Nil agere illa foris tot corpora materiai;
Cum praesertim hic sit natura factus, ut ipsa
Sponte sua forte offensando semina rerum
1060
Multimodis temere incassum frustraque coacta
Tandem coluerunt ea quae coniecta repente
Magnarum rerum fierent exordia semper,
Terrai maris et caeli generisque animantum.
Quare etiam atque etiam talis fateare necessest
1065
Esse alios alibi congressus materiai,
Qualis hic est, auido complexu quem tenet aether.
Praeterea cum materies est multa parata,
Cum locus est praesto nec res nec causa moratur
Vlla, geri debent nimirum et confieri res.
1070
Nunc et seminibus si tanta est copia quantam
Enumerare aetas animantum non queat omnis,
Vis<que> eadem <et> natura manet quae semina rerum
Conicere in loca quaeque queat simili ratione
Atque huc sunt coniecta, necesse est confiteare
1075
Esse alios aliis terrarum in partibus orbis
Et uarias hominum gentis et saecla ferarum.
Huc accedit ut in summa res nulla sit una,
Vnica quae gignatur et unica solaque crescat,
Quin alicuiu' siet saecli permultaque eodem
1080
Sint genere. in primis animalibus inice mentem;
Inuenies sic montiuagum genus esse ferarum,
Sic hominum genitam prolem, sic denique mutas
Squamigerum pecudes et corpora cuncta uolantum.
Quapropter caelum simili ratione fatendumst
1085
Terramque et solem lunam mare, cetera quae sunt,
Non esse unica, sed numero magis innumerali;
Quandoquidem uitae depactus terminus alte
Tam manet haec et tam natiuo corpore constant,
Quam genus omne quod hic generatimst rebus abundans.
1090
Quae bene cognita si teneas, natura uidetur
Libera continuo dominis priuata superbis
Ipsa sua per se sponte omnia dis agere expers.
Nam pro sancta deum tranquilla pectora pace
Quae placidum degunt aeuum uitamque serenam,
1095
Quis regere immensi summam, quis habere profundi
Indu manu ualidas potis est moderanter habenas,
Quis pariter caelos omnis conuertere et omnis
Ignibus aetheriis terras suffire feraces,
Omnibus inue locis esse omni tempore praesto,
1100
Nubibus ut tenebras faciat caelique serena
Concutiat sonitu, tum fulmina mittat et aedes
Saepe suas disturbet et in deserta recedens
Saeuiat exercens telum quod saepe nocentis
Praeterit exanimatque indignos inque merentis?
1105
Multaque post mundi tempus genitale diemque
Primigenum maris et terrae solisque coortum
Addita corpora sunt extrinsecus, addita circum
Semina quae magnum iaculando contulit omne;
Vnde mare et terrae possent augescere et unde
1110
Appareret spatium caeli domus altaque tecta
Tolleret a terris procul et consurgeret aer.
Nam sua cuique locis ex omnibus omnia plagis
Corpora distribuuntur et ad sua saecla recedunt,
Vmor ad umorem, terreno corpore terra
1115
Crescit et ignem ignes procudunt aetheraque aether,
Donec ad extremum crescendi perfica finem
Omnia perduxit rerum natura creatrix;
Vt fit ubi nilo iam plus est quod datur intra
Vitalis uenas quam quod fluit atque recedit.
1120
Omnibus hic aetas debet consistere rebus,
Hic natura suis refrenat uiribus auctum.
Nam quaecumque uides hilaro grandescere adauctu
Paulatimque gradus aetatis scandere adultae,
Plura sibi assumunt quam de se corpora mittunt,
1125
Dum facile in uenas cibus omnis inditur et dum
Non ita sunt late dispessa ut multa remittant
Et plus dispendi faciant quam uescitur aetas.
Nam certe fluere atque recedere corpora rebus
Multa manus dandum est; sed plura accedere debent,
1130
Donec alescendi summum tetigere cacumen.
Inde minutatim uiris et robur adultum
Frangit et in partem peiorem liquitur aetas.
Quippe etenim quanto est res amplior, augmine adempto,
Et quo latior est, in cunctas undique partis
1135
Plura modo dispergit et ab se corpora mittit,
Nec facile in uenas cibus omnis diditur ei
Nec satis est, pro quam largos exaestuat aestus,
Vnde queat tantum suboriri ac suppeditare.
Iure igitur pereunt, cum rarefacta fluendo
1140
Sunt et cum externis succumbunt omnia plagis,
Quandoquidem grandi cibus aeuo denique defit,
Nec tuditantia rem cessant extrinsecus ullam
Corpora conficere et plagis infesta domare.
Sic igitur magni quoque circum moenia mundi
1145
Expugnata dabunt labem putrisque ruinas.
Omnia debet enim cibus integrare nouando
Et fulcire cibus, <cibus> omnia sustentare,
Nequiquam, quoniam nec uenae perpetiuntur
Quod satis est neque quantum opus est natura ministrat.
1150
Iamque adeo fracta est aetas effetaque tellus
Vix animalia parua creat quae cuncta creauit
Saecla deditque ferarum ingentia corpora partu.
Haud, ut opinor, enim mortalia saecla superne
Aurea de caelo demisit funis in arua
1155
Nec mare nec fluctus plangentes saxa crearunt,
Sed genuit tellus eadem quae nunc alit ex se.
Praeterea nitidas fruges uinetaque laeta
Sponte sua primum mortalibus ipsa creauit,
Ipsa dedit dulcis fetus et pabula laeta;
1160
Quae nunc uix nostro grandescunt aucta labore,
Conterimusque boues et uiris agricolarum,
Conficimus ferrum uix aruis suppeditati:
Vsque adeo parcunt fetus augentque laborem.
Iamque caput quassans grandis suspirat arator
1165
Crebrius, incassum magnos cecidisse labores,
Et cum tempora temporibus praesentia confert
Praeteritis, laudat fortunas saepe parentis.
Tristis item uetulae uitis sator atque <uietae>
Temporis incusat momen caelumque fatigat,
1170
Et crepat, antiquum genus ut pietate repletum
Perfacile angustis tolerarit finibus aeuum,
Cum minor esset agri multo modus ante uiritim.
Nec tenet omnia paulatim tabescere et ire
Ad †scopulum† spatio aetatis defessa uetusto.